Библиотека / Сказки И Мифы / _Народные Сказки : " Бурятские Сказки Бытовые " - читать онлайн

Сохранить .
Бурятские народные сказки. Бытовые
        Фольклор
        Настоящий сборник является третьей книгой «Бурятских народных сказок», завершающей научные публикации всех жанров сказочного творчества бурятского народа с переводом их на русский язык. Большая часть сказок публикуется впервые. Самые ранние записи их относятся к 20-м годам, новейшие — к середине 70-х годов.
        Составители: Елизавета Васильевна Баранникова. Светлана Сумановна Бардаханова, Виктор Шагдарович Гунгаров

        БУРЯТСКИЕ НАРОДНЫЕ СКАЗКИ. БЫТОВЫЕ

        ОТ СОСТАВИТЕЛЕЙ
        Настоящий сборник является третьей книгой, завершающей научные публикации всех жанров бурятских народных сказок под общим названием «Бурятские народные сказки», издающихся Институтом общественных наук БФ СО АН СССР. Первая книга[1 - Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические. Составители: Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Баранниковой. Улан-Удэ, Бурят, кн. изд-во, 1973.] этой серии, вышедшая в 1973 году, содержит сказки, относящиеся к жанру волшебно-фантастических, во второй[2 - Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические и о животных. Составители: Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Баранниковой. Улан-Удэ, Бурят, кн. изд-во, 1976.] — опубликованы также волшебно-фантастические сказки, но ведущими героями в них выступают персонажи из животного мира, а также сказки о животных.
        Публикуемый сборник целиком состоит из сказок, непосредственно относящихся к жанру бытовых (ажабайдал тухай онтохонууд).
        Большинство текстов сказок публикуется впервые, оригиналы их хранятся в основном в РО БФ СО АН СССР. Самые ранние записи сказок относятся к 20-м годам, новейшие — к середине 70-х годов.
        Далее, в сборнике перепечатаны отдельные сказки из «Хори-бурятского говора» А.Д.Руднева[3 - Руднев А.Д. Хори-бурятский говор, вып. 2. СПб… 1913. вып. 3. СПб., 1913 -1914.], из «Бурят арадай аман зохёолой т??бэри» (Устное народное поэтическое творчество бурят) С.П.Балдаева[4 - Балдаев С.П. Бурят арадай аман зохёолой т??бэри. Улан-Удэ. Бурят. Кн. изд-во, 1960.] и других, представляющие несомненную идейно-художественную ценность.
        При подготовке настоящего сборника сохранен принцип издания текстов сказок в оригинале и их переводов, принятый в первых двух книгах «Бурятских народных сказок». Сказки переданы в том виде, в каком были рассказаны сказочниками (онтохошинами) с сохранением особенностей говора, индивидуального художественного стиля отдельных сказочников, от которых они были записаны. В публикуемых текстах оставлены без изменений лексические, грамматические, а также фонетические особенности различных диалектов и говоров.
        В публикуемых сказках сказочники иногда допускают разночтения в передаче одних и тех же слов, что также оставлено без изменений. Как и в предыдущих двух книгах сборника «Бурятские народные сказки», в текстах оригиналов отражены только наиболее характерные специфические особенности бурятских диалектов, а не все его тонкости, что дает возможность изучения лексики и особенностей словоупотребления в них.
        При переводах сказок на русский язык мы сохранили принятый нами в предыдущих двух книгах не буквальный, а семантико-адекватный принцип.
        При формировании сборника мы придерживались «гнездового» принципа, то есть сказки на одинаковые или сходные сюжеты помещены рядом друг с другом. Встречающиеся в сказках элементы натурализма, грубые выражения переданы на русский язык описательно или посредством многоточий Поясняющие слова, выражения, отсутствующие в текстах оригиналов, помещены в скобках.
        1.СТАРИК УЕНЭЭХЭН И ЕГО МУДРАЯ ДОЧЬ УЕН

        В давно минувшие времена жил старик Уенээхэн с мудрой дочерью Уен. У них была серая кобыла, но не было телеги, чтобы запрягать.
        Однажды (отец) собрался ехать за дровами. Он пошел к богачу просить телегу, ведя на поводу свою жеребую серую кобылу. Богач Баадха говорит Уенээхэну, что не может дать телегу, так как она жеребая.
        —Если народится жеребенок, то я отдам, — сказал старик, а сам подумал, что богач Баадха шутит.
        Он запряг его телегу и поехал за дровами.
        В лесу серая кобыла ожеребилась. Старик подождал, пока жеребенок твердо встанет на ноги, и отправился домой. Когда он привез телегу к богачу Баадха, тот сказал, что жеребенок народился от его телеги, и отобрал его. Уенээхэн, оставшись без жеребенка, пошел к Шаажа номин-хану жаловаться.
        Шаажа номин-хан приказал:
        —Завтра приходи вместе с. богачом Баадха.
        Назавтра они пришли вместе и встали около двери. Богач Баадха по правую сторону от двери, а старик Уенээхэн по левую сторону.
        Шаажа номин-хан строго спросил у богача Баадха:
        —Когда ожеребилась твоя телега?
        —Вчера.
        —Когда ожеребилась твоя кобыла?
        —Вчера, когда я в лесу рубил дрова.
        —Слушайте! Что на земле самое острое? Что самое тихое, спокойное? Что самое жирное? Тот, кто завтра отгадает эти три загадки, получит жеребенка, — сказал Шаажа номин-хан.
        Старик Уенээхэн и богач Баадха отправились домой. Богач Баадха собрал богатых нойонов:
        —Я пришел от хана-батюшки. Хан-батюшка велел отгадать три загадки: «Что на земле самое острое?» «Что самое тихое, спокойное?» «Что самое жирное?» Вы, высокородные, подскажите.
        Те говорят:
        —По-нашему, нет ничего острее твоего посеребренного ножа.
        —Что самое тихое?
        —Если сказать, гора спокойна, то и она обваливается; если сказать, вода спокойна, то и она выходит из берегов. Когда думаешь, что тайга спокойна, то и она шумит, валятся большущие сосны с корнями. Выходит, самый тихий — это твой старший сын. Нет спокойнее его.
        —Что самое жирное?
        —Думали, гадали и решили, что жирнее твоей белой свиньи чехонской породы ничего не найти.
        Богач Баадха потчует богачей и нойонов.
        —Вот так штука! Все отгадки нашел у себя же дома, а я боялся, — говорит (он).
        Старик Уенээхэн пришел домой весь в слезах. Мудрая дочь Уен спрашивает:
        —Отец, почему плачешь? Жеребенка отобрали?
        Тот отвечает:
        —Жеребенка не вернули. Шаажа номин-хан велел отгадать три загадки: «Что на земле самое острое?» «Что самое жирное?» «Что самое тихое?»
        —Поешь и ложись спать. Зачем так горевать, — сказала дочь и уложила отца спать.
        Утром разбудила отца, накормила и стала собирать его.
        —Что самое острое? — спросит. Скажи: — Законы хана острые. Что самое жирное? — спросит. Скажи: — Нет ничего жирнее зеленой травы на земле, когда ее едят. Что самое спокойное, тихое? — спросит. Скажи: — Когда спишь, нет ничего спокойнее сна.
        Старик Уенээхэн отправился к хану. Богач Баадха уже был там и стоял, улыбаясь, по правую сторону двери. Старик Уенээхэн скромно встал по левую сторону.
        Хан обращается к богачу Баадха:
        —Ну, давай ответы на загадки.
        —Я отгадал ваши загадки. Отгадки нашел в своем же доме. Что самое острое? Это мой посеребренный нож. Что самое тихое? Мой старший сын тихоня, уж спокойней его никого не найти. Что самое жирное? Моя белая, чехонской породы, свинья, жирнее ее не найти, — говорит он.
        Хан спрашивает у старика Уенээхэна:
        —Ну, а ты как отгадал?
        Старик Уенээхэн отвечает:
        —Вместе со своей мудрой дочерью Уен мы, как могли, так и отгадали. Что самое острое? — Это закон хана. Что самое тихое? — Это сон. Что самое жирное? — Трава земная самая жирная, когда ее ешь.
        Шаажа номин-хан говорит:
        —Правильно.
        Потом обращается к богачу Баадха:
        —Спутница твоей телеги ожеребилась. Не думай, что бедный человек всегда будет плохим, а богач хорошим и правым в любом деле.
        Сказал он так и велел посадить богача Баадха в темницу.
        —Ну, старик! Сплети веревку из пепла и завтра принеси мне, — приказал (хан).
        Старик Уенээхэн с плачем вернулся домой. Его мудрая дочь Уен спрашивает:
        —Отец, почему плачешь? Неверно отгадали загадки?
        —Да нет. Загадки отгадали правильно, а богача Баадха (хан) посадил в темницу за то, что он неправильно отгадал загадки. Мне велел сплести веревку из пепла и завтра принести, — рассказывает старик.
        —Отец, не печалься сильно, поешь и ложись отдыхать.
        Мудрая девушка Уен за ночь сплела из соломы веревку и, когда подошло время отправляться отцу к хану, разбудила его.
        —Возьмись за конец этой веревки и отправляйся к хану.
        Когда (старик) приблизился к (дворцу) хана, она подожгла конец веревки. Солома, догорая, добралась до руки отца. Приходит (к хану) старик Уенээхэн:
        —Хан-батюшка! Возьмите веревку.
        Хан выходит, трогает веревку серебряной тростью, а веревка из пепла рассыпается.
        —Сумел ты сплести и принести веревку из пепла. Завтра опять придешь. Приедешь не по дороге; не езди там, где нет дороги; пешком не приходи, на коне не приезжай; ни в доме, ни во дворе не останавливайся, — говорит хан.
        Старик Уенээхэн с плачем отправился домой.
        —Отец, почему опять плачешь? — спрашивает дочь.
        —Трудное задание задал хан-батюшка. Хуже нет, лучше расстаться с жеребенком.
        —Что говорит?
        —Сказал завтра придти. По дороге нельзя идти и по бездорожью нельзя; пешком, говорит, не приходи и на коне не приезжай. Ни днем, ни ночью нельзя приходить. А как приеду, нельзя вставать ни в доме и ни во дворе, — так приказал хан.
        —Не печалься сильно, поешь и ложись спать.
        Среди ночи разбудила отца, посадила его на козла и наказала:
        —Поедешь по бровке дороги. С рассветом зайдешь в его дом, встанешь на пороге и скажешь, что пришел.
        Старик Уенээхэн сел на козла, доехал до хана, стал на пороге и крикнул:
        —Я приехал!
        —На чем приехал?
        —На своем козле по бровке дороги приехал.
        —Сколько времени сейчас?
        —Солнце еще не взошло, только светает.
        —Где стоишь?
        —На пороге вашей двери.
        —Хорошо, отправляйся домой, а завтра я приеду к вам. Пускай мудрая дочь твоя Уен подоит быка и приготовит простоквашу, — сказал и отправил старика Уенээхэна домой.
        Едет (старик), удивляется: «Разве у быка бывает молоко?» — и заплакал от горя. Приехал домой, рассказал о том что было.
        —Отец, к чему печалиться по пустякам и плакать. Поешь и ложись спать, — говорит Уен.
        Назавтра утром хан приехал на телеге. Мудрая дочь Уен как увидела пыль на дороге, выбежала на улицу и начал быстро собирать щепки. Хан сошел с телеги, посмотрел туда-сюда, а потом подошел к поленнице и спрашивает у девушки
        —Зачем так быстро собираешь щепки?
        —Хочу приготовить бульон? (для рожениц) отцу.
        —Мужчины разве рожают? — спрашивает.
        —Разве от быка можно получить молоко? — спрашивает девушка.
        Хан ничего не сказал. Зашел в дом. Там лежит старик Уенээхэн.
        —Вставай. Будем сватами, — говорит.
        Поговорили о том, о сем. Потом назначили время проводов невестки — через три дня.
        Через три дня старик Уенээхэн проводил свою мудрую дочь Уен. Во (дворце) хана семь дней пировали, восемь дней гуляли, девять дней угощались, веселились, а на десятый день едва-едва разъехались. Старик Уенээхэн никогда еще так не гулял и не веселился за всю свою жизнь и радостный возвратился домой.
        Однажды Шаажа номин-хан встал и говорит своему сыну Харжа Мина:
        —Оседлай коней, поедем на охоту.
        Сели на своих коней, взяли луки со стрелами. Проехали немного.
        —Сын, а сын, пошевели-ка коню хвост, — говорит отец.
        Его сын Харжа Мина соскочил с коня и начал трясти ему хвост.
        —Эх ты, еще парнем называешься. Разве так шевелят хвост коню? — сказал хан и побил сына.
        Охотиться не стали, вернулись домой.
        Шаажа номин-хан подошел к окну невестки и стал подслушивать.
        —Почему на твоих глазах слезы? — спрашивает мудрая девица Уен мужа Харжа Мина.
        —Отец побил.
        —За что побил?
        —Велел пошевелить хвост коню. Я соскочил с коня и начал трясти его хвост. Отец рассердился и побил меня.
        —Ой! Мало он бил. Разве так шевелят хвост коню? Я бы на его месте так побила, чтобы ты встать не смог. Когда он велел пошевелить хвост коню, он велел ехать рысцой. Если бы (ты) пустил коня рысцой, то хвост его сам бы шевелился, — говорит.
        Хан подслушал их разговор и пошел домой.
        На другое утро (хан) говорит сыну:
        —Седлай коней, поедем на охоту.
        Отправились. Проехали немного, (хан) просит:
        —Сын мой, пошевели-ка хвост коню.
        Сын его пустил коня рысцой. Догнал его отец.
        —Разведи костер на пне, — приказал.
        Парень соскочил с коня и начал разжигать костер.
        —Разве так разжигают костер на пне? — спросил (хан) и снова побил (сына).
        Вернулись домой. Когда Харжа Мина вошел в дом, его жена — мудрая хатан Уен — спрашивает:
        —Почему опять плакал?
        —Отец побил.
        —В чем опять провинился?
        —Отец попросил разжечь костер на пне, я соскочил с коня и начал разжигать костер на пне. Он побил меня, — рассказывает (муж).
        —Эх, что ты за муж! Если бы я была там, еще не так побила бы тебя. Отец твой мало бил тебя. Он велел тебе вытащить из-за пазухи кисет с табаком и закурить трубку. Если бы закурил, тогда бы отец твой не стал тебя бить, — говорит она.
        Шаажа номин-хан вошел в дом и говорит ханше Гэрэл гоохон:
        —Я сам мудрый, а моя невестка мудрее всех, поеду-ка я к мудрому хану Шаажгаю, испытаю его мудрость.
        —Я слышала, что мудрый хан Шаажгай очень умен и у него строгие законы. Кто поедет туда, обратно не возвращается, — отвечает Гэрэл гоохон.
        Шаажа-хан сказал в ответ:
        —Разве мудрее и находчивее меня может быть хан?
        Стал собираться он в путь и уехал.
        Через три дня он прибыл на место. Три месяца говорили они. (Наконец) Шаажа номин-хан начал немного уступать. Каждый раз спотыкается он на третьем вопросе. На четвертый месяц мудрый хан Шаажгай сказал Шаажа номин-хану:
        —Силы-то у тебя малые. Зачем же приехал?
        Потом привязал он Шаажа номин-хана за ступицу колеса и сел на него верхом.
        —Мудрый Шаажгай-хан! Ты меня победил. Ты собираешься меня казнить. Позволь мне сказать последнее слово своему народу, — просит Шаажа номин-хан.
        —Что хотел сказать? Говори!
        —Ваш мудрый Шаажа номин-хан выиграл состязание у мудрого хана Шаажгая. Десять солдат спереди, двадцать солдат сзади охраняют меня. Лежу на подушке из серого шелка. Подо мной потник из зеленого шелка, укрыт я синим шелковым одеялом. Водой, текущей с юга, побрызгайте на север, водой, текущей с севера, побрызгайте на юг. Так приезжайте. Дома у меня есть триста овец. Со ста пятидесяти (овец) снимите (шерсть), а с оставшихся ста пятидесяти овец шерсть не снимайте, пригоните их. В отаре у меня находится два годовалых барана, одного из них пускай заколют, а другого, — когда пройдут больше половины пути. Оставьте дома однорогую корову и одноглазого жеребца, они ничего не поймут. Есть ножницы с золотой ручкой, они, возможно, все поймут. Если поймут, пускай пригонят сюда овец.
        Все, что было сказано, передали гонцам, которые отправились на родину Шаажа номин-хана.
        Два гонца прибыли во дворец и все передали родным.
        Ханша Гэрэл гоохон и ее сын Харжа Мина побрызгали водой и начали стричь овец. Слуги никак не могут понять, каких же двух баранов ловить. В это время приехала мудрая хатан Уен, гостившая у отца. Увидела она, как суетятся свекровь и Харжа Мина, очень удивилась.
        —Чем вы заняты? — спрашивает она.
        Те двое кое-как передали ей слова отца. Невестка позвала, к себе двух гонцов, угостила их как следует и все у них выспросила. А потом позвала свекровь и (мужа) Харжа Мина.
        —Отец наш побежден. Однорогая корова, одноглазый жеребец — это вы двое. О вас сказал отец. Ножницы с золотой ручкой — это обо мне он сказал. Серая шелковая подушка и зеленый шелковый потник — это ветошь и зеленая трава, синее шелковое одеяло — это небо. Триста овец — это наше войско. Сто пятьдесят солдат должны быть вооружены луками и стрелами, а другие сто пятьдесят должны поехать без оружия. Побрызгать водой — это значит быстро собрать народ. Два годовалых барана — это два гонца, — так разъяснила им.
        Мудрая хатан Уен быстро собрала войско, одного гонца казнить велела. Когда прошли больше половины пути, казнили другого гонца. По прибытии ко дворцу мудрого хана Шаажгая увидели, что тот еще сидел над обессилевшим Шаажа номин-ханом, и они продолжали спор.
        Развязали, освободили отца и подняли на ноги. Мудрая хатан Уен быстро выиграла спор у мудрого Шаажгай хана, привязала его к ступице телеги, села на него и. говорит:
        —Всего-то у тебя ничего, так зачем мучил нашего отца?
        —Будь хорошим человеком, отпусти меня! — просит (хан).
        Когда отпустили его, он говорит:
        —Я выигрывал состязания у мудрейших мужчин, а сейчас я проиграл женщине и оказался побежденным.
        Сказал он так и бросился в озеро. Мудрая хатан Уен с ханом-батюшкой вернулась домой. Победили врага, стрелы повесили на стене. Шаажа номин-хан посадил на трон невестку и, прожив счастливо, отправился на небо.
        2.ДОЧЬ БЕДНЯКА-НЕВЕСТКА МУДРОГО ХАНА

        У одного хана был придурковатый сын. Однажды едут они вдвоем с охоты, отец говорит сыну:
        —Пошевели-ка ты хвост коню.
        Тот сразу же спрыгнул с коня, схватился за конский хвост и давай мотать да трясти. Соскочил хан с коня и стал его бить, приговаривая:
        —Ты что? Пошевелить хвост коню — это значит дорожную песню спеть.
        Вскочил хан на коня и поехал дальше. Следом за ним рысью поскакал и сын на своем коне.
        По дороге хан велел сыну смастерить из дерева котел. Тот слез с коня, срубил толстое-претолстое дерево и стал из него делать котел.
        —Хватит, — сказал хан и опять крепко побил сына. Поехали дальше. Приехали домой, хан говорит своей старухе.
        —Очень глупый и бестолковый у нас сын родился. Ума у него совсем нет.
        —Что же поделаешь? Не убивать же нам его, — сказала та.
        —Надо бы подыскать ему хорошую невесту. Тогда и за ум возьмется, никуда не денется.
        Неподалеку от них жил один старик с дочерью. Задумал хан невесткой сделать ее, отправил к старику двух сватов с хадаком и велел спросить, не стать ли им сватами, поженив своих детей?
        Когда от хана пришли к старику с хадаком, дочери не было дома.
        —Спрошу я у дочери, — сказал старик и отправил их обратно. Вернулась дочь, отец ей рассказал все. Призадумалась она и говорит:
        —Если дадут за меня полный двор скота да полную шапку золота, тогда соглашайся.
        На завтра опять пришли от хана с хадаком и договорились обо всем.
        После этого старик построил себе шалаш (с пристройкой) на острове, где росло много деревьев и всякой травы. Подданные хана пригоняют туда скот, а старик загоняет их в одни ворота, выпускает через другие на остров и прячет там. Ханские пастухи пригоняют да пригоняют туда скот, но двор никак не могут заполнить. Тогда старик сам им сказал:
        —Хватит.
        А золото он брал от них в шапку с дырявым дном и держал ее над большой ямой, заранее выкопанной. Потому и не могли никак наполнить эту шапку золотом. Все везут да везут от хана, но шапка так и не наполняется. Сам старик, наконец, сказал:
        —Хватит.
        Пересчитал он скот, оказалось пятьсот голов. Сосчитал деньги — пять тысяч набралось.
        «Этого добра мне хватит до ста лет», — подумал он и отдал свою дочь хану в невестки.
        Надумал хан испытать, насколько умна невестка, и поехал к другому хану. Тот хан расправился с ним и выбросил на улицу. Лежит мудрый хан и украдкой пишет домой: «Живу я хорошо. Лежу под голубым одеялом, на зеленой шелковой постели. Мой покой охраняют два солдата. Еды полно у меня всякой, весь я в красивых золотых украшениях. Приезжайте ко мне в гости. При этом триста баранов и рогатый скот гоните впереди. Безрогих ведите за собой. Возьмите с собой худого красивого быка, худенькую белую корову да самовар с золотой цепочкой».
        Когда пришло такое, письмо от хана, его приближенные радуются, что их хан попал в хорошие края. Очень рад этой весточке и глупый ханский сын. Стал он готовиться к этой поездке, как сказано в письме. Лишь невестка — дочь бедняка — рассудила по-своему и говорит:
        —Зеленая постель — это земля наша золотая. А голубое шелковое одеяло — это небо. Едой всякой называет он дождевые капли, что служат ему пищей. Сам хан прикован железными цепями, и двое сторожат его. Просит скорее приехать к нему. Рогатым скотом он называет своих воинов с ружьями и копьями. Безрогими же — всех, у кого нет оружия. Худой красивый бык, видимо, мой муж. Худенькая белая корова, наверно, вы, моя свекровушка. Самоваром с золотой цепочкой, видно, называет меня.
        Быстро собрались они и отправились туда. Подоспели вовремя, там уже собрались хана убить. Налетели они на войска хана, дрались весь день и разбили их полностью. Самого хана с его приближенными связали. А отца своего, хана, освободили и с почетом привезли домой.
        С тех пор хан рад-радешенек, что его невеста умнее и лучше всех. Так они зажили в покое и счастье.
        3.МУДРАЯ НЕВЕСТКА БОГАТОГО ЧЕЛОВЕКА

        В прежнее время жил один очень богатый человек. У богача на всем белом свете был один-единственный сын. «Какая же невестка придет?» — тревожился он. Через некоторое время его сын женился.
        Однажды отец с сыном поехали в степь проверить свои табуны. Посадил отец сына и наказывает ему:
        —Пока я объеду табуны, ты сделаешь деревянный котел и сваришь мясо.
        Долго ездил отец, а когда вернулся — мясо не сварено. Сын его долбил сырой тополь, чтобы сделать котел. Отец отстегал его плеткой и отправил домой.
        Вернулся домой парень и говорит жене:
        —Отец велел мне сделать деревянный котел. Когда я начал долбить тополь, чтобы сделать котел, вернулся отец и сильно избил меня.
        Тогда жена ему, говорит:
        —Надо было тебе быстро сделать котел, а ты делал его медленно, потому он тебя и отстегал.
        Назавтра отец с сыном опять поехали в степь. Отец велел сыну сварить мясо в деревянном котле, а сам поехал проверять свои табуны. Приезжает — сын долбит дерево, чтобы сделать котел. Сидит, мучается. Увидел это отец, сразу все понял и говорит сыну:
        —Глупая твоя жена. Со временем пропадешь с ней. Отправь ее домой и привези другую жену.
        Сын отправил жену домой, женился на другой.
        Снова отец с сыном отправились осматривать табуны. Отец опять сыну дал такой же наказ.
        Сын сидит, долбит дерево, чтобы сделать котел.
        Приехал отец, крепко отхлестал его розгами и отправил домой. Дома сын рассказал жене, за что его отец избил.
        Тогда жена говорит ему:
        —Сам виноват, что тебя бьют. К приезду отца надо было отстругать прутья, сделать вертела и на них зажарить мясо.
        После этого, когда поехали в степь, парень все сделал так, как велела жена, нанизал мясо на прутья и зажарил.
        Очень обрадовался отец. «Наконец-то мой сын взял умную жену. Мне теперь не страшно умирать», — думает он про себя.
        Как-то отец поехал в далекие края торговать, и его поймал чужеземный хан. Когда его собирались казнить, он сказал:
        —Если убьете меня, никакой выгоды не будете иметь. Лучше привезите часть моего богатства. Я дам вам триста белых овец и трех черных баранов.
        Хан позарился на его богатства и отправил на родину богача трех человек с саблями. Богач отправил такое письмо: «Пригоните сюда триста белых овец. Одного из трех черных баранов заколите на месте, другого — в дороге, а третьего — по приезде сюда».
        Никто не может понять это письмо, только умная невестка разгадала смысл (письма) и привела войско из трехсот человек. Одного ханского гонца они убили на месте, второго — в пути, а третьего, показавшего им дорогу, — на их земле. Так с войском в триста человек освободила невестка отца, который был привязан к колесу телеги.
        4.УМНЫЙ ЕРЭНТЭЙ И ГЛУПЫЙ ДАЛАНТАЙ

        Давным-давно жили глупый Далантай и умный Ерэнтэй. У глупого Далантая была одна дочь. У умного Ерэнтэя был один сын.
        Однажды Ерэнтэй Сэсэн с сыном поехал к Харзагаю-хану поспорить — кто из них умнее. На дороге, где они ехали, играла дочь глупого Далантая, строила дом и делала разные пристройки. Когда они подъехали, она говорит:
        —Дома, пристройки с дороги не сходят, упряжка их объезжает.
        Ерэнтэй Сэсэн объехал ее постройки и говорит той девочке:
        —Возвратится днем твой отец, скажи ему, чтобы свил веревку из золы. Если не сумеет — голову снесу.
        Отец у нее был очень глупый, испугался и заплакал.
        —Не плачь, отец, из золы веревку не совьешь. Надо свить ее из соломы, а потом сжечь, — говорит дочь.
        Свил отец веревку из соломы и сжег ее. Получилась веревка из золы.
        —Свил веревку? — спрашивает Ерэнтэй Сэсэн.
        —Свил, — отвечает тот. — Веревка из золы там лежит.
        Потом Ерэнтэй Сэсэн дает ему палку, верх и низ которой невозможно отличить, и говорит:
        —Нижний кончик палки найди. Не найдешь — голову снесу.
        Далантай рассказал об этом дочке своей.
        Та говорит ему:
        —Бросишь палку в речку, она поплывет вперед нижним концом.
        Так и сделал старик, узнал где ее основание. Приехал Ерэнтэй Сэсэн и спрашивает:
        —Ну, старик, угадал ты, где верх, а где низ этой палки?
        —Угадал, — отвечает тот.
        —Верно ты угадал, — говорит Ерэнтэй Сэсэн.
        Затем он привел двух кобылиц и говорит опять:
        —Который из них жеребенок? Не найдешь — голову снесу.
        —Ерэнтэй Сэсэн дал мне такое задание, — говорит стари дочери. — Если не выполню — снесет голову.
        —Этих кобылиц держи три дня на привязи. Когда отпустишь, одна из них бросится к другой и начнет сосать. Так и найдешь жеребенка, — сказала дочь.
        Старик продержал кобылиц на привязи три дня. Как отпустил — одна стала сосать другую.
        —Из двух кобылиц ты угадал жеребенка? — спрашивает Ерэнтэй Сэсэн.
        —Угадал, — отвечает тот.
        —Правильно ты угадал, — сказал Ерэнтэй Сэсэн и опять, дает задание глупому Далантаю:
        —Надои быка и сделай тарак.
        Старик рассказал об этом дочери. Та говорит ему:
        —Когда приедет Ерэнтэй Сэсэн, ты лежи в постели.
        Приехал Ерэнтэй Сэсэн и спрашивает у девушки:
        —Далантай дома?
        —Отец мой разрешился, потому и приболел, — отвечает она.
        —Как мужчина может разрешиться? — спрашивает Ерэнтэй Сэсэн.
        —Вы же приказали надоить быка и сделать тарак, — отвечает та.
        Ерэнтэй Сэсэн понял, что она девушка умная и взял ее в жены своему сыну.
        Однажды Ерэнтэй Сэсэн отправился с сыном к Харзагай-хану. Доехали они до северной стороны, отец говорит сыну:
        —Пойду я, сынок, поохочусь. Пошевели-ка ты конский хвост да и сделай из дерева котел.
        Это означало: вскипятить чай и сварить мясо. Когда отец вернулся (с охоты), сын шевелит конский хвост и из дерева мастерит котел.
        —Ну, сынок, что ты делаешь? — спрашивает отец. — Ума у тебя нет, — сказал он сыну и отправил его домой.
        А сам поехал к Харзагай-хану поспорить — кто из них умнее. Условились, что выигравший спор отдаст все добро со своими подданными.
        Ерэнтэй Сэсэн проиграл спор. Харзагай-хан привязал его к колесу телеги, а за добром и подданными Ерэнтэя Сэсэна отправил восемь человек. Когда они собрались в дорогу, Ерэнтэй Сэсэн наказывает тем восьмерым:
        —В табуне моем есть один вороной жеребец. Тот ничего не знает. В стаде есть одна черная корова, она тоже ничего не знает. На кровати лежат золотые ножницы, которые все умеют. Пусть заднюю кровлю переставят вперед, а переднюю — назад. У отца вашего, скажете, есть двадцать солдат-сторожей, две овечьи туши да две бочки с водой.
        Приехали восемь всадников и все передали сыну. Тот сразу переставил кровли. Невестки дома не было. Вернулась она и спрашивает:
        —Что тут происходит?
        —Это наказ нашего отца, — отвечает муж.
        —Ах, до чего же ты глуп! Что ты мелешь! В табуне моем есть вороной жеребец, ничего он не знает, наказывает отец. Так он говорит о тебе. В стаде моем, говорит он, есть одна черная корова, та тоже ничего не знает. Матушку нашу он так называет. Золотыми ножницами, которые все знают и умеют, называет он меня. Просит переставить заднюю кровлю, значит, велит собрать всех подданных северной стороны. Велит переставить переднюю кровлю — просит собрать подданных южной стороны. Из восьми растущих вязов он велит шесть срубить на месте. Значит из приехавших восьми, человек шестерых надо убить здесь. При отце двадцать солдат-сторожей, две овечьи туши да две бочки воды. Это значит он привязан к колесу телеги, лежит под стражей двадцати солдат, и глаза у него в слезах.
        Как велел отец, из восьми человек шесть убили на месте, двоих оставили. Затем невестка переоделась в одежду мужа и в образе мужчины отправилась в дорогу со словами:
        —Видно, проиграл наш отец Харзагай-хану.
        По приезде к Харзагай-хану она заходит к нему прямо в дом, и даже не замечает отца, привязанного к телеге.
        —Чей же ты сын? — сердито спрашивает тот.
        —Умного Ерэнтэя я сын, приехал испытать, кто из нас умнее, — отвечает девушка.
        —Хорошо. Скажи-ка, каких деревьев больше на южной стороне — лежачих или стоячих?
        —А согнутые деревья к каким отнести? — спрашивает она.
        —Согнутые деревья отнесешь к лежачим, — говорит Харзагай-хан.
        —Лежачих много, — был ответ.
        Так девушка мудростью победила Харзагай-хана, забрала всех его подданных и вместе с отцом вернулась домой. Стали они жить лучше прежнего.
        5.МУДРАЯ НЕВЕСТКА ГУРЭ РАНЗА-ХАНА

        Давно-давно у одного хана была, говорят, очень умная дочь. Как-то другой хан, у которого было сильное войско, стал свататься к его дочери. Хан призвал дочь и говорит:
        —Ты одна у меня, вот и выбирай сама жениха.
        Сказал так, дал ей венок из цветов и добавил:
        —Эти цветы кинешь тому, кого полюбишь.
        Было решено через два дня устроить скачки на конях, состязаться должны сыновья примерно тридцати ханов.
        Множество сыновей богатых ханов проскочило перед девушкой, но никому из них она так и не кинула цветы. Бросила она их самому последнему ездоку — сыну бедного хана.
        После этого, когда все ханы были в сборе, хан-отец говорит своей дочери:
        —Есть ханы, равные мне, есть богаче и лучше меня, но почему же ты выбрала сына самого бедного Гурэ Ранза-хана?
        —Имеющий много скота — обладатель малого богатства, а у кого много знаний, — обладатель самого большого богатства. Из всех женихов самым мудрым и знающим оказался именно этот парень. Ты ведь сам сказал, чтобы я сама выбрала жениха, вот я и кинула цветы тому, кого полюбила, — ответила дочь.
        Нечего было хану возразить своей дочери, и он вынужден был выдать ее за сына Гурэ Ранза-хана.
        6.ТРИ ЗАГАДКИ

        Давным-давно жили два брата. Старший брат был бедным, а младший — богатым. Младший брат отдал корову старшему, чтоб тот доил ее. Прошло немного времени, и он задумал вернуть свою корову и пошел к хану жаловаться, чтоб судили старшего брата. Приходит к хану, а тот говорит:
        —Кто из вас угадает три загадки, тому и достанется корова. Задал он три загадки: «Что на свете всего мягче?» «Что на свете всего жирнее?» «Кто на свете всех быстрее?»
        Богатый говорит:
        —Наша постель всего мягче. Очень любим мы друг друга с женой. Наша свинья жирнее всего на свете. Наш рыжка самый быстрый.
        А у старшего брата была очень умная дочь. Пришел отец и говорит дочери:
        —Верну свою корову, если угадаю три загадки хана.
        —Какие три загадки? — спрашивает дочь.
        —Вот какие три задачи задал хан: «Что на свете всего мягче?», «Что на свете всего жирнее?», «Кто на свете всех быстрее?» Их мы и должны отгадать.
        —Зачем же Вы так печалитесь? Найдется выход, — говорит отцу дочь. — Всего мягче на свете сон, всего жирнее — земля, всего быстрее — глаза.
        Пришел отец, к хану с ответом, а тот говорит:
        —Корову свою ты выиграл. Но когда придет твоя дочь за коровой, пусть по дороге не идет и пусть и по бездорожью не проходит. Пусть она не пешком приходит и на коне не приезжает, пусть голой не приходит и одетой не приходит. Только тогда получишь корову.
        Приходит отец домой и обращается к дочери со словами:
        —Хан велит тебе придти к нему, но по дороге нельзя идти и по бездорожью нельзя. Ни пешком, ни на коне, ни голой, ни одетой. Что же тебе делать?
        —Не печальтесь отец. Ничего трудного нет. Найдется выход, — отвечает дочь.
        Затем она покрыла себя рыбьей чешуей, села верхом на козла, проехала по загривку колесной дороги, между колеями. Подъехала — передние ноги козла в юрте, а задние — за порогом. Позвала хана:
        —Батюшка-хан, приехала я!
        Вышел хан и увидал.
        После этого хан взял себе в жены ту мудрую, смекалистую девушку и жил, говорят, счастливо.
        7.РАЗГОВОР ДВУХ МУДРЫХ

        В раннее, давнее время жил один мудрый хан. Был у того хана сын. Ничего он не понимал, дураком был.
        Задумал хан женить сына на очень умной девушке и стал искать в своем государстве такую невестку. Искал он, искал и нашел одну дочь бедняка. (Звали ее Алтан Хайша). Хан привез ее и сыграл свадьбу. Очень пришлась невестка по нраву хану, все новости рассказывали они друг другу.
        Как-то хан заблудился на охоте и попал в чужую страну. Хан той страны поймал его, связал и оставил меж четырех столбов.
        Стал думать плененный хан, как бы ему дать знать домой о том, что с ним случилось, и отправил своей невестке письмо:
        «Я нахожусь у западного хана, в невиданном месте, на зеленом шелковом потнике, под синим шелковым одеялом, день, и ночь возле меня находится стража. Я отправляю тебе трех быков, тридцать волов. Ты погрузи на них все, что есть у тебя. Рогатый скот гони впереди себя, остальной скот пусть позади идет, плохой топор оставь на месте, возьми с собой золотые ножницы и приезжай».
        Три батора да тридцать гонцов доехали до назначенного места и вручили письмо хана Алтан хайше.
        Прочитала письмо Алтан хайша и поняла что батюшка-отец попал в беду. Рогатый скот впереди гнать — это значит, что ее баторы должны впереди идти; остальной скот позади пусть идет — остальные воины и баторы должны позади идти; плохой топор дома оставить — надо ханского сына дурака дома оставить; взять с собой Алтан хайшу — невестка должна прибыть во главе всего войска. Вот таков был смысл письма.
        Алтай хайша отправилась во главе всех своих баторов и войска на выручку батюшки-хана. По дороге к западному хану уничтожили присланных трех баторов и тридцать гонцов, пошли войной на (западного) хана, освободили батюшку-хана и вернулись домой.
        Хан правил несколько лет, а незадолго до своей смерти свой трон передал Алтан хайше. При своем правлении Алтай хайша народу своему много добра сделала.
        8.ГЛУПЫЙ СЫН

        В давние времена жил-был хан. Был у него один сын, да и тот глупый. Долго хан искал невесту своему сыну, наконец женил его на дочери бедняка.
        Однажды отправился хан на охоту и взял с собой сына. Проехали немного, хан говорит ему:
        —Пошевели-ка хвост своему коню.
        Тот соскочил на землю и давай дергать, крутить-вертеть хвост коню.
        Дальше поехали они. Остановились на ночлег. Хан обращается к сыну:
        —Освежуй косулю и приготовь мясо в деревянном котле.
        Сам отправился на охоту.
        Вернулся вечером и видит: собрал сын кучу дров, уж десятый котел сжег, а все без толку. Ничего не сказал хан.
        Назавтра возвратились домой. Жена спрашивает:
        —Как охотились? Что видели?
        Парень рассказал, как он выполнил наказ, отца. Жена говорит:
        —Какой же ты бестолковый! Когда отец попросил тебя пошевелить хвост коню, то надо было погонять коня. А деревянный котел — это мясо, зажаренное на вертеле над костром.
        Через несколько дней хан снова отправился с сыном на охоту. По дороге он говорит сыну:
        —Пошевели-ка хвост коню.
        Тот припустил коня и поскакал впереди отца. Доехали они до места охоты. Хан обращается к сыну:
        —Освежуй косулю, в деревянном котле приготовь мясо.
        Сам отправился на охоту.
        Вернулся вечером отец, а сын, добыв косулю, приготовил вкусное мясо на костре. Сидит хан, ест и удивляется: «Как это он додумался?». Не выдержав, спросил у сына. Тот и отвечает, что жена его так научила.
        Тут только хан понял, какая у него умная невестка. А когда умирал, то завещал невестке страной править.
        9.ДЕВОЧКА-СИРОТА

        Давным-давно жили два брата. Старший был богатым, слыл умным, младший был бедным, слыл глупым.
        Однажды утром пришел старший к младшему, чтобы обманом забрать у него жеребенка от единственной сивой кобылы.
        —Братец младший! Еду я за дровами, дай-ка кобылу, — говорит.
        —Что ты говоришь, старший брат! Скоро ожеребиться должна моя кобыла, — отвечает тот.
        —Ничего, моя телега тоже должна ожеребиться.
        Так обманул старший младшего, взял у него кобылу и отправился в лес.
        Пока ехал старший брат за дровами, кобыла младшего брата ожеребилась.
        Прибежал младший брат.
        —Старший брат, кобыла-то ожеребилась! — с радостью говорит он.
        —Да ты что?! Это телега моя ожеребилась, — отвечает старший, не допуская возражений.
        Никто никого не может переспорить. Тогда пошли они к хану жаловаться друг на друга.
        —Это моя кобыла ожеребилась, — говорит один.
        —Нет, это моя нагруженная телега ожеребилась, — спорит другой.
        Каждый из них хочет доказать свою правоту. Ничего не мог решить хан и придумал для них две трудные загадки: «Что на свете всего спокойнее?» «Что всего жирнее?»
        —Кто из вас угадает их, выиграет спор и возьмет жеребенка, — сказал он.
        Бедный брат запечалился: «Как же мне отгадать эти загадки?» Возвращается он домой.
        А его дочь, оставшаяся без матери еще в раннем детстве, спрашивает:
        —Отец, отец! Что-то у тебя тяжело на душе Твои светлые глаза прослезились! Кто виноват в твоей печали?
        —Когда мы с братом спорили из-за жеребенка и чуть было не разорвали ветвистое дерево, хан задал нам трудные загадки: «Что на свете всего спокойнее? Что всего жирнее?» Кто из нас угадает, тому и жеребенок достанется. Трудно их разгадать такому человеку, как я, — с печалью отвечает он.
        —Отец, отец! Не стоит печалиться по пустякам! До завтра, до послезавтра подумаем вместе. Спите, отдохните, отец! — Успокаивает она отца.
        Дочка-сиротинка на другой, день встала рано, прибралась и говорит:
        —Отец, отец! Странный сон мне приснился. Вроде бы те загадки теперь угадаем.
        —Дочь моя, какой сон приснился тебе? — спрашивает отец.
        —Нет ничего спокойнее сна. Когда работаешь на земле, нет ничего жирнее ее — такой сон я видела.
        —Правильные слова! Молодец ты, моя сиротинка, такую помощь оказала отцу!
        И, не чувствуя под собой ног, прибежал младший брат к хану и прямо с порога выпалил:
        —Хан-батюшка! Постарался я отгадать ваши загадки. Можно сказать мне?
        —Можно.
        —Нет ничего спокойнее сна. Нет ничего жирнее земли, — говорит он кланяясь.
        Хан от неожиданности вздрогнул, потому что не ожидал, что этот бедный человек сможет отгадать его загадки, стал кивать, подтверждая его правоту. Многие, собравшиеся там, удивляют-
        —Глупый мой братец! Что он говорит? Откуда он взял все это? У меня шестеро детей. Мой самый старший сын не умеет поднять лежачую корову, вот какой он кроткий, не нашел я на всем свете спокойнее его. У меня шесть свиней, самая большая, сидя, разжирела. На всем свете не нашел я ничего жирнее, — хвастается старший.
        Людям не понравились его слова. Они сидели, смотрели друг на друга и молчали.
        Хан, связанный своим обещанием, вынес решение отдать жеребенка бедному. Старшему брату стало стыдно перед людьми.
        —Конь хорош, когда в теле, а богачу почет, если он умный. Наш почтенный богач показал здесь свой ум! — так стал говорить кто-то в народе.
        —Этот бедняк сам догадался или у него дома есть кто-то? — сомневался хан. — Иди, узнай, — отправляет он одного гонца к бедняку.
        Гонец прибыл к бедняку, а там не за что даже коня привязать. Хотел повернуть обратно, но тут приоткрыла дверь девочка-сиротка.
        —Если хотите привязать коня, то можете привязать его или за зиму или за лето, — сказала она и закрыла дверь.
        Никак не смог разгадать гонец слова девочки-сиротки и вернулся к хану.
        —Ну, что ты видел в пути? Что нового узнал? — спрашивает хан.
        —Ничего интересного не было. Когда я приехал к юрте бедняка, там не нашел ничего, за что можно было бы привязать коня. Сильно удивился я и не стал заходить, хотел уже. вернуться, как вдруг приоткрылась дверь, выглянула маленькая девочка, сказала, что можно коня привязать за зиму или за лето, и скрылась. Подумал, что смеется надо мной она, и вернулся, — отвечает (гонец).
        —А что у них во дворе?
        —Не заметил я. Как будто бы стояли там телега и сани, — отвечает он.
        —Э! Дурак! Это и есть зима и лето, — сказал хан и понял, что эта-то девочка и отгадала все его загадки.
        10.ДВА БРАТА

        Жили-были два брата — богач Бардунай и бедняк Баламджа. У богача Бардуная было три сына, а у бедняка Баламджи только одна дочь. Были еще у бедняка Баламджи одна кобыла и разбитые сани с телегой.
        Однажды Баламджа сел верхом на свою жеребую кобылу и отправился к брату просить у него телегу, чтобы привезти дров. Брат телегу дал. Но когда он, выйдя во двор, увидел, что кобыла Баламджи вот-вот ожеребится, сказал:
        —Моя телега должна скоро ожеребиться, поэтому будь осторожен. Не потеряй в поле жеребенка от моей телеги!
        Бедняк Баламджа уехал за дровами. Приехав на место, распряг кобылу и стал грузить дрова на телегу. В это время его кобыла ожеребилась. Баламджа кончил грузить дрова; дал жеребенку пососать кобылу, покормил его и поехал домой. Сгрузив дрова, повез телегу брату. Его брат Бардунай вышел во двор и увидел, что кобыла уже ожеребилась. Тогда он сказал:
        —О! Моя телега ожеребилась, оказывается! Жеребенок мой, я должен взять. Ведь это моей телеги жеребенок!
        Баламджа говорит:
        —Нет. брат! Что ты говоришь? Как же телега может ожеребиться? Это моя кобыла ожеребилась!
        —Нет, не знаю ничего. Как твоя кобыла могла ожеребиться? Это моя телега ожеребилась!
        Бардунай забрал жеребенка, а Баламджу прогнал домой. На следующий день бедняк Баламджа пожаловался тайше на Бардуная. Тайша велел придти обоим. Богач Бардунай и бедняк Баламджа пришли к тайше. Тот спросил:
        —Зачем ты взял жеребенка от кобылы Баламджи?
        Бардунай ответил:
        —Это моя телега ожеребилась, когда, он ездил за дровами. Когда давал телегу, я его предупреждал, чтобы ехал осторожно, так как моя телега должна была ожеребиться. Моя телега ожеребилась, я опознал и взял.
        Тайша говорит:
        —Я загадаю вам три загадки. Кто отгадает их, тот и возьмет жеребенка. Утром придете ко мне и скажете ответ. Загадки такие: «Что на свете самое острое?» «Что на свете само жирное?» «Что на свете самое быстрое?» Завтра утром приходите с ответами.
        Вернулись оба домой.
        Богач Бардунай, придя домой, сказал своим троим сыновьям:
        —Тайша загадал нам три загадки, отгадайте.
        Старший сын сказал:
        —Я отгадаю. Что на свете самое острое? Да это же наша бритва, она самая острая, разрезает даже человеческий волос, если его положить на ее лезвие. Острее ее ничего нет.
        Все подтвердили:
        —Верно ведь, верно.
        Одна загадка отгадана. На вторую загадку средний сын дает ответ:
        —Я отгадал. Ведь у нас есть очень жирная свинья. Она ходит, волоча зад (буквально сидя на своем заду), встать не может. Жирнее ее ничего другого нет на свете.
        —О! Верно, верно, отгадано.
        Третью загадку отгадывает младший сын:
        —Я отгадал. У нас есть темно-рыжий конь, очень быстрый! Когда человек скачет на нем, ветер в ушах свистит.
        —О! Верно ведь, верно, отгадано.
        Кончив отгадывать загадки, легли спать.
        А бедняк Баламджа, придя домой, сказал своей единственной дочери:
        —Тайша дал нам три загадки, чтоб мы отгадали. Как же их отгадать?
        Тогда дочь говорит:
        —Отец, ложись спать, утром, когда надо будет тебе идти я скажу ответ.
        Баламджа лег спать. Утром встали рано. Дочь говорит своему отцу:
        —Самое острое на свете — это закон и указ хана. Самая жирная на свете — земля, а самая быстрая — мысль человека.
        Утром оба (брата) отправились к тайше, Баламджа и Бардунай. Войдя к тайше в дом, богач Бардунай сразу же сел в переднем углу, а бедняк Баламджа присел на одно колено возле входа.
        Тайша спросил:
        —Кто отгадал загадки?
        —Я отгадал, — ответил богач Бардунай.
        —Каковы же отгадки? — спросил тайша.
        —На загадку: «Что на свете всех острее?» — отгадка такова: у нас есть очень острая бритва, острее ее ничего нет на свете. На вторую загадку: «Что на свете всех жирнее?» — ответ такой: у нас есть свинья, она не может поднять зад, так и ходит, волоча его. Жирнее ее нет ничего на свете. На третью — «Что на свете всех быстрее?» — отгадка такая: у нас есть один темно-рыжий конь. Когда на нем скачешь верхом, то ветер шумит в ушах. Быстрее его нет ничего на свете.
        Тайша сказал:
        —Ну, а у тебя, Баламджа, каковы отгадки?
        Бедняк Баламджа, встав, ответил:
        —Самое острое на свете — это закон и указ хана. Самая жирная на свете — наша земля, а самая быстрая — мысль человека.
        Тайша вынес решение:
        —Жеребенок принадлежит бедняку Баламдже. Баламджа отгадал загадки. Бардунай, ты ничего не отгадал. Верни жеребенка. Баламджа, ты завтра придешь к нам. На коне не приезжай и пешком не иди, по дороге не иди, в одежде не приходи и без одежды не приходи. С подарком не приходи и без подарка не приходи, только должен быть у нас.
        Назавтра Баламджа прибыл-приехал верхом на козе по дорожной бровке. В одежде не приехал и без одеяния не был — приехал, обернувшись рыболовной сетью. С подарком не приехал, но и без подарка не был — приехал, держа живого воробья. Прибыв, вручил его тайше. Едва тот стал брать птичку в руки, та упорхнула. Вот и оказалось, что и подарка не было и без подарка он не приехал.
        Затем тайша опять говорит:
        —Завтра я к вам пойду. Подои быка и приготовь самый лучший тарак.
        Назавтра тайша сам пришел. Баламджа же (в это время) лежал на своей кровати. Тайша, остановившись во дворе, крикнул. Вышла дочь Баламджи.
        —Где твой отец? Почему не выходит?
        —Господин тайша, — отвечает девушка, — наш отец не может выйти, так как этой ночью он родил.
        —Как же может родить мужчина? — Удивляется тайша.
        —Да нет, господин тайша, что Вы говорите? А как можно, подоить быка и из его молока приготовить тарак?
        Тайша на это ничего не смог возразить. Уехал домой. Назавтра он посылает к Баламдже двух солдат:
        —Зайдите к нему, посмотрите, что он делает.
        Вот прибыли (к Баламдже) два солдата. Остановились во дворе и, не слезая с коней, крикнули:
        —Где нам привязать своих коней? Нам нужно войти (к вам).
        Девушка ответила:
        —Позади вас лето с зимой, к ним привяжите своих коней и входите.
        Оба солдата стали искать лето с зимой, не могут найти. Что это такое? Так, не найдя, и возвратились. Оправдываются перед тайшой:
        —Мы хотели во дворе привязать своих коней и войти, но не за что было. Нам сказали привязать коней к зиме с летом, которые позади нас. Мы не смогли найти.
        —А сани с телегой там были? — спросил тайша.
        —Были разбитые сани с телегой, но мы не догадались и вернулись.
        А тайша после этого женил своего сына на дочери Баламджи. Он сделал ее своей невесткой и породнился с бедняком Баламджой.
        Жили они счастливо.
        11.УМНАЯ НЕВЕСТКА

        В давнее время жили старик со старухой. У них был один единственный сын. Женили они сына и взяли в дом невестку. Жили так.
        Однажды утром старик пошел за овцами и видит — пропала одна коза. Говорит старик невестке:
        —Ну, невестка, пропала у нас одна коза, может пойдешь поищешь?
        —Хорошо, — сказала невестка и пошла искать козу.
        Долго искала и еле нашла. Козу задрали волки и оставили возле дерева за рекой. Она повернулась и быстро пошла домой. Хотела рассказать об это отцу, но не знает как быть: ведь на свадьбе своей они поклонилась людям, которых звали Шоно (волк), Уhан (вода), Модон (дерево).
        Подумав, она сказала отцу:
        —Поймите, отец, нельзя мне назвать людей, которым поклонилась на свадьбе. Нашего блеющего задрал воющий (там), за текущей.
        После этого та невестка стала считаться самой умной.
        12.ХАН РЕБИ

        Жил один хан по имени Реби. Еле-еле дождался он сына, да и тот уродился придурковатым. «Не может он занять мой ханский трон, в чужих краях надо подыскать ему жену, — думает хан. — Найдется ли там умная девушка?»
        Сначала надумал поискать такую среди своих подданных, которые жили на равнине с южной стороны горы. На северной стороне никто не жил. На той горе по велению хана приказано было сделать все, что только можно придумать. И получилось так интересно, как в музее. Когда все было готово, хан велел всем своим подданным перекочевать туда. Долго кочевали, наконец, почти все перекочевали. Об этом дали знать хану. «Неужели никто не объявится и ничего не скажет?» — думает хан.
        Вдруг у подножья горы послышались голоса людей. Хан сидит, ждет — кто же появится.
        Появились старик на быке, его старуха на корове и их дочь на телке.
        Подъехали и любуются:
        —Все, что создано ханом-батюшкой, прекрасно, — говорят отец с матерью девушки. — Хан-батюшка, создавая все это, ничего не забыл, кроме солнца и луны. И еще забыл он сделать кабана и козу.
        С этими словами они уехали.
        Смотрит хан — действительно, нет ни солнца, ни луны (забыл про них), нет ни кабана, ни козы.
        —Поди за ними, узнай, где они поставят дом свой, — говорит хан и посылает человека.
        А те перебрались на другую сторону (горы) и на одном из холмиков поставили изгородь, построили шалаш. Одна сторона у того холма была песчаная, вплотную к ней они построили жилище.
        Вернулся посланный и докладывает хану обо всем, что видел. Хан отправляет, человека за стариком с приказом:
        —Пусть приходит в унтах и в то же время без унтов, в дэгэле и в то же время без дэгэла. В шапке нельзя приходить и без шапки нельзя. По дороге пусть не идет и по бездорожью нельзя.
        Отец говорит дочери:
        —Как же мне явиться к хану? Он приказал мне придти к нему в унтах, но чтобы казался как будто без унтов; чтобы был без унтов да казался бы в унтах; в шапке, но должен казаться голоушим; чтобы был голоушим, а казался бы в шапке; идти не по дороге и по бездорожью нельзя; ехать по бездорожью, но должно казаться, что по дороге.
        Через три дня отец стал собираться в дорогу. Дочь говорит ему:
        —Иди без унтов — в одних норках, без дэгэла — в рубашке одной, без шапки, но в платке. Одной ногой ступай по середине дороги, другой иди по ее обочине. Доберешься до хана, перешагнешь через порог одной ногой и спросишь:
        —Хан-батюшка, можно зайти в дом?
        Так и сделал старик. Добрался до хана, перешагнул через порог: одна нога и рука в доме, другая — на улице.
        —Хан-батюшка, можно зайти в дом? — спрашивает.
        —Можно, можно, — отвечает тот.
        Скоро принесли ему одежду, поставили перед ним еду и расспрашивают:
        —Из какого ты рода? Сколько у тебя сыновей да дочерей? Сколько лет сыну? Сколько лет дочери?
        —Сына нет у меня, только дочь одна. Скоро ей исполнится двадцать три года.
        Накормили старика вкусной едой и еще изюмом, ягодой. Затем хан говорит ему:
        —Дня через три я приду к тебе. Подои быка и сделай из его молока тарак, из золы сплети веревку.
        Надели на старика дэгэл, дали разной еды, нагрузили на него много добра, спросили, куда ехать, и проводили его до дому.
        —Что же это дали мне? Можно есть или только сидеть да смотреть на то, что мне дали, — говорит отец.
        —Это изюм, это мучное, — говорит дочь, все угадывает и разъясняет ему.
        Тем временем старик все думает да печалится, как добыть ему бычье молоко и сделать из него тарак, как сплести веревку из золы. Так проходит три дня. Дочь говорит отцу:
        —Привези сухой травы.
        Привез старик траву. Из нее сплели веревку, разложили на кривом бревне и сожгли. Сухая трава сгорела, а на бревне осталась веревка из золы.
        —Укройся потеплее и ляг в постель, — советует дочь.
        В это время приехал хан звать старика на улицу. Крикнул раз — никто не выходит. Еще раз крикнул — никто не выходит. Потом вышла девушка: один гутал на ноге, другой — в руке, один рукав надет, другой — нет. Платок свой держит в руке.
        —Как ты посмела выйти в таком виде?
        —Хан-батюшка, ведь три раза вы громко позвали. Выскочила я, не успела ни одеться, ни обуться. Потому гутал у меня в руке. Не успела надеть дэгэл, натянула только один рукав.
        —Отец-то дома?
        —Дома.
        —Я велел ему сплести веревку из золы, — говорит (хан).
        Она показала ту веревку на бревне.
        —Я приказал ему сделать тарак из бычьего молока. Почему отец твой не выходит?
        —Отец лежит, разрешиться должен.
        —Мужчины разве рожают детей?
        —Хан-батюшка, а где же вы видели, чтобы быка доили, а из молока его делали тарак?
        Хан не нашелся, что ответить. Посылает он к (старику) человека. Приехал тот человек и говорит:
        —Хан просит вашу дочь быть его невесткой. Сколько скота и золота просите за нее?
        —Скотом и табуном, золотом и деньгами наполните мой дом, тогда и сговоримся, — ответил (старик) по совету дочери.
        А сам перерыл холм, на котором стоял дом, чтобы скот и табун, золото и деньги уходили через это отверстие на ту сторону (горы).
        Пригоняют да пригоняют от хана скот и табуны. Все это уходит через отверстие в холме. Золото и деньги привозят — все уходит туда же. Никак не могут наполнить дом. Старик говорит:
        —От хана-батюшки уже третий раз пригнали скот, как же сказать, мало или хватит.
        Все это делалось по совету дочери. Вскоре она стала женой ханского сына. Им отвели отдельный дом.
        Однажды хан взял в дорогу своего сына.
        —Пошевели-ка хвост коню, — говорит он ему.
        Тот тут же спрыгнул с коня и стал трясти хвост коню. Хан слез (с коня), поколотил сына и уехал. А тот со слезами вернулся домой к ночи.
        —Ты ведь ханский сын, что с тобой стряслось? — спрашивает (жена).
        —Отец приказал пошевелить хвост коню. Я исполнил его приказ. Тогда он слез с коня и поколотил меня, — отвечает муж.
        —Вперед его поскакал бы ты рысью, так, чтоб конский хвост развевался, — говорит жена.
        На другое утро (хан) опять взял с собой (сына).
        —Пошевели-ка хвост коню, — говорит отец.
        Сын рысью поскакал перед ним.
        —Суур дорожный затяни-ка, — говорит (отец).
        Сын тут же спрыгнул с коня, сорвал дорожный суур, стоит и теребит его.
        Отец опять поколотил его и оставил там.
        На другой раз отец снова взял сына с собой.
        —Пошевели-ка хвост своему коню, — говорит (он).
        Тот поскакал рысью перед ним.
        —Тяни-ка суур дорожный, — говорит.
        Сын запел.
        Потом добыли козу. (Отец) обращается к сыну:
        —Сделай деревянный котел.
        Тот срубил одно дерево и стал из него делать котел. Отец опять поколотил сына, оставил его там и уехал. Со слезами вернулся ханский сын в полночь домой
        —Почему ты плачешь? — спрашивает жена.
        —Деревянный котел отец велел сделать. Я срубил дерево и стал делать из него котел. Он опять побил меня, — отвечает тот.
        —Надо было заострить палку, нанизать на нее мясо и прожарить на огне, — говорит жена.
        На другой день отец с сыном снова отправились.
        —Пошевели-ка хвост своему коню, — говорит отец.
        Сын рысью поскакал впереди.
        —Дорожный суур затяни-ка.
        Сын запел.
        —Сделай деревянный котел, — сказал отец.
        Сын заострил палку, сделал вертела и показал отцу. Возвращаются они домой, отец увидел на дороге перекати-поле.
        —Поди, спроси имя, откуда и куда путь держит? Если не узнаешь, голову оторву, — пригрозил отец и поехал дальше.
        Парень идет за тем перекати-полем, спрашивает:
        —Как тебя зовут? Откуда идешь и куда путь держишь?
        Все напрасно, спрашивал, спрашивал — так и не получил ответа. Бросил он растение на кочку и опять со слезами пришел домой.
        —Почему плачешь? — спрашивает жена.
        —Увидел отец что-то перекатывающееся на дороге и приказал узнать имя, откуда и куда оно идет. Если не узнаю, то голову оторвет.
        —А где же ты это оставил? — спрашивает жена.
        —Расспрашивал я, но ответа не получил, бросил на кочке и ушел, — отвечает тот.
        —Зачем же ты оставил там? Надо было мне показаться, — говорит, жена.
        Вышла (она) посмотреть — а там перекати-поле, во все стороны развевается на ветру. Увидела это жена и говорит мужу:
        —Велело перекати-поле сказать тебе: «Из хорошего семени выросло, из-за плохого корня высохло, безликое я».
        Тут же ветром его унесло. Так передали отцу. А тог хмыкнул и уехал.
        Три года прошло с тех пор. Никто не знает, куда он уехал. Оказалось, его схватил Гахай Бодон-хан и привязал к железной телеге. Так он там и лежал.
        Прошло еще три года. Гахай Бодон-хан стал собирать свои войска. Лежавший на привязи хан спрашивает:
        —Зачем войска собираете?
        —Кто против нас, тех убьют. Кто за нас. тех приведут. Для этого мы собираем людей, — говорит Гахай Бодон-хан.
        —Жаль! Если бы я приготовил бумагу да отправили к моим трех человек, сразу бы сами прибыли сюда, — говорит (Реби хан).
        —Какую бумагу хотел написать? Пиши, — говорят ему.
        Принесли бумагу и все, что нужно.
        «Здравствуйте, — пишет хан, — все мои люди! На Родине Гахай Бодон-хана три года я играл в шахматы. Играя в шахматы, выиграл кое-что, где могут разместиться все мои подданные. Здесь места очень красивые, полным-полно еды. Приезжайте все. Рогатый скот гоните впереди, безрогие пусть позади идут».
        Получили это письмо, созвали всех в ханский дворец и стали совет держать. Потом приближенные хана собрали в одном месте весь рогатый скот, безрогих — в другой части двора. В это время невестка говорит:
        —Что же написал нам отец? Показали бы мне.
        Показали то письмо невестке.
        «Перед домом три золотые осины растут, — пишет он. — Одну из них срубите до верхушки, другую — по середине, третью — до основания. На кровати, у изголовья, есть шелк с разными узорами. Этот шелк можно разрезать только блестящими ножницами, которые лежат там же у ног. На дровах лежит железный колун, оставьте его там. В табуне моем есть жирная белая лошадь, и ее оставьте там. Остальное все привезите. Лежу на зеленой шелковой постели, под синим шелковым одеялом. Передо мною много всякой еды, питья. Радостно и весело мне, играю я в шахматы. В крутящемся железном дворце кружусь я».
        —Отец наш лежит привязанный к железной телеге. Пишет, чтобы рогатый скот мы гнали впереди, безрогих — сзади. Это значит — вооруженные из наших подданных должны идти впереди, безоружные — позади. Быстрее приехать и освободить его просит. Лежит почти голодный, потому и пишет, что питается ягодой. Ножницами блестящими называет меня, железным колуном — моего мужа. Белой лошадью называет мать и просит ее оставить здесь, не брать с собой, — говорит невестка.
        Сразу собрали всех своих подданных. Из тех троих одного убили на месте.
        —Другого должны уложить на их же земле, — говорит невестка.
        Стала она предводительницей. Вооруженных людей расставила впереди, безоружные пошли за ними. А позади — обозы с продуктами. Ружей не хватало на всех.
        Добрались до середины пути, прикончили второго, а третьего — недалеко от их дома. Пробирались они (к Гахай Бодон-хану) и днем, и ночью. Внезапно напали на него и освободили Реби-хана.
        13.КРУГЛЫЙ ДУРАК

        Давным-давно жил один богач. Скота, денег, золота было у него полно. Все земли находились в руках у этого богача. По три-четыре батрака работали у него и зимой, и летом. Ни конца, ни края не было их работе.
        Имел богач единственного сына, да и тот был дурачок круглый — Шабар тэнэг. Поехал он свой скот осматривать, а сосчитать его не умеет. По своим владениям ездил — ни лугов, ни лощин не различал. Отец хотел научить сына кое-чему по хозяйству, каждый день сажал его на хорошего коня и отправлял к земле да скоту присматриваться. А сын ездил куда глаза глядят, не объезжал свой скот и возвращался обратно.
        —Такого парня никак не научишь, — говорит богач своей жене. — После нашей смерти воры выкрадут весь скот, волки да собаки будут нападать. Золото и деньги врагам нашим достанутся. Люди обманом все добро у него выманят. Трудно придется сыну после нашей смерти. Надо подыскать ему хорошую жену. Если у него будет такая жена, она не разбазарит наше добро да и сына нашего не будет мучить. Пусть и не работает, золота, денег наших на еду и одежду хватит им на всю жизнь.
        —По улусам надо поездить, собрать долги да налоги, может быть, сыну подходящую невесту найдем, — говорит жена. — Если встретится хорошая (девушка), надо с родителями поговорить. Пока мы в состоянии, нужно щедро их одарить скотом, деньгами и золотом.
        —Верно, очень правильно ты говоришь, — соглашается богач. — Оседлаю я коня, и поезжу по улусам.
        Надел богач хорошую одежду, сел на доброго коня и поехал по улусам. Выходит он из одного дома, заходит во второй. Из одной трубы маленького крайнего дома идет дым. Привязал он коня и зашел в эту избушку. Там старик со старухой ставили котел (для курения архи).
        —Какой хороший гость приехал! Первый котел мы ставим, — говорят они. — Какой счастливый гость пожаловал! Садитесь. Откуда вы и куда путь держите? — спрашивают они.
        —Езжу по улусам, собираю долги свои, — отвечает богач.
        —Издалека вы приехали, садитесь, скоро архи будет готов, — говорит старик.
        —Какой хороший гость пожаловал, со вчерашнего дня у нас свежее мясо есть, — вторит старуха.
        В это время с улицы зашла молоденькая девушка и говорит:
        —Гость у нас.
        Поздоровалась она с гостем и обращается к матери:
        —Гостя надо накормить.
        Стала она быстро на стол собирать. Мать в избаане — деревянном сосуде — поставила архи. Богач пьет архи, ест мясо да все присматривается к их дочери. Очень красивая она у них была.
        —Взять бы ее в невестки, не прогадал бы, — думает он.
        Между тем кончился архи. Богач вытаскивает из кармана деньги, отдает старику со словами:
        —Хочу вас угостить.
        —Какой хороший гость, даже деньги дает, — говорит старик.
        Пошел старик к соседям и принес архи из трех котлов, архи с одного котла богач поставил перед стариком, со второго котла — держит сам. Пьют они архи, и богач начинает такой разговор:
        —У меня единственный сын. У вас одна дочь? Одна! Не можем ли мы стать сватами, обменяться кушаками?
        —Конечно! Как же отказаться от сватовства с таким человеком? — отвечает старик. — Отдадим единственную дочь замуж и будем в золе да в пыли копошиться. Кто же будет за нами присматривать? Кто будет кормить?
        —Сосватаем вашу дочь, она с мужем своим будет помогать вам. Отдам вам скот, деньги, новый дом поставлю. Отдан вам пятнадцать голов овец, четыре коровы, три коня, чтобы вы могли запрягать.
        —Если вы будете помогать нам и поддерживать, согласны стать сватами, — отвечает старуха.
        Богач снял свой шелковый кушак, отдал бедняку. А тот свой кожаный кушак отдал богачу. Богач опять вытаскивает деньги, ставит архи в честь сватовства. Выпили. Затем богач сел на своего коня и, очень веселый, довольный, поехал домой.
        Въехал он во двор, хотел слезть с коня, но (свалился) с него и упал.
        —Что же это такое? Что за причуды? — ругает его жена.
        —Такое хорошее дело сделал, как же не выпить? — говорит тот.
        Перестала жена браниться и повела его домой. Зашли в дом, богач рассказывает своей жене:
        —Красивую невестку подыскал. Через недельку свадьбу сыграем, сына подготовь.
        Богач лег спать, а жена захлопотала по дому. Одели старики своего глупого сына — Шабар тэнэг в красивую одежду, волосы ему расчесали — и стал он похож на человека. Семь суток они готовили архи-тамхи да мясо.
        Через семь суток бедняк пригласил из улуса несколько человек, стариков да старух, и на своей арбе — телеге поехали на свадьбу. Богач встречает их со своими батраками, берет под руки и ведет домой. На столе, что на четырех ножках, всего было полно. На столах со многими ножками всякой еды вкусной полно. Для невестки и сына накрыли стол в очень красивой комнате.
        Семь суток гуляли-пировали. На восьмые сутки гости стали собираться домой. Сватам дали пятнадцать голов овец, четыре коровы, три лошади запрягли и трех своих батраков отправили их проводить. Шестерых плотников отправил богач, чтобы дом поставили бедняку, и двух парней, чтобы они помогали ему косить сено, убирать урожай да ходить за скотом. И зажили (старики) хорошо.
        А дочь бедняка, ставшая невесткой богатого человека, всю работу делает по дому. Шабар тэнэг однажды выехал осмотреть свои стада. Когда он вернулся, жена спрашивает:
        —Сколько у вас лошадей?
        —Не знаю, — говорит парень.
        —Сколько овец?
        —А этого совсем не знаю! Бегают какие-то овцы, да не знаю, наши они или чужие.
        —А сколько у вас рогатого скота? Сколько дойных коров?
        —Мать пригоняет коров и доит сама, а дальше ничего не знаю.
        —Сколько у вас пахотной земли? Сколько засеваете?
        —Не спрашивай-ка у меня всякую ерунду, — ответил ей муж и вышел на улицу.
        Призадумалась и приуныла тогда девушка.
        —Говорили, что у богача сын — круглый дурачок. Видно, всю жизнь придется мне с ним мучиться, — думает она. — Все люди надо мной будут смеяться да потешаться.
        А богач с женой рады-радешенькй.
        —Теперь-то наш сын возьмется за ум, — говорят они. — После нашей смерти она сбережет все хозяйство, скот и деньги никому не отдаст. Хорошую невестку подыскали.
        —Что же ты не съездишь к родителям в гости? И меня могла бы с собой взять, — говорит однажды парень жене.
        —С тобой поехать — людей потешать, позориться, — отвечает жена. — Поезжай один, если ничего не понимаешь и просишься в гости.
        После такого разговора парень говорит отцу с матерью:
        —К тестю поеду в гости. Жена разрешила мне съездить.
        —Понемногу ума набирается наш сын, видно, невестка так учит, — говорят богач с женой.
        —Если хочешь поехать к родственникам, то надень красивую одежду, садись на хорошего коня, — говорит отец сыну.
        Тот оседлал хорошего коня, надел красивую одежду.
        —А ты найдешь своего тестя? — спрашивает отец, провожая сына.
        —Нет!
        —А дорогу знаешь?
        —Нет!
        —Я тебе покажу дорогу, — говорит жена. — С дороги не сворачивай, поезжай прямо. Поедешь по тайге. Если свернешь там с дороги, попадешься в лапы волков и собак. Доедешь до опушки леса, там новый дом увидишь. В нем твой тесть живет. Тесть скажет, что зять приехал, заколет овцу, крепкий архи поставит. Ты не набрасывайся на мясо, поешь немного, а то живот заболит. Крепкого архи много не пей, не дури, смотри глупостей не наделай, пригуби немного и поставь на стол.'
        —Ладно, — соглашается тот.
        —Перед тем, как постелят тебе постель и положат спать, ты сними всю одежду с себя. Хорошо сложи. Понял?
        —Понял, — отвечает муж.
        Так она проводила мужа в дорогу. И поехал Шабар тэнэг рысью по той дороге, которая привела его в лес, в густой сосняк, что не пройти и не проехать человеку. На самой дороге большущая сосна растет. «Как же мне быть с этой сосною-то, — думает парень. — Жена наказывала не сворачивать с дороги. Если сверну с дороги, могу заблудиться. Надо подняться самому на эту сосну, потом коня перебросить через нее на ту сторону», — решил он. Стал он забираться на сосну. Хватается за один сучок, за второй, цепляется за третий. Сучок не выдержал, сломался — и Шабар тэнэг свалился вниз. Лежит он под сосной, обхватив ее, и думает: «Вот как помирают, сорвавшись с сосны».
        В это время двое мужчин рубили деревья в лесу и заметили, что конь с утра до вечера там стоит. «Почему этот конь здесь стоит, — удивляются они. — Может, воры украли и оставили, пойдем посмотрим», — говорят они между собой.
        Подошли мужчины близко, видят — на коне очень красивое седло, отделанное серебром. Под сосной лежит молоденький парень с раскрытыми глазами, обняв сосновый сучок.
        —В прохладном месте лежишь? Отдыхаешь? — спрашивают парни.
        —Свалился с сосны, помер я, — отвечает тот.
        —Мертвые не разговаривают, ты еще живой, — говорят те парни.
        —Ладно, если я еще живой, то встану, — сказал парень, отбросил сучок и встал.
        —А зачем ты на сосну-то полез? — спрашивают те.
        —Жена мне наказывала не сворачивать с дороги, чтоб не попасться в лапы волков и собак. Еду, а на моей дороге эта сосна растет. Хотел залезть на сосну и перебросить через нее коня на ту сторону и опять выйти на свою дорогу, — отвечает парень.
        —Садись на коня, мы выведем тебя на дорогу, — говорят те двое.
        Шабар тэнэг сел на коня. Объехав сосну, те вывели его на дорогу.
        —А куда ты путь держишь?
        —К тестю еду.
        —Поедешь по этому лесу до конца. И на краю его увидишь высокий красивый дом. Там живет твой тесть, — сказали ему парни.
        И поехал Шабар тэнэг по дороге дальше. Ехал, ехал и доехал до опушки леса. А там высокий новый красивый дом. Как увидел тот дом, пришпорил коня и рысью помчался туда.
        Прискакал, а тесть его на улице стоит.
        —У, зять приехал, — сказал он, расседлал коня, пустил на луг пастись. Зятя взял под руку и повел в свой новый дом.
        Заходят, там теща со словами:
        —Сын наш приехал.
        Посадили зятя за стол, поставили перед ним жирную свежую баранину, крепкий архи.
        —В первый раз ты у нас, зять, пей наш архи, ешь мясо, — говорят. И наливают ему архи. Тот пригубил и говорит:
        —Архи я не пью, сами пейте!
        Старик со старухой пьют архи, говорят:
        —Если не пьете архи, хоть мяса поешьте.
        Съел он два-три кусочка мяса, сказал: «Спасибо» — и вышел из-за стола.
        —Сын богача, привыкший к разнообразной еде, мясо-то наше за еду не считает. Устал, видно, в дороге дальней, — рассуждают старик со старухой.
        Затем теща приготовила (зятю) постель. Тот разделся и лег в чем мать родила. Старик со старухой все сидят, пьют архи и едят. А зять поел чуть-чуть, как дома наказывала жена, и совсем голодный лег в постель. Лежит и думает: «Как эти двое лягут спать, все мясо украдкой съем».
        Старик со старухой выпили архи и легли спать. Как только заснули они, Шабар тэнэг поднялся с постели, в темноте побрел туда, где было мясо. Вдруг он крепко стукнулся головой. Сверху что-то полилось. Потрогал рукой — липнет. Решил выйти на улицу и вытереться, направился к двери. На крыльце увидел берестяной туесок, набитый бараньей шерстью, и стал вытирать себя ею. Затем он вышел на лунный свет, посмотрел и не узнал себя: весь покрыт бараньей шерстью и похож на барана.
        Тесть его был искусным мастером. Разогретый клей он оставил на полке. А (зять) опрокинул его на голову. От шерсти той он не может освободиться, решил, что стал бараном. Забрался в стайку и лег там с овцами. В полночь нагрянули туда воры за овцами на запряженной паре лошадей с большим ящиком. Остановили лошадей возле стайки, сорвали с нее крышу, и один из них заскочил туда. Оттуда кинул сразу барана, лежавшего возле Шабар тэнэга. Потом бросил его самого. Воры забросили в свой ящик около четырех-пяти овец и уехали. С баранами увезли и Шабар тэнэга. Рогами и копытами овцы чуть было не распороли ему брюхо.
        Тем временем уже близился рассвет. На рассвете они проезжали мимо загона с овцами Шабар тэнэга. Услышав оттуда блеяние овец, заблеяли и те бараны, которые находились в ящике. «Я же тоже баран», — решил Шабар тэнэг и дико заревел. Этот рев напугал воров. «За нами люди гонятся», — встревожились они. Распрягли лошадей, сели на них и умчались, оставив телегу с ящиком.
        С восходом солнца жена Шабар тэнэга пошла выгнать овец и скот (на пастбище). На дороге она увидела телегу с большим ящиком. «Что же в этом ящике?» — подумала она и заглянула. А там ее муж Шабар тэнэг между четырьмя-пятью баранами лежит, вытаращив глаза.
        —Что же с тобой стряслось? Как ты сюда попал? — спрашивает (она).
        А муж говорит:
        —Я же стал бараном. По твоему совету я полез на сосну, свалился и помер. Потом опять стал живым. Ты не велела сворачивать с дороги. А на дороге моей росла сосна. Оживили и подняли меня два парня, помогли объехать сосну и выйти на дорогу. Так я выбрался на дорогу и доехал до тестя. Тесть оказался на дворе, коня моего пустил на пастбище. Когда я зашел в дом, теща раздела меня и повесила одежду. Посадили меня за стол, жирное мясо, крепкий архи передо мной поставили. Как ты наказывала, архи я только пригубил, съел два-три кусочка мяса, сказал: «Наелся» — и вышел из-за стола. Теща постелила мне постель. Когда ложился спать, как ты велела, все с себя снял. Ночью сильно есть захотел. Когда старики заснули, хотел мясо поесть да стукнулся головой о что-то и опрокинул на себя. Хотел это вытереть и вышел на улицу. На крыльце была овечья шерсть. Этой шерстью я стал вытирать себя, стал похожим на барана и забрался к ним. Когда лежал я с овцами, выкрали меня воры и привезли сюда.
        Жена не стала никому его показывать, нагрела воды, вымыла, соскоблила всю шерсть с него, одела в другую одежду. Потом она отправила к родителям человека с весточкой: «Ваш зять выходил на улицу, увидел там, как воруют ваших овец. Погнался он за ворами без одежды, догнал их здесь и отобрал овец. Привезите одежду зятя, коня его пригоните да овец своих заберите».
        —Очень умный у нас зять, — говорят тесть с тещей. — Не ночевал-то он потому, что гонялся за ворами, чтобы спасти наших овец.
        И поехал туда тесть с одеждой зятя, взял его коня и привез своих овец.
        Так она промучилась с ним всю свою жизнь.
        14.БУРУША БОРБОН

        Жил один парень, сын бедняка. Женился он на дочери богатого человека. Отец дал ей в приданое шестьдесят голов скота. Парень оказался ленивым, ничего не хотел делать. Знал только есть да лежать. Не работал вовсе. Забивал скот, ел мясо да полеживал себе. А веревки, оставшиеся от скота, жена продавала. Вскоре муж все шестьдесят голов забил, и остались они ни с чем.
        Однажды жена положила в пузырь топленого масла, спрятала его в летнике между тремя камнями очага и засыпала золой. Потом говорит своему мужу:
        —Сходи-ка в летник, принеси мне оттуда золы, хочу я постирать.
        Так отправила она мужа в летник.
        Пошел муж туда, стал рыться в золе и нашел пузырь с маслом. Набрал он золы, взял масло и радостный вернулся домой.
        —Вот с какой добычей я пришел, — говорит.
        —Тот, кто действует, всегда еду себе добудет, а лежебока голодным остается, — сказала жена и досыта накормила его тем маслом. А сама все похваливает его:
        —Ах, какой же ты хороший.
        Муж обрадовался похвале жены, схватил ружье и помчался на охоту. Оказался он в густом лесу, заблудился там и не может найти дорогу домой. Идет парень куда глаза глядят. Вдруг видит волчью нору с тремя выходами. Решил он переночевать в тепле и залез в нее. А там волчата лежат. Задумал парень выловить их, вылез оттуда, разделся, одеждой своей закрыл два выхода, а в третий обратно залез. Как только увидели голого человека волчата, с перепугу выскочили из норы и убежали со всей его одеждой, застрявшей у них на голове. Остался он раздетым, в чем мать родила. Отправился он в путь. Блудил, блудил и вышел на поляну; увидел там дом богатого человека. Назавтра перебрался к нему во двор и заночевал в соломе. Собаки почуяли чужого человека и громко залаяли. До рассвета пролежал он там.
        Утром вышли работники, стали доить коров. Дело было осенью. Выходит дочь богача в своем шелковом дэгэле, (тот богач имел единственную дочь), прошла за стайку, справляет малую нужду. Когда стало совсем светло, он высунул голову. Встала девушка, стала сморкаться и выронила золотое кольцо со среднего пальца. На утреннем солнце кольцо блестит и сверкает.
        Работники стали выгонять на улицу скот. В это время одна корова стала тереться о стайку и наклала там. Немного погодя пришел туда работник и замазал ее пометом щели в стайке. Парень все это видит.
        Две собаки, которые лаяли ночью, все еще, смотрят в сторону, где тот парень прячется.
        —Почему так лаяли собаки? И сейчас глаз не спускают, смотрят в сторону забора. Что тут завелось? — говорят работники и подходят к парню.
        —Не бейте меня, я же человек, — просит тот.
        —Что за человек? Откуда? — спрашивают они.
        —Я Буруша Борбон, — отвечает тот. — Заблудился я, остался нагишом.
        Работники повели его и доставили богачу. Богач накормил его, надели на него штаны из овчины, поселили в стайке, чтоб сделать работником. Лежит он как-то на лугу в овчинном дэгэле, вдруг приходят два работника и заводят разговор:
        —Дочь нашего богача лежит без памяти. Душа из нее вылетела. Лам и шаманов созвали, вот уже сутки они молятся. И шаманы, и ламы говорят, что душа ее вылетела. Душа, видать, в ее колечке. Где же может быть ее колечко?
        Через двое суток девушке стало еще хуже, пуще прежнего заболела. Все уже об этом говорят.
        А парень, который лежал, прихвастнул:
        —Только я смогу найти ее душу.
        Работники побежали к богачу и рассказали об этом.
        —Этот Буруша Борбон, видно, знает кое-что, — говорят богач и его жена.
        Приходят они к парню с хадаком и умоляют его.
        —Пойди, помоги!
        Одели они парня и привели в свой дом.
        —Золотое кольцо я смогу найти, — говорит этот шельмец.
        Богач просит и умоляет его отыскать кольцо. Тогда парень выпросил священную стрелу, привязал к ней хадаки пяти разных цветов. Велел поставить на улице большущий котел, налили в него воды и стали греть. Парень взял в руки ту стрелу, идет по двору, постукивает ею по стене, по забору. Потом он притворился, что ничего не знает, подошел к стайке, обошел вокруг, постучал и говорит работникам:
        —Возьмите это!
        Взяли они мерзлый помет, разогрели в горячей воде, и показалось кольцо. Как только нашлось кольцо, девушка выздоровела.
        —А теперь мне нужно домой вернуться, к жене своей, заблудившийся я человек, — говорит Буруша Борбон.
        Несколько дней провел он во дворце богача. Тот одел парня в красивую одежду и приказал своим работникам:
        —Проводите его до дома!
        —Проси, что тебе нужно! В чем нуждаешься? — спрашивает богач у Буруши Борбона.
        —Нужны мне веревки для шестидесяти коров, — выпалил дурак.
        Исполнили его просьбу и проводили парня домой.
        —Откуда ты приехал? Что привез? — спрашивает дома жена.
        —Заблудился я, слуги богача со мной приехали, — отвечает тот.
        Все он рассказал жене, как достались ему веревки, как нашел кольцо и помог выздороветь дочери богача. Выслушала его жена и говорит:
        —Какой же он глупый человек? Нойон ли, хан ли он? Просил ты шестьдесят коров, он не понял и отдал тебе веревки для них.
        Поехали обратно работники и все рассказали богачу. После этих слов выбрал богач с женою шестьдесят коров, взял работников, чтобы их перегнать, сами запрягли пару лошадей в дрожки и поехали к Буруша Борбону.
        —Простите, — говорят они ему и жене его.
        —Обижаться не на что, будем жить в дружбе, — договорились они.
        Те шестьдесят коров закрыли во дворе Буруша Борбона, подарили им еще пару лошадей и поехали домой.
        15.УМНАЯ ЖЕНА

        Жил один парень. Был он ленивый, ничего не делал, только по дворам ходил. Часто ночевал у одного нойона, иногда по хозяйству ему помогал. Однажды предлагает ему нойон:
        —Будь моим сыном, лентяй, будешь помогать по хозяйству. а я тебя за это буду кормить, одевать, обувать.
        Парень подумал: «Нойон замучает меня работой, не даст покою» — и говорит:
        —Нет, не останусь, соскучился по родным местам, возвращаться пора.
        Тогда нойон говорит:
        —Коли так, отправляйся скорее.
        Собрался парень в дорогу. Хозяйская дочь — мастерица пожалела его, подает парню золотое кольцо со словами:
        —У тебя нет ничего. Возьми и продай. А на деньги купи себе еду и одежду на дорогу.
        Взял парень кольцо и стал прощаться с нойоном:
        —Не буду знать теперь нужду, ваша дочь подарила мне свое золотое кольцо.
        Рассердились нойон с женой, решили прогнать дочь вместе с парнем, раз она выбрала себе лентяя непутного, золотое украшение с руки сняла и отдала ему.
        —Ступай с ним, стань его женой. Возьми свои наряды и украшения, — говорят они дочери.
        Заплакала тут девушка-красавица, загоревала:
        —Не гоните меня, прошу вас, хочу с вами жить. Ни золота мне не нужно, ни нарядов, только с вами буду.
        —Иди, иди, — прогоняют они.
        —Делать нечего, придется уйти, — сказали они и пошли вместе.
        Пришли они в город. Стали жить у одних хозяев. Сшила жена рукавицы, подает мужу:
        —Поди продай их.
        —А сколько они будут стоить? — спрашивает тот.
        Жена отвечает:
        —Сто рублей они стоят.
        Вот идет он по базару, а навстречу ему богатый купец.
        —Кто сшил такие красивые рукавицы? Сколько они стоят? — спрашивает.
        —Сто рублей, — отвечает парень.
        —Дай сюда, я куплю их, а за деньгами приходи завтра, — сказал купец.
        Вернулся парень домой, жена про рукавицы спрашивает. Он рассказал, как было. На утро жена ему говорит:
        —Я связала носки, тоже продай их.
        Идет он по базару, подходит к нему вчерашний купец.
        —Это тоже продаешь? — спрашивает.
        —Продаю.
        —Сколько стоит?
        —Сто рублей, — отвечает парень.
        —Давай сюда, я куплю, за деньгами приходи завтра, отдам тебе сразу двести рублей.
        Вернулся парень домой, жена спрашивает о носках.
        —Отдал за ту же цену, — отвечает он.
        На другой день жена сшила шапку и подает мужу, чтобы продал. Идет он по базару, подходит тот же самый купец:
        —Сколько стоит шапка? — спрашивает.
        —Сто рублей.
        —Я куплю. Придешь завтра, получишь сразу триста рублей, — говорит купец парню.
        Вернулся парень домой, жена про шапку спрашивает.
        —Отдал за ту же цену, — отвечает.
        На другой день парень пошел к купцу за деньгами.
        —За деньгами пришел? — спрашивает купец.
        —Да, — отвечает парень.
        —Триста рублей возьмешь или три добрых совета? Выбирай сам, — говорит купец.
        —Три добрых совета возьму, — отвечает парень.
        —Тогда слушай. Первый (совет) — будешь в далеких краях — не ночуй в пустом доме, лучше под открытым небом спи; второй — на дороге пропажу найдешь — не поднимай, обойди стороной; третий — попадешь в безводное место и на высокой горе увидишь три тополя, а под ними плоские камни. Выкопай эти камни — и из-под них забьет вола. Коли понял мои слова, иди.
        Вернулся парень домой, жена спрашивает:
        —Ну, получил свои деньги?
        —Вместо денег получил три добрых совета, — отвечает тот.
        —Это хорошо, — говорит жена.
        Живут они вдвоем, как-то парень говорит:
        —Не пойти ли мне в далекие края счастья да удачи поискать?
        Жена отвечает:
        —Это твоя добрая воля. Ведь говорят, мужчину напутствуют, отправляя в путь, а женщину благословляют.
        Отправился парень, оставив свою жену. Дошел он до далекой страны, но ничего не нашел (в пути) и остался ни с чем. На дороге пустой дом стоит, в нем два путника собираются переночевать. Договорился было с ними ночь провести, да вспомнил совет купца не ночевать в пустом доме.
        —На улице буду спать, — сказал и во дворе заночевал.
        В ту же ночь рухнула крыша дома, тех двоих задавила. Дальше пошел парень.
        Идет по дороге и видит — лежит сундук, кто-то его потерял. Хотел было взять, да снова вспомнил совет купца. Дальше пошел. Пришел в один город. Увидел прохожего, который подобрал тот сундук и пришел с ним в город. Оказалось, воры украли много добра у одного богача и потеряли его. Здесь прохожего с сундуком схватили, стали пытать, допрашивать.
        —Где твои сообщники?
        Побыстрее убрался парень из тех краев.
        Далеко ушел и пришел в место, где жители в жару без воды изнывали. Вспомнил тут парень слова купца, стал смотреть и увидел высокую гору. За ней виднелась ложбина.
        —Попытаюсь воду вам добыть, — говорит парень.
        —Если воду достанешь, мы в долгу не останемся, — обещают жители.
        —Берите лопаты, — говорит парень и ведет их к горе. Стал он искать у края ложбины. А там три тополя растут из одного корня и плоские черные камни лежат.
        —Откопайте камни, — советует он.
        Стали люди копать, вытаскивать камни — и потекла вода, забил родник.
        Много дней угощали и чествовали спасителя. Настала пора домой собираться. Дали в дорогу много добра, хорошего коня. Ехал он, ехал. Кончились его припасы, конь сильно ослаб. Тогда он променял коня на хороший топор и дальше пошел. Притупился топор, ни к чему не годным стал. Он променял его на точило. Идет он голодный по местам, где мало людей проживает. На пути видит озеро, а на нем много уток. Кинул он в стаю точило, да не попал, утонуло оно. Так ни с чем в рваной одежде вернулся парень в свой город.
        Пошел он к знакомому купцу, которому продавал свои веши, поздоровался.
        —Здорово, здорово! Долго же тебя не было! Как дела? — спрашивает купец.
        —Пять долгих лет проездил, вашим советам следуя, вот вернулся домой живой и здоровый, — отвечает парень.
        —Расскажи-ка что ты видел, где побывал, много ли добра добыл? Давай поговорим.
        Рассказал парень купцу о своих странствиях. Тот и говорит:
        —А жена твоя хорошо живет. Ждет тебя с богатством. А ты вернулся нищим, оборванцем, пять лет не было тебя. Выгонит она тебя из дому, на порог не пустит, — говорит купец.
        —Моя жена никогда мне плохого слова не скажет, — отвечает парень.
        Купец:
        —Почему это не будет она тебя ругать? Давай поспорим. Если твоя жена не будет ругаться, то отдам тебе тридцать телег с добром, из трех больших домов своих отдам один дом. Проиграешь — жену твою себе заберу. Но ты должен обо всем ей честно рассказать. Я с тобой вместе пойду. Не отвертишься, проиграешь, — говорит купец.
        Соглашается парень:
        —Жена моя не будет ругаться. Отдадите все, что проиграете.
        Взяли они с собой свидетелей и пошли к жене парня.
        —Вернулся? Хорошо ли съездил? — спрашивает жена.
        —Все хорошо, — отвечает парень.
        И рассказал он жене о своих приключениях за пять лет. О том, как ему дали коня, одежду, как он лишился всего этого, променяв на точило, как он бросил его в воду.
        На это жена говорит:
        —Хорошо ты поступил. Удачно съездил, не в добре дело, лишь бы еда была. Хорошо ты съездил.
        Купец услыхал это и сказал:
        —Ай-яй! Какие же славные жены бывают! Отдаю вам все, что проспорил, — тридцать телег добра, один большой дом, да еще добавлю кое-что впридачу.
        С тех пор парень с женой въехал в тот дом, полученный от купца. Нужды они не знали, много добра нажили и жили счастливо.
        16.ЛОВКАЯ ЖЕНА

        Один молодой парень женился. У них родился ребенок. Однажды жена говорит: «Иди вспахай новое поле, будем кормиться хлебопашеством».
        Парень, выехав в поле, стал пахать, вдруг из-под плуга показались монеты. Найдя много денег, парень положил их в мешок и говорит: «Эти деньги сырые, надо с кем-то поделиться ими». Он погрузил их на лошадь и отправился искать человека, чтобы поделиться.
        Встретился ему нищий.
        —Эти деньги я нашел в земле, они сырые, ищу человека, чтобы поделиться, поделим с тобой, — говорит он нищему.
        —Э, и вправду они сырые, поделим, поделим, — стал торопить нищий.
        Положив деньги, нищий стал делить. Начал он брать себе большую часть, а парню стал давать меньшую.
        —Почему ты мне даешь мало? — спрашивает нашедший.
        —Если так, то и вовсе не дам, — сказал нищий, сгреб все деньги и удалился.
        Придя домой, парень говорит жене:
        —Нашел я много денег. Решив, что они сырые, стал деньги делить с нищим, а он начал давать мне меньше денег, а себе брать больше. Когда я спросил, почему он так делает, он сказал: «И вовсе не дам», — забрал все и ушел.
        —Ах ты, дурак! Выходи скорей, запрягай лошадь! Куда направился он? — гневается жена.
        Когда муж сказал, в какую сторону ушел нищий, она с ребенком на руках, сев на телегу, отправилась в погоню. Догнав нищего, женщина обращается к нему со словами:
        —Дедушка, как много вы собрали кое-чего, нищенствуя, так садитесь к нам на телегу!
        Нищий сел. Поехали.
        Затем она спрашивает:
        —У тебя есть жена?
        —Нет, я одинок, — отвечает нищий.
        —Что, если мы поженимся, мы двое без отца мучаемся, — говорит она.
        —Как же я вас прокормлю? — отвечает нищий.
        —Наверное, много у тебя кое-чего накоплено.
        Затем, договорившись о женитьбе, зашли переночевать в одну юрту.
        —Много у тебя есть собранного подаянием, иди принеси водки, выпьем, — говорит женщина.
        Нищий пошел, принес водки. Выпив, спрашивает ту женщину:
        —Как зовут тебя?
        —Я родилась в несчастливый день, поэтому у меня скверное имя, — отвечает она и не называет имени.
        —Как же мы будем жить вместе, не зная имени друг друга? — спрашивает нищий. — Скажи свое имя, — просит он.
        —Баахашан (нечистоты) зовут меня, — отвечает.
        —А как зовут твоего ребенка? — спрашивает он.
        —У него тоже скверное имя, Шээхэшэн (мочащийся) зовут его, — отвечает она. — Это собранное добро надо хорошо спрятать (когда будем спать). Ты ходил пешком и устал, я возьму к себе добро и лягу с ним, — сказала она и взяла мешок.
        Когда нищий уснул, женщина запрягла лошадь и, забрав ребенка, мешок, ускакала рысью. Проснувшись ночью, нищий стал звать их: «Баахашан, Шээхэшэн, где вы?» Проснувшись, хозяин дома выгнал его со словами: «Убирайся!»
        Женщина вернулась домой с деньгами. Дав мужу денег, она сказала: «Ищи корову». Тот отправился на поиски. По дороге он увидел, как загорелся овин одного человека.
        —Если бы ветер подул сильнее, лучше бы горел овин; если бы пошел дождь, то сгорел бы лучше, — говорит он.
        —Какой ты подлый человек! — сказали люди, избили его.
        Когда муж вернулся домой, жена спросила:
        —Ну, что ты нашел?
        —У одного человека горел овин. «Сколько же он может гореть?» — подумал я и добавил: «Если бы подул сильный ветер, лучше бы разгорелся огонь, если бы пошел дождь, все бы сгорело». Тогда мне сказали: «Какой ты злой человек» — и побили.
        —Ах ты, дурак, надо было потушить пожар водой, — ответила на это жена.
        На другое утро отправился он искать корову. По дороге увидел, что одни люди, заколов свинью, палили тушу. Тогда он стал призывать дождь и заливать водой тушу свиньи.
        —Какой ты злой человек! — с этими словами люди поймали его, избили, потом отпустили.
        Когда вернулся, жена спросила:
        —Ну, что ты нашел?
        —Когда палили свинью, я взял воду и залил тушу. Меня поймали, избили и отпустили, — ответил муж.
        —Ах ты, дурак! Надо было поправить огонь, чтобы хорошо, чисто он опалил тушу, — говорит жена.
        На следующий день снова пошел он искать корову. Горел дом одного человека.
        —Хорошенько гори, дотла сгори! — сказал он и стал поправлять огонь.
        —Какой ты злой человек! — сказали люди, снова избили его, а потом отпустили.
        Когда он вернулся домой, жена говорит:
        —Ну, что ты видел? Что узнал?
        —Горел дом одного человека. Подойдя, я сказал: «Хорошенько гори, дотла сгори», — и стал поправлять огонь. Тогда со словами: «Какой ты злой человек» — меня избили и отпустили.
        —Эх ты, дурень! — сказала жена и пошла сама искать корову.
        Один человек вместе с женой и сыном никак не могут поднять свою корову на хлев.
        —Зачем вы ее хотите поднять? — спрашивает она.
        —У нас кончилось сено, пусть она ест траву, что на хлеве, — отвечают муж с женой.
        —Ай боже, это же очень трудно, — сказала она. — Чем так мучиться, продайте мне свою корову, — просит.
        —Покупай, — ответили они.
        —Что просите за корову?
        —В течение трех лет, подрастив телят до одного года, будешь отдавать их нам.
        На это женщина, сказав: «Хорошо», взяла их корову.
        Через год приходит тот человек за теленком.
        —Твоя корова не отелилась, — говорит женщина.
        На другой год, когда пришел он снова за теленком, она сказала:
        —Отдала теленка шаману за то, что он шаманил.
        А корова между тем телилась ежегодно, а когда теленку исполнялся один год, его кололи и ели.
        На третий год, когда пришел тот человек, снова она сказала, что корова не отелилась и что он обманул ее, продав такую корову, которая не телится.
        17.СОЛНЕЧНЫЙ ЦВЕТОК

        Когда-то давно жил один человек, по имени Наран-Гэрэлтэ. У этого человека была дочь невиданной красоты, по имени Наран Сэсэг — Солнечный цветок.
        Один тибетский лама решил сделать ее своей женой. Как он ни старался — и хитрил и обманывал, — не смог получить ее согласия. Тогда он решил напустить на нее болезнь, а потом сделать ее своей женой. Дождался он момента и напоил Наран Сэсэг отравленным лекарством.
        Когда заболела дочь, отец пригласил к себе домой того же тибетского ламу.
        —Вашу дочь хочет взять к себе Черный Лусад-хан. Если по доброй воле не отдадите ему свою дочь, она умрет. Если там ей будет удача, она излечится и сможет вернуться к отцу и матери, — сказал он, погадав.
        —Ай, бурхан, какое тяжелое требование! Подскажите нам правильный путь, просим Вас! — обращаются муж с женой в большой тревоге и печали к шаману.
        Плотникам велено было сделать ящик, да такой, чтобы в него не смогла попасть вода и чтобы Наран Сэсэг в нем могла поместиться. В ящике оставили щель, чтобы она могла дышать. Туда положили самую лучшую одежду, какая была у Наран Сэсэг, украшения и еду.
        Перед тем, как сесть в ящик, Наран Сэсэг сказала:
        —Мне больше ничего не надо, только мою желтую собаку Гуриг в спутники дайте.
        Выполнили просьбу девушки — посадили желтую собаку Гуриг в ящик и заколотили его гвоздями.
        —Поднимитесь вверх по реке, пустите ящик по середине реки, — приказал тибетский лама и уехал.
        Отец с матерью в большом горе, с плачем, выполняя наказ тибетского ламы, понесли ящик и спустили по реке.
        Тибетский лама сел на коня и во весь дух помчался вниз по реке. Прискакал домой и приказал своим семи ученикам:
        —Сверху приплывает деревянный ящик. Осторожно вытащите его на берег. Ящик не открывайте, в том же виде принесете и аккуратно поставьте перед божницей.
        В это время проезжал по берегу реки на своем сивом быке парень-пастух. Смотрит — по середине реки на волнах деревянный ящик качается.
        —Что это плывет? — удивился парень. Он тут же сбросил с себя одежду и поплыл за ящиком.
        Еле-еле догнал его и вытащил на берег. «Что же в нем может быть?» — заинтересовался он и железным ломом раскрыл ящик. Оттуда вышла красавица Наран Сэсэг.
        —Только желтую собаку Гуриг не выпускай, а все остальное вытащи, — сказала девушка Наран Сэсэг.
        Парень-пастух, как и велела девушка, оставил желтую собаку Гуриг, все остальное вытащил, снова заколотил ящик и; столкнул его в воду.
        Парень сел на своего быка, посадил девушку Наран Сэсэг позади себя и медленно поехал к своей избушке. Едут они — Наран Сэсэг спрашивает:
        —Чем ты занимаешься?
        —Я-то? Выкапываю из земли зерна гречихи, саранки, тем и кормлюсь, — отвечает парень.
        —А что еще делаешь?
        —Еще-то? Пасу овец и коз у богачей.
        Так они подъехали к его шалашу. А в шалаше все вверх дном, пыль и грязь по колено. Наран Сэсэг все прибрала, подмела, убрала всю грязь в жилище.
        Семь учеников тибетского ламы сидят у реки и ждут. В это время, качаясь на волнах, плывет деревянный ящик.
        —Вот он и есть! — поняли семеро учеников тибетского ламы и железными крюками вытащили его на берег. — Что же в нем может быть? — гадали семь учеников. Затем они подняли ящик с четырех сторон, отнесли и поставили перед божницей тибетского ламы.
        —Ну, хорошо, что принесли. Не открывали ящик, не сломали? — спрашивает тибетский лама.
        —Нет, принесли целехоньким, — отвечают те.
        —Ну, мои семь учеников! Идите, пока не перевалите семь перевалов, возвратитесь на другой день, — наказал тибетский лама своим ученикам.
        Вышли семь его учеников. Лама решил выпустить Наран Сэсэг и объясниться ей в любви. С нетерпением открыл он ящик.
        Вместо девушки Наран Сэсэг из ящика выскочила желтая собака Гуриг, вцепилась ему в горло и растерзала. Назавтра, когда семь учеников тибетского ламы вернулись и открыли дверь, желтая собака Гуриг накинулась на них и всех семерых прикончила.
        Парень-пастух возле своей красавицы жены вовсе забросил работу.
        —Муж, кончается у нас еда. Сходи принеси зерна гречихи, — говорит Наран Сэсэг.
        Муж молчит, сидит, только смотрит на нее — и ни с места.
        Тогда Наран Сэсэг нарисовала на бересте свой портрет, очень похожий на оригинал, и подала мужу.
        Тот сел на своего сивого быка и поехал, держа портрет перед собой. Вдруг поднялся черный вихрь и унес портрет его жены.
        Парень-пастух весь в слезах вернулся в свой шалаш и поведал жене о случившемся.
        —Ой, трудно будет нам жить вдвоем. Хан из другого государства давно интересуется мной. Если в руки ему попадет мой портрет, то по горячим следам преследуя, остывшие слезы отыскивая, найдет меня. Если он прядет, как защищаться нам? Кроме железной лопаты твоей, Ничего ведь нет. У меня же иголка да наперсток, — так говорила Наран Сэсэг.
        Сидят они, обнявшись. Смотрят вверх, смеются, опуская глаза, плачут.
        —Если меня увезут, то через год начни поиски, расспрашивая людей, и найди — наказывает жена. — Вот мое колечко, носи его всегда. Когда придешь туда, где я буду находиться, этим колечком дашь мне знать о себе, — сказала она и поднесла мужу свое колечко.
        С тех пор прошло несколько дней. Однажды утром, когда муж с женой сидели в большом горе, напали какие-то люди и увезли Наран Сэсэг.
        Дни и ночи плачет парень-пастух. Прошел год, и настал условленный срок. Пастух оседлал своего быка и поехал искать свою жену.
        Много дней он в пути, далеко уехал. Долго блуждал по степи и встретил оборванца — табунщика хана.
        —Ну, молодой человек, откуда и куда путь держишь? Копыта твоего быка истерты. Долгий путь прошел? — спрашивает старик-табунщик.
        —Когда-то у меня была жена Наран Сэсэг. Ее силой отобрал иноземный хан. Моя жена наказала, чтобы я через год начал искать ее. Не знаю, где в какой стороне находится она, вот и мучаюсь, блуждаю, — отвечает пастух.
        Старик молча слушает его.
        —Да-а! Молодой человек, в опасное место едешь. Люди посильнее нас с тобой не смогли подойти к дворцу того хана. Как же тебе встретиться со своей женой? Я табунщик того хана. Часовые близко не подпускают людей. Как бы там ни было, есть одна лазейка. Говорят, наш хан взял красивую и умную жену. Может, она и есть твоя жена. Рассказывают, как она заходит в дом к пастухам и рассказывает о своем горе; об этом говорят наши скотницы — молодые и старые. Можно будет через них дать твоей жене знать о том, что ты здесь, — говорит старик с сочувствием.
        —Какой добрый старик! Так заботится обо мне, хотя никогда раньше не видел меня, — думает он.
        —Почтенный дедушка, помогите, издалека я еду и долго был в пути. Жена мне наказала, если я разыщу то место, где она будет, велела дать о себе знать золотым колечком. Как-нибудь передайте моей жене это колечко, — просит парень-пастух, снимает с пальца колечко и передает старику.
        —Не беспокойся, молодой человек. Я обязательно выполню твою просьбу, — сказал старик; завернул кольцо в тряпочку и положил за пазуху. — Ну, до встречи! — попрощался он и отправился за табуном.
        Сильно устал парень, быка своего сивого отпустил пастись, а сам расстелил потник и заснул.
        Старик-табунщик успел до темноты пригнать табуны хана к месту. В это время за стенами ханского дворца прогуливается женщина невиданной красоты.
        —Может это и есть ханша Наран Сэсэг, — подумал старик и положил на ладонь золотое колечко.
        Женщина остановилась вдруг, приветливо посмотрела на старика и сказала:
        —Дедушка, какое у вас красивое колечко.
        —Достопочтенная ханша, простите меня, Можно подарить, если оно Вам понравилось? — спрашивает.
        —Можно посмотреть?
        —Можно, можно, — отвечает старик.
        —Если мой муж жив-здоров, то именно теперь он должен бы встретиться со мной. Это колечко очень походит на то, которое я носила на пальце, — думает она.
        —Где взяли такое красивое колечко? — с волнением спросила она.
        —Это колечко одного молодого парня, приехавшего издалека. Он велел, если найдется хозяин этого колечка, повидаться с ним.
        —А где он сейчас?
        —В степи пасет своего сивого быка.
        —Да, дедушка, я хорошо знаю вас. Я очень благодарна! Тот человек мне очень близок. Пусть завтра утром приходит сюда в одежде нищего и прохаживается под моими окнами, так передайте. Вот вам подарок за все, — сказала она, насыпала в ладони старика горсть золота и ушла.
        —Достопочтенная ханша, спасибо вам! Желаю вам долгой жизни, большого счастья. Я выполню ваш наказ, — пообещал старик-табунщик. — Надо же, одарила меня щедро. Какая у этой девушки прекрасная душа и светлые помыслы, — так думал он, рассматривая дорогой подарок, какой в глаза не видывал, и радуясь от души.
        Как услышал назавтра парень-пастух от старика-табунщика эту весть, от радости не может найти себе места.
        Оседлал он своего сивого быка и, не спеша, направился в сторону ханского дворца. Бродит под окнами ханского дворца, делает вид, что он нищий. А жена его ждала, глянула в окно и подала мужу знак.
        —Под нашими окнами стоит человек, — обращается (она) к хану.
        Хан подошел и посмотрел:
        —Какой он противный человек! Я прикажу сейчас же прогнать его, — сказал.
        —Как же так можно! На свете бывают разные люди. Убогого человека нельзя обижать, по возможности надо подавать ему молока и хлеба. Есть такой старинный обычай.
        —Что же вам жалко глотка чаю и кусочка хлеба? — сказала она и, притворившись обиженной, отвернулась к окну.
        —Кажется, сильно обидел я ханшу, — подумал хан. — Я согласен, моя госпожа, пригласи его, пусть будет так, как хочется тебе, — сказал хан.
        Наран Сэсэг подошла к окну и позвала мужа:
        —Заходите к нам.
        Парень-пастух привязал сивого быка к серебряной коновязи хана, зашел во дворец, поздоровался и сел возле двери.
        Наран Сэсэг придвинула к нему серебряный, с позолотой, стол и стала угощать. Долго они разговаривали. Хану стало неприятно сидеть возле парня-пастуха, и он ушел в другую комнату. Как только ушел парень-пастух, хан вышел из комнаты:
        —Целый год прожила со мной, но ни разу не поговорила, а вот с этим нищим разговаривала очень тепло и радушно, — сказал обидчиво хан.
        —Мне не нравятся красивые люди, больше нравятся вот такие, как он.
        Задумался хан и говорит:
        —Может быть, мне стать таким же оборванцем.
        —Это было бы совсем хорошо.
        —Возьми у него одежду и отдай мне.
        —Это можно, — сказала Наран Сэсэг, забрала у своего: мужа всю его одежду, переодела в нее хана, засунула железную копалку мужа ему за пояс, посадила хана на сивого быка.
        —Поезжай на три дня, посмотрим каким ты вернешься, — сказала.
        Как только уехал хан, Наран Сэсэг распустила в народе слух: «С юго-восточной стороны на дворец хана хочет напасть сильно страшный человек. Как только он покажется, его надо сразу же уничтожить». Так приказал якобы хан. Два старших батора выкопали яму, нойоны и сановники приготовили камень величиной с быка.
        На третий день, как договорились, возвращается хан с юго-восточной стороны. За это время он стал неузнаваемо страшным. С железной копалкой за поясом едет он на сивом быке. Как только хан приблизился, баторы, нойоны и сановники не узнали его и столкнули в яму. Забросили землей и придавили сверху камнем величиной с быка.
        —Непобедимого врага уничтожили, — радуются нойоны и сановники хана. Затем разошлись по домам.
        Парень-пастух вернулся на родину со своей женой Наран Сэсэг и зажил счастливо.
        18.САРАН-ГЭРЭЛ

        В давние времена жили старик со старухой. Была у них дочь Саран-Гэрэл, красавица из красавиц и умная.
        Однажды к ним приехал из далекого дацана богатый лама.
        Увидел он Саран-Гэрэл, очень она ему понравилась. Решил лама взять ее в жены. Долго, уговаривал он красавицу, но она наотрез отказалась. Не сумев уговорить девушку, лама дал ей отравленное лекарство, но Саран-Гэрэл отказалась пить его. Тогда лама тайком пришел к ним домой и насыпал отравы в еду. Девушка тяжело заболела. Родители ее, не зная о злом умысле ламы, повезли к нему лечить дочь. Лама, оставил гадальные кости, читая молитвы, стал бить в барабан и звонить в колокольчик. После этого сказал старикам:
        —Вашу дочь требует хозяин вод — Лусуд-хан. Если не отправите ее, она скоро умрет. Если отправите, то здоровой она домой вернется.
        —О боги! Какие страшные слова говорите, почтенный лама. Покажите дорогу к Лусуд-хану! — умоляют ламу старики.
        —Я укажу дорогу, — говорит хитрый лама, радуясь про себя. — Сделайте большой сундук. Посадите в него вашу дочь, она поплывет по воде и без труда попадет к Лусуд-хану.
        Отец смастерил большой сундук. Чтобы дочь не задохнулась, сверху в сундуке оставил щель. Саран-Гэрэл протиснулась в сундук и говорит:
        —Чтобы в дороге мне не быть одной, дайте мою рыжую собаку, больше мне ничего не надо.
        Отец дал ей собаку и крепко забил щель.
        —Отнесите сундук на берег реки и бросьте в воду, — приказал лама и вышел. Сел он на коня и рысью берегом вернулся домой. Говорит своим послушникам:
        —Идите на берег реки. Увидите плывущий сундук, вытащите его и принесите мне. Не открывайте, поставьте под божницей.
        В это время на берегу реки молодой парень пас стадо богача. Вдруг видит он: по воде плывет сундук. Разделся пастух, зашел в реку и вытащил сундук на берег. Открыл крышку — оттуда вышла Саран-Гэрэл.
        —Вынеси нужные мне вещи из сундука. Только мою рыжую собаку оставь, — попросила вежливо девушка.
        Парень вытащил нужные ей вещи, оставил рыжую собаку, накрепко забил сундук и столкнул обратно в реку. Селя пастух с девушкой на коня и поехали к парню домой. Спрашивает Саран-Гэрэл у пастуха:
        —Как твое имя?
        —Зовут меня Бадма, сирота я, утоляю голод корнями и клубнями, пасу стадо богача, — отвечает парень.
        Вскоре доехали до дома парня. Саран-Гэрэл сразу же прибрала все в доме, вымыла окна.
        А тем временем послушники ламы прибежали на берег и стали ждать, когда приплывет сундук. Смотрят — плывет тот сундук. Послушники полезли в воду, вытащили его на берег и понесли в дом к ламе, поставили под божницу. Входит лама и спрашивает:
        —Принесли сундук? Не открывали крышку?
        —Почтенный лама, как вы нам велели, мы не открывали крышку, — отвечают тут же послушники.
        —Итак, дорогие мои верные ученики, отправляйтесь по домам, отдыхайте. Завтра рано утром приходите, — сказа лама.
        Все послушники пошли домой.
        Лама, оставшись один, решил поговорить с Саран-Гэрэл. Открыл он крышку сундука, а оттуда выскочила большая рыжая собака и вгрызлась ламе в горло.
        Утром приходят послушники, а ламы как не бывало.
        А Саран-Гэрэл и пастух Бадма поженились и зажили счастливо в своем шалаше. В это время прошел слух, что Халбай Баян-хан решил взять себе в жены Саран-Гэрэл.
        —Что же нам делать? Как спастись от этого жестокого хана? У тебя, кроме кнута, ничего нет, и у меня, кроме иголки, нет ничего. Хан нам покоя не даст, замучает, — заплакала Саран-Гэрэл.
        Сняв с пальца золотое кольцо с голубым камнем, она подала его мужу со словами:
        —Возьми, надень. Встретимся когда-нибудь все равно.
        На другое утро к дому Бадмы подъехали люди и насильно увезли Саран-Гэрэл. Несколько дней горевал Бадма, оставшись один. Прошел месяц, и Бадма пошел искать жену. Прошел он по тайге, переходил реки, вся одежда на нем изорвалась, унты износились. Так в рваной одежде, в дырявых унтах он шел в холод и зной. Прошло несколько месяцев. Однажды встречается ему старик-табунщик в рваной одежде. Рассказал ему Бадма о своем горе. Выслушал внимательно старик и говорит:
        —Э, парень, в ханский дворец не пускают ни одного бедного. Сторожевые и тебя не пустят. Если хочешь встретиться с женой, то к окну дворца подойди. Увидишь жену, подай незаметно знак, только тогда сможешь встретиться с ней.
        Обрадовался Бадма, снял перстень с голубым камнем и подал старику со словами:
        —Передайте этот перстень моей жене, она все поймет.
        Сел старик-табунщик на коня и, пока не стемнело, загнал свой табун в изгородь. Пришел во дворец, узнал Саран-Гэрэл и передал ей кольцо. Как увидела она кольцо с голубым камнем, сразу узнала.
        —Твой муж Бадма велел мне передать это кольцо, — говорит старик-табунщик.
        —Когда встретитесь с моим мужем, передайте ему, чтобы он в рваной одежде подошел к окну дворца, — накалывает Саран-Гэрэл и подает старику несколько монет.
        Встретился старик с Бадмой в степи и передал ему слова жены. Очень обрадовался Бадма. Назавтра, надев рваную одежду, он пошел к окну дворца. Как увидела Саран-Гэрэл мужа, говорит ненавистному хану:
        —Там к окну какой-то человек пришел.
        Хан выглянул в окно.
        —Фу! Какой оборванец, попрошайка! Прикажу слугам сейчас же прогнать его отсюда, — говорит брезгливо хан.
        —Нельзя этого делать. В народе говорят, что не положено обижать бедных и убогих, вы, наверно, слышали об этом. Надо позвать нищего и накормить. Или вам жалко глотка воды и куска хлеба? — спрашивает Саран-Гэрэл. Хан неохотно согласился:
        —Ладно, пусть будет по-твоему.
        Саран-Гэрэл повела парня во дворец. Зашел Бадма во дворец, поздоровался и сел у порога. Саран-Гэрэл вежливо пригласила его сесть за стол. Налила чаю, кормит, угощает его. Хан, как увидел оборванного нищего, ушел в другую комнату, побрезговал.
        Саран-Гэрэл и Бадма долго разговаривают о том, о сем.
        Когда. Бадма ушел, хан с обидой говорит Саран-Гэрэл:
        —Много месяцев со мной не разговаривала, а с этим оборванцем о чем так долго говорила? Чем он тебе понравился? За что полюбила?
        —Я очень люблю таких нищих оборванцев. Если и ты оденешь такую одежду, я и тебя полюблю, — говорит Саран-Гэрэл.
        —Если я одену рваную одежду, и вправду ты полюбишь меня? — спрашивает хан.
        —Как же не полюбить? — отвечает Саран-Гэрэл, тихонько посмеиваясь.
        —Тогда попроси у этого нищего его одежду. Я надену ее, — говорит хан.
        Саран-Гэрэл согласилась, принесла одежду Бадмы и переодела хана. Тот переоделся, а Саран-Гэрэл привела черного быка, посадила на него хана и говорит:
        —Три дня по лесу поезди на этом быке. Посмотрим, каким ты вернешься. Я сильно полюблю тебя.
        Как только выехал хан верхом на быке, Саран-Гэрэл объявила народу:
        —Через три дня на черном быке приедет оборванец нищий. Много несчастья и болезней он принесет. Кто его кончит, тот получит вознаграждение.
        Выкопали баторы хана глубокую большую яму. Натаскали много камней и положили рядом. Через три дня на быке возвращается хан в рваной одежде. Столкнули баторы его в яму, землей засыпали, камнями сверху придавили
        Возвратились домой Саран-Гэрэл и Бадма счастливо зажили.
        19.БУДАМШУ ДАА

        Шестнадцатилетний Будамшу даа поспорил, что сумеет (заставить) самого богдо (святейшего) приподняться и поздороваться с ним при всем народе.
        Приготовил он тюфяк и отправился к богдо. Много друзей представляются святейшему. Сидит богдо на своем сидении и принимает народ. Шестнадцатилетний Будамшу даа взял тюфяк и заходит к богдо.
        —Прошу Вас чуть приподняться, я хочу подложить Вам этот тюфяк, — говорит.
        Как только (богдо) чуть приподнялся, Будамшу даа подложил тюфяк и поприветствовал его.
        —Доброго здоровья!
        Так он выиграл спор у своих друзей.
        Снова Будамшу даа поспорил с товарищами, что он получит от самого богдо его шапку. Он сшил из шкуры росомахи шапку, пришел к богдо и встал перед ним.
        —Парень, какая у тебя красивая шапка. Из чьей шкуры сшита? — спрашивает богдо.
        —Сшита из шкуры росомахи, — отвечает (Будамшу даа).
        —Поменяемся шапками? — говорит богдо.
        —А где ваша шапка?
        Богдо показывает на свою старую шапку.
        —Согласен, пусть будет так. Хоть шапка ваша и старая, зато на макушке с жезлом и кондор украшен. У моей шапки, кроме красоты, ничего нет, — сказал Будамшу даа, отдал ему свою шапку из шкуры росомахи, надел шапку (богдо) и приехал домой.
        Так сумел он взять у богдо его шапку и выиграть спор. Опять он поспорил, что заставит богдо лаять по-собачьи.
        —Не сумеешь, — спорят с ним друзья.
        Вместе с поспорившими друзьями (Будамшу даа) отправился к богдо.
        —Вы стойте возле двери и слушайте. Я зайду к богдо и заставлю его лаять по-собачьи, — сказал Будамшу даа.
        Потом он зашел к богдо и начал рассказывать ему о разных зверях и животных всей земли.
        —В каждой долине собаки лают по-разному? — спрашивает он у богдо. — А всюду, где я был, собаки лают на один лад: «?а-?у-?уу». А как лают они по-другому?
        —Они лают одинаково, только там, где ты бывал. В некоторых долинах собаки лают вот так: «Хуп-хуп». Поэтому говорят, что в разных долинах собаки лают по-разному, — сказал богдо.
        Будамшу даа быстро вышел и говорит друзьям:
        —Я же говорил вам, что заставлю богдо лаять. Вы слышали, как он лаял по-собачьи?
        Так он опять выиграл спор.
        Потом Будамшу даа поспорил, что заставит богдо отведать засохший собачий помет. Он узнал, что бывают одинаковые по цвету лекарства, взял сухой собачий помет и пошел к богдо.
        —Я принес лекарство. Хорошее оно или нет? — спросил он у богдо отдал ему.
        Богдо отломил кусочек и попробовал на вкус.
        Так он заставил Богдо съесть (собачий помет) и выиграл спор.
        Однажды он пришел к богачу, попросил сена и говорит:
        —На вашей земле я поставлю зун (летом) одну копну.
        Очень обрадовался богач, что получит вместо одной копны сто одну копну и дал ему сена. Наступило жаркое лето. Выросла хорошая трава. До того, как начали косить сено другие, он пришел на землю богача, накосил и поставил одну большую копну. Многие начали косить сено и закончили, а Будамшу даа так и не появлялся.
        Богач приехал к Будамшу даа и говорит:
        —В трудное весеннее время ты у меня брал одну копну сена и обещал скосить мне сто (зуун) одну копну. Скоро трава высохнет, скорее коси и поставь сто одну копну.
        Будамшу даа отвечает:
        —Да что вы говорите? Я ведь взял у вас только одну копну. Обещал скосить летом (зун) одну копну сена. Вы не поняли и говорите совсем не то.
        Ничего не нашел ответить богач и остался ни с чем. Через некоторое время у одного богача пал бык. Видит Будамшу даа, что бык-то жирный и говорит:
        —Отдай мне мясо этого быка. А я тебе дам, то есть назову трех плохих (буруу).
        Богач думает, неплохо заполучить вместо павшего быка трех бычков двухлеток (буруу). Будамшу даа принес мясо павшего быка и съел.
        Приходит богач, требует трех быков-двухлеток.
        —Я отдам вам те свои (небылицы) при многих свидетелях.
        Собрал (Будамшу даа) много людей:
        —Когда у этого богача пал бык, я обещал ему три небылицы (буруу) и взял у него мясо. У этого богача пал жирный бык — это плохо (буруу). Когда дают мясо павшего быка — это тоже плохо (буруу). Если об этом узнают власти — будет плохо (буруу). Вот я и назвал три плохо (буруу).
        Не нашелся богач, что ответить, и остался ни с чем.
        Торгует один богач в своей лавке. Будамшу даа каждый день приходил туда и смотрел, но не покупал ничего ни на копейку. Говорит богач:
        —Ты зачем приходишь каждый день в мою лавку? Ты же видишь, как много людей покупает товары. А ты ни на одну копейку ничего не покупаешь, а приходишь все время. Или в моей лавке нет того, что тебе нужно?
        Будамшу даа говорит:
        —Нет в твоей лавке того, что я купил бы.
        Хозяин лавки говорит:
        —Не ври ты. В моей лавке есть все, что хочешь. Поспорим с тобой!
        —Поспорим! — отвечает.
        —Если не найдется то, что я хочу купить, что поставишь (дашь)?
        —Все, что есть в моей лавке, — все поставлю.
        —А ты что поставишь, если найдется?
        —Поставлю (отдам) столько же товаров, сколько есть в твоей лавке.
        —Ну, что тебе надо?
        —Принеси белый бархат на рубаху. Принеси кораллы, чтобы сделать рукоятку кнута. Принеси корень, чтобы сделать пиалу, — просит.
        В лавке ничего этого не нашлось. Так Будамшу даа выиграл все товары той лавки.
        В это время приехал от русского царя генерал с другими начальниками. Настало время разговаривать о буддийской вере. Тогда среди бурят не было человека, знающего по-русски. Будамшу даа мог переводить. Во время беседы русские говорили: «Даа, даа».
        Тогда (Будамшу) говорит:
        —Этот начальник дал мне имя «Даа», меня вы должны называть Будамшу даа.
        С тех пор его стали называть Будамшу даа.
        20.БУДАМШУ

        Жил парень по имени Будамшу. Однажды он поспорил с попами. Как-то воткнул он в землю палку перед домом богача и сидит себе.
        Вышел богач из дома и спрашивает его:
        —Что ты тут делаешь?
        —Меня зовут Накорми до отвала. В эту нору забежала рыжая лиса. Вот и закрыл я её. Ты покарауль здесь. Я зайду к вам, попью водички, а эта лиса пусть будет вашей, — отвечает Будамшу.
        Обрадовался богач, позарился на лису и говорит парню:
        —Ладно, останусь я.
        Зашёл Будамшу в дом богача и долго разговаривал с его женой. Богач ждал-ждал его и стал звать:
        —Накорми до отвала, иди сюда!
        Услышала голос мужа его жена и очень удивилась:
        —О чем он кричит? Накорми до отвала… Зачем он велит кормить этого бедняка?
        Снова богач кричит:
        —Накорми до отвала!
        Шибко удивляется жена богача и много еды ставит перед Будамшу.
        Так смекалистый Будамшу и наелся досыта.
        21.БУДАМШУ ДАА И ПОП

        Как-то шел Будамшу даа по селению и услышал, что власти издали Указ. Будамшу даа спросил:
        —Что за Указ вышел?
        —Когда умирал бурят, мы хоронили его с бурятскими ламами, вещи и богатство умерших оставалось у бурят. Теперь после принятия нами русского подданства мы должны хоронить умерших с русскими ламами (попами).
        Посмотрел Будамшу даа этот Указ и говорит:
        —Давайте одного человека похороним так, как велит Указ. А после я постараюсь отменить такие похороны.
        —Умный Будамшу даа правду говорит. Сумеет он отменить. Надо только немного подождать. Раз уж такова жизнь, что люди умирают и рождаются, то все равно кто-нибудь помрет. Того человека и похороним так, как велит Указ, а потом, мы надеемся, его отменят, — говорит народ.
        В это время в одном селении умер богатый человек. Будамшу велел выкопать яму в восемьдесят сажен и пошел к попу приглашать его. Когда сказали, что умер богатый человек, поп-богач согласился придти.
        Раз умер богатый, думает, поп, много добра мне достанется.
        Сородичи Будамшу вместе с другими людьми взяли труп умершего и пошли к той яме.
        Когда поп с медным крестом в руках читал молитву над могилой, Будамшу даа подкрался к нему сзади и после того, как опустили труп в яму, столкнул туда же попа.
        —Бросайте землю! — сказал Будамшу.
        Так вместе с умершим засыпали землей и попа.
        —Ну, раз мы так поступили с богатым человеком, то его добро должны отнести родственникам попа.
        Будамшу даа взял с собой много людей, ровно половину добра (умершего богача) и отвез родственникам попа.
        —А где наш поп? — спрашивают.
        —Похоронили, — отвечают.
        —Почему вы его похоронили?
        —Вышел Указ, по которому умерших бурят следует хоронить с попом. Мы должны были хоронить, как велит Указ. Вот почему мы вместе с умершим человеком похоронили попа.
        Тогда родственники попа дали знать об этом властям. Будамшу даа говорит своим друзьям:
        —Большая тяжба будет из-за этого. Вы должны дружно держаться и говорить все, что я скажу, точно, без ошибок.
        Власти вызвали их к себе.
        —Зачем вы попа зарыли вместе с умершим человеком?
        —Появился Указ властей, по которому умерших бурят следует хоронить с попом. Вот мы и похоронили, как велит
        —Что же теперь получается? Ссылаясь на Указ властей, вы будете столько же хоронить попов, сколько умрет бурят.
        —Конечно! Коль издали власти такой указ, мы должны каждый раз хоронить и попов. Раз мы подчиняемся властям, не можем мы поступать по-другому. Люди будут умирать. Наберётся ли столько попов? — спрашивает Будамшу даа.
        Все друзья, пришедшие вместе с Будамшу даа, дружно поддакивают ему. Тогда власти решили: Не будет конца глупостям этих бурят — и сказали:
        —С этого дня не зовите попов. Когда умирает человек, вы его хороните сами.
        С этого времени, говорят, не стали хоронить с попом.
        22.ПРОДЕЛКИ БУДАМШУ

        Все давно слышали и знали о находчивости и смекалке Будамшу даа И вот решили испытать его. Поставили перед ним только т??лэй — баранью голову и никакого другого мяса. Будамшу разделал т??лэй по всем правилам, а потом по обычаю должен был передать его другим, чтобы все отведали. Он взял т??лэй в правую руку и, сказав «На», с правой руки переложил его в левую.
        —Я, в дороге путник, если я преподнесу эту голову другому, то останусь голодным. Поскольку, кроме т??лэя, не подали другого мяса, я вынужден переложить (голову) с одной руки в другую, — сказал он и обглодал всю голову. И никого руки в в том доме не нашлось, чтоб возразить ему.
        Однажды он зашел в одну юрту со своим другом. Хозяева сварили жирное мясо и поставили целое блюдо перед ними. Будамшу даа с другом сидели на почетном месте. Вытащили они свои ножи и стали есть мясо. Немного поели мяса, Будамшу даа положил свой нож в карман, вытер платком рот и отодвинул от себя блюдо с мясом. Тогда его друг, хотя ему еще очень хотелось поесть, тоже сложил нож, вытерся платком и тоже отодвинул блюдо.
        —Э, а я думал, что ты будешь еще есть. Раз ты не хочешь, я поем, — сказал Будамшу даа, вытащил нож и стал есть. Все съел, ничего не оставил, а его друг так и остался ни с чем.
        23.ШУТНИК ПАРЕНЬ

        Давным-давно жил Шутник парень. Идет однажды этот парень, а навстречу ему богатый человек. Богач говорит Шутнику:
        —Шутник парень, расскажи свои шутки.
        —Сказал бы я тебе шутку, да забыл их все дома, — отвечает ему Шутник. — Дай мне свою лошадь, и я привезу свои шутки.
        Отдал богач ему свою лошадь. Взял тот парень лошадь богача и отправился домой. По пути заехал в дом к одним богачам. Жена богача спрашивает Шутника:
        —Откуда ты, Шутник?
        Отвечает ей парень:
        —Пришел я к вам за деньгами.
        —Какие деньги ты просишь у меня? Я не должна тебе, — сердится жена богача.
        —Это ваш родственник послал меня к вам за деньгами, — отвечает парень. — Он даже дал мне свою лошадь (чтобы я приехал сюда). Если не верите, посмотрите, она стоит во дворе.
        Посмотрела в окно та женщина, а там и вправду стоит лошадь ее дяди.
        —Узнаешь эту лошадь? — спрашивает парень.
        —Да, это лошадь моего дяди, — отвечает она.
        —Раз вы признали лошадь своего дяди, то придется вам дать деньги, — говорит ей парень.
        Жена богача дала парню целую охапку денег. Взял деньги Шутник, сел на лошадь и дальше поехал.
        Едет парень, а навстречу ему купцы с тремя возами разного товара. Увидев их, Шутник вытащил из-за пазухи деньги и затолкал их под хвост своему коню. Подъехали купцы. Шутник спрашивает у них:
        —Чем торгуете?
        —У нас есть все, что хочешь, — отвечают купцы.
        —Покажите же мне свои товары, — просит Шутник.
        Раскрыли купцы свои сундуки да ящики, показывают свой товар.
        —Сколько стоит этот товар? — спрашивает парень.
        Купцы ответили.
        Пошарил Шутник у себя в кармане и говорит:
        —А, забыл я свои несчетные деньги дома… Погодите-ка, ведь конь мой деньгами испражняется.
        Сказав так, Шутник ударил своего коня плеткой. Подпрыгнул конь — и тотчас посыпались деньги из-под его хвоста. Сильно удивился один купец и остолбенел. Шутник накупил себе товары на те деньги. Позарился купец на этого коня.
        —Отдай мне своего коня и возьми три воза товара, — просит купец.
        Шутник говорит:
        —Боже упаси, сказал ты невозможное, коня этого я ни за что не променяю.
        Но купец во что бы то ни стало решил выменять этого коня и выпросил его у Шутника. Приехал он домой и говорит жене: «До самой смерти своей не будем теперь нуждаться в деньгах. Я раздобыл себе коня у которого вместо г… серебро и золото сыплются».
        Однажды купцу очень понадобились деньги и стал он бить своего коня плеткой. Выпало несколько монет. Успокоился купец и живет себе, ни о чем не печалится.
        Тем временем Шутник привез домой три воза товара и разодел своих детей и жену.
        Однажды, отправляясь в поле, Шутник взял с собой три калача и одну кривую палочку. Положил калачи свои в яму и сидит у дороги. Едет по дороге богач с тремя возами муки, чтобы продать ее в городе.
        —Что ты сидишь здесь, Шутник? — спрашивает богач.
        —Из этой ямы выходят готовые калачи, вот я и хочу принести домой калачи и булки.
        —Что ты говоришь глупости, дурак, — говорит богач.
        —Коли не веришь, то сейчас вытащу калачи своей кривой палочкой, — говорит парень.
        На глазах у богача вытащил Шутник калач из ямы. Очень удивился богач:
        —Это что же, кто угодно может вытаскивать калачи?
        —Почему бы и нет, — отвечает ему Шутник.
        Богач:
        —Возьми мои три воза муки, а эту палочку отдай мне.
        —Ни за что не хотел я менять свою палочку, но меняю ее лишь только потому, что ты просишь.
        Привез Шутник три воза муки домой и живет припеваючи, ни в чем не нуждается.
        Тем временем конь перестал испражняться деньгами. Догадался купец, что его обманул Шутник, и пошел искать его, чтобы убить. Узнав об этом, Шутник забил своего черного барана а кровью его наполнил желудок барана, засунул под мышку своей жене, надел на нее одежду и говорит ей:
        —Когда придет купец, ты не готовь для него угощения. Когда же я скажу: «Жена, готовь, угощение для гостей», ты обругай меня и произнеси: «Ты всякого проходимца принимаешь за гостя». Как только ты скажешь так, я возьму нож и пырну в бараний желудок, что у тебя под мышкой. Ты должна сразу же повалиться как мертвая. Когда ты упадешь, я скажу: «Где ты, моя плетка, воскрешающая мертвых и обогащающая бедных?» Потом сниму с правой стены плетку и ударю тебя ею. Ты тотчас же должна вскочить.
        Пока они так договаривались, пришел обманутый купец. Шутник говорит:
        —У, к нам гость пришел! Сюда, сюда проходите, — усаживает его за стол.
        —Шутник, ты надул меня, — говорит купец.
        —Да неужто?
        Сказав так, он обратился к жене:
        —Ведь гость пришел, готовь угощение, готовь скорее угощение!
        Жена:
        —Всякого проходимца еще за гостя принимаешь.
        Шутник со словами: «Ах ты, поганая баба», пырнул ножом свою жену под мышку и угодил в бараний желудок, наполненный кровью.
        Жена упала навзничь, а из бараньего желудка кровь с шипеньем полилась. Испугался купец, аж остолбенел.
        —Убил я свою жену в ярости, — говорит купцу Шутник. — Где моя плетка, воскрешающая мертвых и обогащающая бедных?
        Говоря так, снял с правой стены плетку и ударил ею раза три жену. Жена тут же вскочила на ноги. Пуще прежнего удивился купец.
        —Шутник, а Шутник, зачем мне мои товары, уступи-ка мне лучше эту плетку. Тогда мы будем в расчете с с тобой.
        —Отдаю я эту плетку лишь только потому, что ты просишь ее, никому другому не отдал бы ее, — уступил Шутник.
        Взял купец плетку и отправился домой. Приходит он домой, а у него гости сидят. Купец говорит жене:
        —Быстрее готовь угощение!
        —Нет сейчас ничего готового, — отвечает ему жена.
        —Ах ты, поганая баба, еще покрикиваешь на меня! — закричал купец и убил свою жену.
        «Мертвых воскрешающая, бедных обогащающая плетка, где ты?» — говорит купец, хватает плетку и начинает стегать ею свою жену.
        Конечно, мертвую бей не бей — все равно не встанет. Гости же подумав, что купец сошел с ума, сообщили об этом хану и нойонам. Те велели спрятать купца в тюрьму-яму. Так Шутник обманул купца, который умер в тюрьме.
        Потом он своим уменьем и ловкостью победил богачей и нойонов. С тех пор зажил припеваючи.
        24.ОЗОРНОЙ РЫЖИЙ ДААБУУ

        Давно-давно жил Шара Даабуу, по прозвищу рыжий Даабуу. Ничего у него не было, но он был озорным и веселым. Как-то у тамошнего богача собрались погостить нойоны. Приходит туда Шара Даабуу и говорит хозяину юрты:
        —Я хотел бы поговорить с этими нойонами. Можно зайти?
        Заходит он в юрту к нойонам и спрашивает:
        —Ну, как поживаете?
        —Хорошо, хорошо, — отвечают нойоны.
        Посидел немного Шара Даабуу и вышел. Хозяин дома спрашивает:
        —О чем поговорил с нойонами?
        —Говорили о новостях разных, — отвечает Рыжий Даабуу.
        На это хозяин дома сказал:
        —Не ври. Разве нойоны станут разговаривать с тобой?
        Шара Даабуу ответил:
        —Что ты говоришь! Почему они не должны считаться со мной? Если захочу, заставлю их лаять по-собачьи.
        —Если заставишь нойонов лаять по-собачьи, то я мешок золота дам тебе, — пообещал хозяин юрты.
        Шара Даабуу согласился и забежал к нойонам.
        —Ну, нойоны, я приведу вам собаку с неслыханно красивым голосом, — говорит.
        —А как лает твоя собака с красивым голосом? — спрашивает одни нойон.
        Шара Даабуу по-собачьи пролаял страшным голосом.
        —Эх! Собака с красивым голосом не так лает, она лает вот так: «Хуб-хуб», — сказал один нойон.
        Вышел Шара Даабуу и говорит хозяину:
        —Вы слышали, как нойоны лаяли по-собачьи? — и взял у него мешок золота.
        —Да это еще что! Я могу схватить их за кое-что, — добавляет Шара Даабуу.
        Хозяин дома говорит:
        —Не ври! Если в самом деле это сумеешь, дам три мешка золота.
        —Ну, тогда я завтра в дацане на глазах у толпы сделаю это, — пообещал Шара Даабуу.
        Назавтра они вместе пошли в дацан. Там идет хурал — большое молебствие. Собрались на это молебствие нойоны. Смотрит Шара Даабуу — нойоны на крыльце дацана молятся, кланяются низко. Вмиг подбежал он к одному нойону сзади и хватил его за … Сильно разозлился нойон и отправил Шара Даабуу в тюрьму. Когда кончилось молебствие, нойон вызвал Шара Даабуу.
        —Ты смеяться вздумал надо мной!? Сейчас дам тебе по хребту! — говорит.
        Рыжий Даабуу упал перед ним на колени и стал умолять:
        —Почтенный нойон, пожалейте. Святой лама предсказал мне, что я разбогатею, если схвачу за … самого высокого тэнгри. Но я ищу тэнгри и не могу найти. Поскольку я почитаю вас, почтенный нойон, не меньше бога, я сделал это. Пожалейте меня, никчемного бедняка!
        Нойон обрадовался, что его сравнили с тэнгрием, и гордо произнес:
        —Ну ладно, раз так, убирайся!
        Так Шара Даабуу (выиграл спор) опять, взял у того человека много золота и денег.
        —Какой ты смелый и ловкий! Как ты сумел избавиться от тюрьмы? — спрашивает хозяин юрты.
        Озорной Шара Даабуу отвечает:
        —Все это пустяки, я могу заставить нойона съесть собачий помет.
        —Если заставишь нойона съесть собачий помет, я отдам тебе половину своего богатства, — пообещал хозяин юрты.
        После такого уговора Шара Даабуу нашел засохший собачий помет, растер его в порошок, завернул в бумагу. Затем вдвоем отправились к нойону.
        —Благодаря вашей помощи я теперь имею кое-что и очень рад. Вот я нашел самое дорогое на свете лекарство и принес. Прошу вас попробовать на вкус — настоящее это лекарство или нет? — сказал он и подал помет собаки нойону.
        Нойон развернул бумагу, взял немного на палец и попробовал.
        —Я не могу понять, лекарство это или нет. Но все-таки прибереги его.
        С этими словами он вернул ему помет обратно.
        Так озорной Шара Даабуу благодаря своей находчивости сумел обмануть и взять у богача половину его добра.
        25.БАЛАН СЭНГЭ

        Жил очень умный человек, по имени Балан Сэнгэ. Был он бедным, ходил по дворам с большой чашкой за пазухой и приговаривал: «Я хороших родителей сын, от плохого я отскочил».
        Однажды он зашел в одну юрту. Хозяйка, разливая чай, удивляется:
        —Какая у вас большая чашка?
        —Стоящую около очага огорчающая, только мне приносящая радость, чашка, — ответил (Балан Сэнгэ).
        Однажды Балан Сэнгэ поспорил, что он трижды обманет ламу: схватит его за некоторые места, заставит лаять по-собачьи и съесть собачий помет. Те, с кем он поспорил, не упускают его из виду.
        Балан Сэнгэ нашел сухой собачий помет, завернул его и отправился в путь. В одном доме было большое гулянье, собралось много народу. Один амбань вышел по своей нужде. В это время подбежал к нему Балан Сэнгэ и схватил за кое-что. Сильно разгневался амбань. Тогда Балан Сэнгэ обратился к амбаню:
        —Меня благословил богдо на то, чтобы я схватил за кое-что самого тэнгри. Никак я не смогу добраться до него. Поскольку я почитаю вас наравне с тэнгри, поэтому так получилось.
        Услышав такие лестные слова о себе, амбань втайне очень обрадовался и простил его. Так Балан Сэнгэ выиграл первый спор, а потом спрашивает у амбаня:
        —Есть разница между хорошей и плохой собаками, когда они лают?
        Амбань:
        —Конечно есть. Плохая собака лает так: «Гав-гав», а хорошая собака: «Уув-уув».
        Так Балан Сэнгэ выиграл второй спор. Потом он вытащил сухой собачий помет и обращается к амбаню:
        —Я не могу определить качество этого лекарства, помогите мне, — просит (Балан Сэнгэ).
        Амбань попробовал на вкус. Так Балан Сэнгэ выиграл третий спор.
        26.Я ХУРМАСТА

        В давние времена, говорят, жил один жадный-прежадный богач. Сильно обижал он батраков и слуг своих, голодными их оставлял. Старался он скрыть от людей, чтоб никто в улусе не знал об этом. Но сколько он ни скрывал, как ни старался, все его черные дела стали известны народу.
        Однажды до богача дошли слухи, что приедет большой нойон. Испугался богач, решил скрыть от нойона, как он мучает и притесняет (работников). Отправил он своих батраков далеко в степь, а терпеливых и боязливых одел в кое-какую одежонку, стал немного лучше кормить. Немного поубавил свою злость. Работники его ничего не понимают, сильно радуются, стали веселыми и разговорчивыми.
        Вскоре к юрте богача подъехал важный нойон с блестящей медалью на груди, на тройке коней, запряженной в четырехколесную телегу, со звоном трех колокольчиков. Хозяин-богач встречает его с поклоном, суетится вокруг гостя, старается угодить. Помог ему слезть с телеги, посадил на носилки. Четверо расторопных парней понесли нойона к дому. Богач идет позади и спрашивает:
        —Удобно ли сидите? Не твердо ли? Не трясет ли?
        Нойон, сидевший спокойно и важно, вдруг подскочил, страшно вскрикнул и скатился с носилок.
        —Что случилось? — испугался богач, чуть живой от страха.
        Обхватил он ноги упавшего нойона, целует их.
        А случилось вот что. Маленький мальчик, пасший у богача телят, в тот момент, когда нойона несли на носилках, подполз и ткнул его снизу острой палкой.
        Поймали того шустрого мальчишку-батрака.
        —Ты черная нечисть! Откуда ты выскочил и натворил такую беду? Шкуру надо содрать с твоей спины! Чертенок этакий! — скрипя зубами закричал хозяин-богач и схватил за волосы батрака.
        —Батюшка-богач! Выслушайте меня, а потом наказывайте!
        —Что хотел сказать, говори! — спрашивает поднимаясь с земли нойон.
        —Тот, кто напугает хурмасту, слышал я, разбогатеть должен. На мое счастье увидел я хурмасту, сильно обрадовался и перепугался. Вы, достопочтенный, великий хурмаста, извините меня! — говорит мальчик-батрак, стоит, смотрит хитро и кланяется.
        Важный нойон, с блестящей медалью, как услышал, что его назвали хурмастой, сразу перестал злиться, сел на носилки, подобрав под себя ноги и сказал важно:
        —Это верно, я и есть хурмаста!
        А растерявшемуся богачу, который стоял тут же, приказал:
        —Нельзя наказывать этого мальчонку. Дай ему одну войлочную юрту, двух дойных коров, еще три-четыре овцы, кона и отпусти.
        Потом обратился нойон к мальчику-батраку:
        —Считай, что все это даровано тебе хурмастой тэнгрием.
        Как не хотелось богачу, но пришлось выполнять приказ нойона.
        —Негодник, из расщелины земли вылезший, только вред, принес, — шепнул он жене, изменился в лице и цокнул языком.
        После этого богач никого больше не подпустил к нойону.
        27.БАЛДАН СЭНГЭ

        Давным-давно жил в одном улусе Балдан Сэнгэ. Это был очень хитрый парень. Куда бы он ни пришел, мог самого умного из умных перехитрить своей лисьей хитростью. Вот и прославился он, говорят, как лиса-обманщик.
        Однажды, когда Балдан Сэнгэ быстро скакал на своем плохоньком белом коне, его громко окликнула женщина с пятиведерным чаном на голове:
        —Эй! Балдан Сэнгэ! Тебе не обмануть меня.
        —Некогда мне обманывать тебя. Пожар на небе, тороплюсь созвать людей, сильно тороплюсь, — отвечает.
        —Где? Где? — сказала, глянула вверх на небо, а чан упал и разбился.
        Как-то Балдан-Сэнгэ сел на берегу озера, оправился, прикрыл своей шапкой и стал лепить из глины быка. Подъезжает к нему человек, известный Тарган Тарба — Толстый Тарба на своем игреневом скакуне с клеймом. Скакун этот за сутки мог трижды объехать землю.
        —Балдан Сэнгэ, Балдан Сэнгэ, обмани меня, — просит Тарган Тарба.
        —Нет, не смогу сейчас обмануть, забыл дома книгу, по которой обманываю, — отвечает Балдан Сэнгэ.
        —Принеси из дома книгу и попробуй, — пристает тот.
        —Не-ет. До дома далеко, некогда мне.
        —Ну, съезди на моем коне, привези, а я подожду.
        —Ну ладно, так и быть. Только вот под моей шапкой сидит золотая птичка, не выпускай ее. Если захочешь посмотреть, осторожно просунь руку под шапку и пощупай. Коли не дождешься меня, садись на глиняного быка, посмотри вперед, стегни его и скажи: «Ум»; назад оглянешься, стеганешь и скажешь: «Хом».
        Вскочил Балдан Сэнгэ на коня Толстого Тарбы и умчался.
        Ждет, ждет его Тарба, час проходит, другой, пять, шесть часов прошло. Темнеть начало. Нет Балдана Сэнги. У Тарбы терпение лопается. Захотел посмотреть золотую птичку. Решил просунуть руку под шапку и потрогать. Осторожно просунул руку и пощупал что-то мягкое.
        —Ай, какая досада! Этот хитрец из хитрецов — Балдан Сэнгэ обманул-таки меня, — говорит богач.
        Сел он на глиняного быка, глянул вперед, стеганул его. Когда сказал: «Ум» — задняя часть (быка) развалилась. Потом оглянулся назад, стеганул. Когда сказал. «Хом» — передняя часть развалилась. Вот так был обманут Тарба.
        Однажды ехал по своим делам Балдан Сэнгэ по степи, а в это время богач Зуудай гнал к летнику свою отару — около шестисот овец. Громко, грубо окликнул он:
        —Балдан Сэнгэ! Балдан Сэнгэ! А ты меня никогда не обманешь!
        —Не только обмануть могу, но даже могу тебя заставить взять в руки навоз, — ответил Балдан Сэнгэ, ударил кнутом свою тощую белую лошадку и ускакал.
        Скрылся он за горкой, снял один унт, измазал его и бросил на дороге к летнику Зуудая, а сам поехал дальше. Проехал около полуверсты, снял другой унт, бросил его чистым.
        Вскоре на дороге показался богач Зуудай со своими овцами. Смотрит — лежит на дороге один грязный-прегрязный унт. Нагнулся Зуудай, чтобы поднять его, но, увидев, что он очень уж грязный да притом один, решил не брать. «На что он мне?» — подумал и пошел дальше по своей дороге.
        А когда отошел подальше, увидел второй такой же унт, совсем чистый.
        —Э! Да это же, точно пара того унта! — сказал богач Зуудай, взял его и без памяти пустился бежать обратно.
        Взял он тот грязный унт и пошел на речку Мойсото отмывать его. Сдержал свое слово Балдан Сэнгэ.
        Как-то Балдан Сэнгэ задумал продать свою тощую белую лошаденку и обзавестись немного добром, для этого он затолкал под хвост лошаденки серебряную чашку, сел верхом и отправился к семерым торговцам, живущим у реки Доодо гол. Привязал свою лошадь к коновязи, зашел в юрту.
        —Э! Балдан Сэнгэ! Откуда пришел? Какие новости у тебя? — наперебой стали расспрашивать его семеро торговцев.
        —Новостей особых нет. Живу по-старому. А вы как поживаете? Как идут ваши дела? Я вот ищу, кому бы продать свою лошаденку.
        —Ну, ну! А сколько ты просишь за нее? — спрашивают наперебой семеро торговцев.
        —Лошаденка моя стоит очень дорого. Вы, наверное, не купите, — заговорил Балдан Сэнгэ, притворяясь тихим и скромным, а сам думает про себя, что торговцы попадут в его ловушку.
        —С виду твоя лошадь плохая. Почему так дорого стоит? — спрашивают торговцы.
        —Говорится, хоть снаружи плох, зато нутром хорош. Вот и моя лошадь один раз в месяц вместо помета выдает серебряную чашку, — говорит Балдан Сэнгэ, посмеиваясь.
        —Ха-ха-ха! Не может быть, чтобы лошадь серебряными чашками оправлялась! — громко стали смеяться над ним семеро купцов.
        —Вот она уже скоро должна выдать серебряную чашку. Какой сегодня день? Пятница? На ваших глазах со стуком упадет белая чашка с печатью. Выйдемте на улицу, посмотрим, — решительно сказал Балдан Сэнгэ. Он вышел первым, за ним — семеро торговцев.
        Пока они рассматривали плохонькую белую лошадку, она подняла хвост — и вместе с пометом выпала серебряная чашка.
        —У! И вправду выпала серебряная чашка. Что за чудо невиданное? Что за лошадь? — удивляются семеро торговцев.
        —Сильно дорого просить я не буду. Если дадите три коровы, трехлетнего бычка и три тысячи рублей, пожалуй, отдам свою лошадь, — говорит весело Балдан Сэнгэ.
        Когда семеро торговцев решили отдать ему то, что он просил, Балдан Сэнгэ говорит:
        —Отдайте мне эту чашку, ведь вы и так каждый месяц будете иметь такие чашки.
        —Возьми, возьми, — охотно отдают чашку торговцы.
        Положил за пазуху Балдан Сэнгэ серебряную чашку, три тысячи рублей, погнал трех коров и трехлетнего бычка. Радостный и гордый вернулся домой.
        Семеро торговцев семь месяцев ждали. А плохонькая белая лошаденка не только не выдала серебряные чашки, а наоборот, стала пуще худеть и чахнуть.
        Семеро торговцев говорят между собой:
        —Обманул нас Балдан Сэнгэ. Пойдем, отберем все, что отдали, отколошматим Балдан Сэнгэ как следует.
        Прослышал об этом Балдан Сэнгэ, стал раздумывать, как бы снова обхитрить. Он повесил у дверей длинный кнут и сказал жене так:
        —Наполни овечий желудок кровью, положи себе под мышку, ложись в постель и притворись больной. Когда придут семеро торговцев, я скажу тебе: «Встань», ты не вставая. Тогда я железным прутом насквозь проткну желудок с кровью. Ты притворись мертвой. Я буду бить, приговаривая: «Кнут мой оживляет мертвого, кнут мой обогащает бедного». После этого ты встань.
        Вскоре пришли семеро торговцев. Балдан Сэнгэ говорит:
        —Проходите, садитесь, мои добрые друзья. Откуда приехали?
        —По делу приехали, — сердито проговорили они.
        Балдан Сэнгэ говорит своей жене Балме, которая лежала на кровати:
        —Вставай, мои друзья приехали, чай варить надо!
        —Я болею, не могу встать, — отвечает жена.
        —Вставай, говорю! — прикрикнул на нее снова Балдан Сэнгэ. Жена не встает.
        В гневе схватил он железный прут, лежавший у печки, и ткнул под мышку жене. Брызнула кровь, и жена притворилась мертвой.
        Тогда Балдан Сэнгэ взял длинный кнут, висевший у дверей, и стал бить им жену, приговаривая:
        —Кнут мой, оживляет мертвого, кнут мой обогащает бедного!
        Постепенно жена «пришла в себя» и встала:
        Семеро торговцев диву даются:
        —Что за чудесный кнут у тебя? Продай его нам! — говорят.
        Начисто забыли они, что до этого были обмануты.
        —Этот кнут очень дорого стоит, и вряд ли я его продам. Даже трудно будет цену установить.
        —Сколько попросишь, то и дадим, — говорят наперебой семеро торговцев.
        —Да нет, однако, ни за какие деньги не отдам свой кнут, — куражится Балдан Сэнгэ.
        —Продай. Что тебе нужно? Все дадим, что попросишь, — не отстают семеро торговцев.
        Балдан Сэнгэ свою хитрость лисью пустил в ход:
        —Ладно, так и быть, во-первых, вы мои хорошие друзья, а во-вторых, если кнут вам очень нужен, придется мне его уступить. Если дадите четырехгодовалую корову, четырехгодовалого бычка, четыре тысячи рублей, тогда отдам свой кнут.
        Семеро торговцев в тот же миг принесли ему все, что он запросил, забрали кнут и, радостные, заторопились обратно.
        Придя домой, те семеро убили семерых своих жен и стали бить их кнутом, приговаривая:
        —Кнут мой оживляет мертвых, кнут мой обогащает бедных.
        Но ни одна из них не встала. Били их целый день, ни одна жена не ожила.
        —Сейчас же пойдем, посадим на кол и убьем обманщика Балдана Сэнгэ! — закричали семеро торговцев и начали спешно собираться в дорогу.
        Балдан Сэнгэ прослышал об этом, опять задумал хитрость. Он сколотил себе гроб, на крышке его продырявил семь дырок, а под каждой дыркой вставил железные прутики. Потом позвал жену и сказал так:
        —Я лягу в гроб, притворюсь мертвым. Когда придут торговцы, ты сиди и горько плачь. Если спросят; «Что случилось?» — скажи, что Балдан Сэнгэ вчера умер.
        Вскоре пришли семеро торговцев и спрашивают:
        —Что случилось? Где Балдан Сэнгэ?
        Жена Балдана Сэнгэ плачет и, всхлипывая, говорит:
        —Балдан Сэнгэ наш помер вчера.
        —А! Помер-таки! Где его мертвое тело? — спрашивают семеро торговцев.
        —Во дворе, под сараем-ответила его жена.
        —Пойдем посмотрим, правду она говорит или врет, — говорят меж собой семеро торговцев отправляясь в сарай.
        Там был гроб.
        —Хорошо! Мы сейчас оскверним его мертвое тело. Давайте сядем, — сказали торговцы и сели.
        Как только сели они на гроб, Балдан Сэнгэ сильно ткнул снизу в них семью приготовленными прутиками.
        —Балдан Сэнгэ и мертвый злой и живой вредный, — приговаривали семеро торговцев, убегая без оглядки домой.
        28.УМНЫЙ БАЛДАН

        Как-то в одном улусе собрался весь народ вместе с нойонами, чтобы выбрать повелителя-хана. Собравшиеся решили сделать ханом лысого Тархалжана. В это время маленький мальчик лет пяти все бегал и просил его сделать ханом. Выбрали Тархалжана.
        Однажды тот мальчик (его звали Балдан), говорит хану:
        —Сделайте меня ханом вместо себя.
        —Назначаю тебя ханом над этими мухами, которых полным-полно. Ладно? — говорит хан, смеясь.
        Мальчик Балдан сделал себе из прутика коня и играл на улице. Подходит он к хану и видит на его лысой голове большую муху. Мальчик ударил хана по голове прутом. Обернулся разъяренный хан — пятилетний мальчик Балдан стоит.
        —Что ты делаешь? А ну-ка живо сюда!
        —Повелитель-хан, я же наказываю муху. С чего же эта паршивая муха должна сидеть на голове повелителя-хана. Вы же сами меня сделали нойоном над (мухами).
        Растерялся хан, не смог ничего ответить, промолчал. А мальчик сел верхом на прутик и побежал убивать мух, где только их увидит.
        Прошло с тех пор несколько лет. Старшая жена одного богача родила сына. А от младшей жены детей у него не было. Когда мальчику богача исполнилось пять лет, отец его умер. Жены затеяли тяжбу: никак не поделят добро. Спор разгорелся у них и из-за сына. Младшая жена решила отнять сына у старшей.
        Чтобы положить конец спору, жены обратились к хану. Несколько дней хан искал верный ответ и был в раздумье. Вдруг вспомнил он: «Давненько одного мальчика, маленького Балдана, сделал я нойоном над мухами. Тот мальчик теперь, верно, подрос да умным стал».
        Хан встретился с ним, узнал того парня и говорит:
        —Ко мне вот-вот придут две женщины, спорят они из-за сына. Чей это сын — неизвестно. Как же мне узнать, которая из них настоящая мать, как решить этот спор. Пойди-ка и рассуди за меня. А я отдам тебе все, что попросишь.
        —Это можно, завтра приду, — пообещал парень.
        Назавтра Балдан пришел к хану.
        Вскоре подошли и те две женщины со своим пятилетним мальчиком.
        —Почтенный хан, это мой сын, — говорит та, которая помоложе.
        —Врет она! Никогда она не рожала детей, — говорит другая.
        Балдан приказал слуге принести его меч. Когда принесли меч, Балдан вывел на улицу обеих женщин.
        —Если вы обе родили этого мальчика, разделите его. Этим мечом я разрублю вашего сына на две части. Встаньте по обе стороны и тяните его за руки.
        Как только он замахнулся мечом, женщина, державшая за левую руку мальчика, упала, закрыв лицо. А другая так и стоит, держит мальчика за руку.
        Бамм завел двух женщин с мальчиком в дом собравшимися людьми раскрыл всю правду.
        —И этих двух женщин я угадал родную мать мальчика. Какое же чистое и доброе сердце у родной матери! Когда над ее сыном нависла смертельная угроза, она упала в обморок А какова обманщица? У нее волчья душа и каменное сердце, она спокойно ждала его смерти.
        Люди диву даются, мудрости мальчика Балдана удивляются.
        Не было конца радости и счастью старшей из женщин. Взяла она своего сына и пошла домой.
        29.АР?АН ГАЛЗУУ

        Один человек, решив жениться, отправился за море. Женившись там, в течение девяти дней праздновал, в течение восьми дней гулял; а когда возвратился, то нашел у себя во дворе звериного хана Ар?ан Галзуу, у которого рот был в сажень, а клык — в аршин.
        —Раз ты опоздал на великое собрание, то я тебя проглочу, — говорит Ар?ан Галзуу, раскрывая свой саженный рот, обнажая свой аршинный клык.
        Тот человек ответил:
        —Помилуй! Меня там задержал богдо.
        —Что это за богдо? — спрашивает Ар?ан Галзуу.
        —Он очень сильный, он меня поймал и победил.
        —Что это за богдо? Где он? — спрашивает Ар?ан Галзуу.
        —Я отправлю человека за ним, приходите завтра, — робко отвечал тот человек.
        Приготовил он три бочки, сделал железные цепи, железный намордник и стал ждать.
        На другой день приходит Ар?ан Галзуу и спрашивает:
        —Где этот богдо?
        —Вот здесь, — говорит он, снимает крышку с бочки и показывает на спирт.
        Заглянув в бочку, Ар?ан Галзуу увидел свое отражение.
        —Вот это и есть богдо, — показывает тот человек на отражение в бочке. Тогда Ар?ан Галзуу начал пить спирт. Выпив до дна, он спросил:
        —А где же богдо?
        —Здесь он сидит, — показывает человек на вторую бочку. Он и там выпил спирт.
        Потом человек раскрыл третью бочку. Ар?ан Галзуу, не допив в ней спирт, свалился.
        Тогда тот человек взял намордник, надел на голову Ар?ан Галзуу, на ноги ему надел цепи и побил палкой до полусмерти. После трех суток Ар?ан Галзуу пришел в себя, но не смог ни шевельнуться, ни встать.
        —Это что же случилось со мной? — спрашивает.
        —Так поступил с вами богдо, — отвечает человек.
        —Оставайся ты с людьми богдо, будь с ними, а меня освободи, — просит Ар?ан Галзуу.
        Снял человек с него намордник, цепи и освободил его. Затем Ар?ан Галзуу пришел в собор и сказал монахам:
        —Я вернусь через три дня. К тому времени сосчитайте, сколько звезд на небе, угадайте, о чем я думаю.
        Когда Ар?ан Галзуу ушел, монахи вышли и стали считать звезда. Никак не могут сосчитать. (Да и кто же в силах сосчитать звезды?) Был один монах, умный человек, но спился он, и был выгнан из монастыря. После этого он стал мельником на мельнице.
        Отчаявшись, монахи отправили человека за тем мельником. Пришел мельник и спрашивает:
        —Чего вы хотите от меня?
        —Был здесь хан и велел сосчитать нам звезды на небе. Как нам сосчитать? — просят совета монахи.
        Велел мельник принести чистую неисписанную книгу. Стал он ставить туда номера, цифры без счету и разбору. Так в течение двух дней он исписал книгу.
        В плохой одежде, с худым лицом, в рваной куртке, в муке, монашеском одеянии — таким предстал мельник перед ханом. Входит хан:
        —Сколько же звезд на небе? Сосчитали?
        —Сосчитали, — отвечают монахи.
        —Сколько же вы насчитали?
        —Вот сколько, — сказав так, раскрыли они перед ханом книгу.
        —Что это вы написали? Тут все написано без разбору. Разве можно все это подсчитать?
        —Если считаете, что это неверно, то выйдите сегодня вечером и сосчитайте. Это как раз совпадет с нашим подсчетом.
        Хану нечего было возразить на это.
        —А что я думаю, отгадали? — спрашивает хан.
        —Отгадал, — отвечает «монах». — Вы думаете, что я монах? — спрашивает он в свою очередь.
        —Да, — был ответ хана.
        —А я мельник, — с этими словами он сбросил с себя монашеское одеяние и остался в своей рваной куртке, весь в муке.
        30.НЯД-НЯД

        У одного богатого человека маленький паренек пас овец. Однажды потерялось у него двадцать овец. Спрашивает он у одного старика:
        —Не видали вы овец?
        —Двадцать белых овец (паслись) на краю западной пади, — отвечает старик.
        —Мои овцы, — сказал паренек и побежал.
        Когда он пригнал овец, старик говорит:
        —Чтоб (овцы) не терялись, скажи: «Няд-няд», чтобы овцы разошлись и паслись, скажи: «Сообор-сообор».
        После этого паренек, когда ему захочется поиграть, частенько так поступал и держал овец на месте. Отощали овцы. А раньше у богача овцы были жирными. Решил (богач) заколоть жирного барана. Заколол, а он оказался худым.
        —Почему овцы исхудали? — спрашивает. — Лучше паси, — говорит.
        После этого паренек хорошо стал пасти. Однажды у богача заболела жена. Привел он шамана, чтоб пошаманил. Начал камлать (шаман).
        —Няд-няд, — тихо проговорил (паренек).
        Все приклеились, не могут пошевелиться.
        —Что это? Что случилось? Иди, приведи ламу, — посылает богач паренька.
        Приводит (паренек) ламу. Ламе он тоже сказал «Няд-няд». Тот тоже прилип к месту.
        —Приведи люд-народ, — приказывает богач пареньку.
        Привел он народ и всем сказал: «Няд-няд». Те тоже прилипли, не могут сдвинуться с места, так и стоят.
        —Это что за диво? Что случилось? — удивляются (все).
        В это время входит старик, тот который научил (паренька).
        —Вce исходит от этого маленького паренька, — говорит он. — Уговорите его — и он вам поможет.
        —Я отдам всю плату за камлание! — сказал шаман.
        —И я отдам все, что получу, — пообещал лама.
        —Корову и коня дам, — говорит богач.
        Тогда паренек сказал: «Сообор-сообор» — и все отклеились.
        После того, как получил тот паренек корову, коня и деньги, он разбогател.
        31.МОЛОДЕЦ НЯ-НЯ

        Давным-давно жил мальчик-сирота. Остался он без отца и матери с пятилетнего возраста. Нянчил у одного богача его детей. Когда ему исполнилось семь лет, стал он пасти овец у другого богатого человека.
        Девять лет пас он овец, за это время ни одна овца, ни один ягненок не пропали у него.
        Однажды, когда он пас овец, поднялся сильный буран, который продолжался три дня, В этот буран разбрелись и потерялись двадцать пять овец. Со слезами ищет мальчик их три дня и не может найти.
        —С детства остался я без отца и матери. Придется так до самой смерти промучиться у этого богача, — жалуется он.
        В мелком березняке увидел он одного седовласого старика, который срезал березовые черенки для граблей. Спрашивает старик:
        —Почему ты идешь и плачешь?
        Парень отвечает:
        —Как же мне не плакать? Остался я без отца и матери сиротой. Пас у богача девять лет скот, ни одной овцы не загубил, ни одного ягненка не потерял. В эти три дня, в сильный буран, двадцать пять овец разбежались. Такому человеку, как я, весь свой век не расплатиться. Придется у этого богача всю жизнь мучиться.
        Пожалев парня, старик говорит:
        —Не печалься так сильно, сынок. Двадцать пять овец твоих пасутся на вершине, откуда начинаются две долины. Когда овец своих найдешь и будешь присоединять к стану, они, вероятно, снова будут разбредаться во все стороны. Если ты не сможешь их догнать, то крикни: «Ня-ня». Тогда они прилягут на землю и прилипнут. А когда нужно будет поднять их и покормить, то ты скажи: «Сообор-сообор». Тогда они встанут и пойдут пастись.
        По совету старика парень пришел к тому месту, где начинаются две долины, и нашел свои двадцать пять овец. Пригнал он их, но они все разбегаются снова во все стороны, и парень не может их собрать в стадо. Вдруг он вспомнил совет старика и сказал: «Ня-ня». Все овцы прилипли к земле. Подойдя к ним, парень тот попробовал потянуть одну-две овцы. Это оказалось ему не под силу. Уморившись, лег он в тени под деревом и заснул. Когда проснулся, все овцы лежали на земле. Встав, он сказал: «Сообор-сообор». Все овцы встали и побежали пастись. С тех пор сирота-парень, когда ему нужно было порезвиться или отдохнуть, заставлял овец припасть к земле и прилипнуть к ней. Стало ему очень спокойно.
        Однажды, когда парень пригнал овец в улус, богач ему говорит:
        —Овца наша с белой полоской на лбу, оказывается, очень стала жирной, от летней жары и болезни она может похудеть, надо бы ее заколоть, пока она жирна, и съесть.
        Парень привел ту овцу. Когда богач заколол ее, то она оказалась совсем нежирной. Богач бранит сироту-парня:
        —Если хоть одну овцу ты мне загубишь, будешь весь век свой работать на меня. Угоняешь овец на поле и не кормишь их. Почему при летней хорошей траве овцы худеют?
        С этого времени парень стал хорошо пасти овец.
        Однажды сирота пригнал овец в улус. Богач говорит:
        —Сходи-ка, парень, за здешним Шаманом-батюшкой.
        —Богач не понимает, что я голоден и продрог. Не дав мне отдохнуть, снова погнал меня туда и сюда, — так говорил про себя сирота, нехотя отправляясь за шаманом.
        Приходит он к шаману-батюшке, а тот сидит дома.
        —Наш хозяин сказал, чтобы Вы пришли, — говорит парень.
        С большой радостью пошел шалман к богачу, чтобы выпить крепкий архи и поесть жирного мяса. Приходит он к богачу. Жена его, лежа на кровати, охает да ахает. Богач говорит шаману:
        —Жена моя с недавних пор болеет. Погадайте на лопатке, пожалуйста.
        Шаман начинает гадать:
        —Скорее! Скорее! Найдется ли архи от перегонки 4 -5 котлов? Этого требует великий бурхан!
        У богача, конечно, и водка, и мясо всегда найдутся. Стелят-он три полных туеса архи. Богач сидит на скамейке, подвернул под себя ноги, наливает из трех туесов архи и подает шаману.
        Шаман, стоя у окна и держа в руках чашу с архи, разбрызгивает ее, произнося: «Сэк!»
        А в это время сирота-парень сидит в стороне, ест черный хлеб и запивает одной водой, а сам думает про себя: «Когда я говорю овцам: „Ня-ня“, то они прилипают к земле. А что если я скажу: „Ня-ня“ шаману, хозяину и жене его, неужели они не прилипнут к своим местам». Затем произнес про себя: «Шаман, прилипни к окну; богач, прилипни к скамейке, обнявши три туеса архи; жена богача, прилипни к кровати своей». Шаман тотчас же прилип к окну, держа чашу; богач, обняв три туеса архи, прилип к скамейке; жена его, охая да ахая, прилипла к кровати.
        Богач тот обращается к шаману:
        —Батюшка-шаман, что с тобой? Почему ты перестал шаманить?
        Шаман отвечает ему:
        —Какому-то непутевому бурхану я побрызгал, наверно. Или бурхана я не так упомянул. Я так прилип к окну, что не могу и шевельнуться.
        Жена богача говорит:
        —Батюшка-шаман, я думала, что ты избавишь меня от болезни, а ты хочешь убить меня. Я прилипла к кровати так, что не могу шевельнуться.
        Богач:
        —Итак, где же выход?
        На это шаман отвечает:
        —Я ничего не могу поделать. Слыхал я, что здесь есть великий лама. Отправь парня своего за ним. Он избавит нас от беды, читая свой ном. Другого выхода нет у нас (не придумать).
        Богач, обратившись к парню, говорит:
        —Скорее запряги хорошего коня в красивую телегу и съезди-ка за тем ламой.
        Парень тот поймал в табуне лучшего коня и запряг в красивую телегу.
        —Так вам и надо. Раньше, когда я был маленьким, вы (издевались) бранили меня. Стойте же теперь так, крепко прилипнув, — так говорил парень, не спеша отправляясь за ламой.
        Пришел он к ламе и говорит:
        —Вас просил прийти мой хозяин.
        Обрадовался лама тому, что его ожидают крепкий архи, жирное мясо, масло.
        Привозит парень ламу к своему хозяину. Входят они в дом, а там шаман прилип к окну, хозяин — к скамейке, жена хозяина — к кровати.
        Как только вошел лама, шаман говорит ему:
        —Я плохо помолился, и поэтому мы все прилипли. Освободи меня.
        Лама сел за стол и начал читать свой большой ном. Когда парень распряг коня и вошел в дом, хозяин говорит ему:
        —Поставь ламе-батюшке крепкую водку да жирное мясо.
        Парень, сделавшись хозяином, вместо богача, взял ключи (и все остальное) и поставил ламе есть и пить. Прежде чем поставить угощение ламе, парень сам пробует и только после этого ставит пищу перед ламой. Лама очень любит и мясо, и масло. Читая свой ном, он никак не может удержаться и, зачерпнув масло ложкой, начинает есть.
        —Этого ламу я тоже, пожалуй, заставлю прилипнуть, — так подумал парень и сказал: «Ня-ня».
        Лама с ложкой у рта прилип к столу так, что не может и пошевелиться.
        Шаман-батюшка спрашивает:
        —Батюшка-лама, почему ты перестал читать ном?
        Лама говорит:
        —Какому это ты непутевому бурхану брызгал, я прилип к месту так, что не могу и шевельнуться. Что же нам теперь делать?
        На это шаман отвечает:
        —Собрать нужно народ со всего улуса. Неужели они общими усилиями не оттащат нас.
        Снова богач говорит парню:
        —Собери-ка всех богачей и нойонов для того, чтобы они выручили нас.
        Пошел парень и говорит богачам и нойонам:
        —Шаман наш прилип к окну, лама — к столу, хозяин, обняв три туеса архи, тоже прилип, жена его, охая да ахая, прилипла к кровати. Идите к ним, вас они зовут.
        Удивились люди улуса. Богачи и нойоны, собравшись, пришли (к богачу) и увидели, что все там прилипли к своим местам. Некоторые (из пришедших) принялись оттаскивать шамана, другие — богача, богачи и нойоны оттаскивали ламу.
        Когда все они, взявшись друг за друга, тянули, сирота-парень подумал:
        —А что если я всех богачей и нойонов заставлю прилипнуть друг к другу? — Потом сказал: «Ня-ня».
        Тотчас же все прилипли друг к другу. Так мучились они в течение семи дней. Кто из них плакал, кто молился.
        —Какая нечистая сила привела нас сюда и слепила всех? — вопили они.
        Вдруг один из богачей говорит:
        —Слыхал я, что есть здесь знаменитая гадалка, надо бы ее позвать, чтобы она погадала. Отправь-ка этого парня за нею.
        Хозяин отправляет парня:
        —Иди приведи гадалку.
        —Так вам и надо, богачи и нойоны! Вогнали вы в гроб моих родителей, заставляя работать на себя. Стойте теперь так — говорит про себя парень.
        Затем приводит лон гадалку. Слипшиеся люди, плача, молят гадалку, чтобы та скорее гадала и узнала, от какого бурхана исходит это зло.
        Когда гадалка принялась гадать, тот парень снова сказал: «Ня-ня». В результате гадалка тоже прилипла к своему месту. Тогда она сказала тем богачам, нойонам, ламе и шаману, что она ничего не в силах сделать и сказать.
        Наконец пришел (тот) дряхлый седовласый старик с белой березовой тростью и сказал:
        —Богачи и нойоны, ламы и шаманы, вы, видать, обижали этого парня. Теперь придется вам кланяться ему.
        Пообещали богачи и нойоны дать парню разного скота, ламы и шаманы вынуждены были вернуть парню деньги, золото, которое они награбили у него, хозяин должен был отдать парню коней и коров.
        Парень вышел на улицу и сказал: «сообор-сообор».
        Тогда все те люди разъединились и выдали парню разный скот. Так тот парень вернулся к себе в улус и зажил припеваючи.
        32.КАК ХИТРОУМНЫЙ ПАРЕНЬ СТАЛ ХАНОМ

        Жил один бедный человек с матерью, и была у него одна-единственная коза. Сам он был ленивым, ничего не умел делать. Все труднее и труднее становилось им прокормиться.
        —Как же мне прокормить себя и свою мать? — думает он. — Работать я не умею, попробую-ка обмануть какого-нибудь богача.
        Взял бедный человек с собой мать и отправился в большой город. Подошли они к дому одного богача, который был вором. Повстречался парень с ним и пообещал построить ему столовую. Все, что требовалось для постройки, он выпросил у него.
        И вот задумал парень припугнуть богача. Как-то заходит тот в строящуюся столовую, а парень то и дело открывает да закрывает свой сундук. И решил богач, что в сундуке должно быть много денег и всякого добра. Парень нанял одного человека. Когда настала ночь, богач проник к нему и начал шариться в его сундуке. Тут-то парень с нанятым человеком и поймали вора.
        —Ты хотел украсть мое добро! Я посажу тебя в тюрьму! — грозился парень.
        —Отпустите меня, тысячу рублей дам, — говорит богач.
        Парень взял деньги и отпустил богача, а сам думает:
        —Не буду достраивать столовую: нажил себе врага, уходить надо в другие края.
        Однажды темной ночью спрятал он свои деньги за пазуху, взял свою мать и ушел. Коза идет за ними. Шли, они шли. Стало темно, пора на ночлег. Узнали от одного человека, что недалеко в городе живет богач по имени Лодой, у которого можно переночевать.
        —Дам я козе проглотить две-три монеты, чтобы обмануть богача, — решил парень.
        Когда пришли они в дом богача, там спрашивают:
        —Что за козу ведешь?
        —Коза эта дорога мне, как моя жизнь, — отвечает парень.
        На другое утро, когда коза стала испражняться, те две-три монеты и выпали. Парень тут же расплатился ими с хозяином за ночлег.
        —Что, коза твоя так и испражняется золотыми и серебряными монетами? — спрашивает богач.
        —Да, да. Только золотом и серебром. Сейчас она так мало выдала потому, что я не прочитал молитву, — говорит парень.
        —Продай мне эту козу, — просит богач.
        —Да что ты говоришь?! Если я продам ее, останусь голодным. Разве только чтобы помочь тебе, пожалуй, за пятьсот рублей уступлю, — отвечает парень.
        На том и договорились с богачом.
        —Читай молитву да поглаживай ей брюхо, тогда золото посыплется из нее, — посоветовал парень, а сам отправился в другой город. Взял свою мать за руку и пошел. Пока парень прохаживался по базару в том городе, богач тем временем так крепко поглаживал брюхо купленной козе, что та дух испустила. Разозлился богач и пошел искать (обманщика). Повстречал его на одной из улиц города, поймал и потащил к хану.
        —Ты сам расправляйся с ним, — сказал хан богачу.
        —Как бы мне наказать его? — думает богач.
        Решил, он посадить парня в мешок и бросить в воду. Пока тащил он его, захотелось богачу помочиться, и стал он мочиться прямо на голову парня, сидевшего в мешке.
        До реки еще было очень далеко, а богачу пить захотелось. (Подошли люди), решили они сперва сходить и напиться. Оставили парня в мешке и ушли.
        В это время мимо проходил один дурачок, который пас скот. Увидел он мешок, подошел и начал щупать, а там вроде человек сидят.
        —Что ты сидишь тут? — спрашивает дурачок.
        —Меня хотят ханом сделать, а я хочу стать ламой, вот почему меня посадили в мешок, — отвечает парень.
        —Что ты за человек? Ведь так хорошо быть ханом, — говорит дурачок.
        —Нет, я хочу стать ламой. А тот, кто сядет в мешок, сразу же ханом станет. Если ты хочешь стать ханом, полезай в мешок. Пока не пришел мой хозяин, развяжи мешок и выпусти меня. Сам полезай сюда, — отвечает парень.
        Дурачок развязал мешок, выпустил парня, а сам залез туда. Парень крепко связал дурачку руки и ноги, а сам забрался на высокое дерево. Напились воды те люди, отдохнули и вернулись.
        —Э! Каким он стал легким! — удивляется один.
        —Ты отдохнул, вот и кажется тебе, что он легче стал, — говорят ему.
        Потом потащили они мешок и бросили в воду.
        Парень слез с дерева и отправился дальше. Пришел к своей матери и решил, что здесь ему нельзя больше оставаться, лучше перебраться в другое место.
        Идет он по лесу, мать свою за руку ведет. Вдруг повстречался им медведь. Парень к тому времени стал сильным и ловким. Когда выскочил медведь, он схватил его за уши, и начали они биться. Устали сильно. Пока бились, одежда парня разорвалась и рассыпались во все стороны его золотые монеты. В это время проходил мимо сын хана — владыка тех мест. Он должен был в другом городе стать ханом, вот и решил еще раз поохотиться в этом лесу.
        Увидел парня и спрашивает:
        —Что ты тут делаешь?
        А тот только шевелит губами и делает вид, что молитву читает.
        —Я сын хана, почему ты молчишь? — спрашивает.
        —Ты помешал мне. Я вот этого медведя в жертву приношу тенгрию, чтобы золотой дождь пошел. Смотри, сколько вон золотых монет валяется, — отвечает парень.
        —Уступи мне его (медведя), — просит сын хана.
        —А что вы дадите за него? — спрашивает парень.
        —У меня с собой нет ни золота, никакого другого добра. Возьми моего коня, дорогую одежду, лук со стрелами, а ты найдешь другого медведя и принесешь в жертву тенгрию.
        —Ну что ж, придется мне в другом месте другого медведя принести в жертву. Возьми, — говорит парень.
        Сын хана отдал свое добро и взял медведя. А парень собрал одежду сына хана, свои золотые монеты — и был таков. Пришел к своей матери, спрятал коня, одежду и лук со стрелами.
        А медведь тем временем задавил ханского сына и убежал.
        Парень надел на себя одежду сына хана, сел на коня и помчался к тому богачу.
        —Разве ты не помер? Каким красавцем стал! — удивляется богач.
        —Ты мне очень помог. Я побывал у водяного Лусан-хана. Меня там очень хорошо встретили, нарядили в красивую одежду. Вот вспомнил ваши благодеяния и приехал, чтобы поблагодарить.
        —Как бы попасть к этому хану? Нельзя ли мне пойти к нему?
        —Так это же очень просто. Полезай в мешок, я отнесу тебя и брошу в воду.
        Отнес он его и бросил в воду, а сам отправился к хану.
        —Ну, откуда пожаловал? И зачем? — спрашивает хан.
        —Я прибыл из страны, где ханом должен был быть Ваш сын. Но он тамошнему народу пришелся не по нраву, вот они его и кончили. Я тайком забрал его одежду, коня, лук со стрелами и привез Вам, — ответил парень и передал хану все, что принадлежало его сыну.
        Хан, как увидел все это, чуть с ума не сошел.
        —Как бы мне отомстить им? Видать ты человек умный, помоги мне, — просит.
        —Это можно. Чем смогу — помогу.
        —Что же теперь делать? — спрашивает хан.
        —Я съезжу, узнаю, насколько велика их сила, — сказал парень и отправился.
        Вернулся и докладывает.
        —Силы у них слабые, можно сейчас же напасть на них.
        Однажды, темной ночью, хан напал на то государство и разрушил его. Когда хан состарился, он стал считать парня родным сыном.
        —Ты примешь мое государство и будешь ханом вместо моего сына, — сказал хан.
        С тех пор, говорят, парень этот стал ханом того государства.
        33.МОЛОДЕЦ УНЖААХАН

        Молодец Унжаахан имел козла величиной с корову и барана величиной с лошадь. Сел он верхом на своего козла величиной с корову (барана величиной с лошадь ведет на поводу) и отправился в летник. Едет и распевает песни. Проезжает он с песнями мимо владений Хартагай-хана. Самая младшая жена хана, выбежав, говорит:
        —Ишь ты, певец мне нашелся!
        —Песни в горле, как волны на море, — отвечает парень.
        Тогда младшая ханша Хартагай-хана крикнула:
        —Какой ты скверный, негодный парень!
        На это Унжаахан ответил:
        —Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдымооби.
        —Какой языкастый! И как до сих пор небо не обрушилось на тебя и не разбило вдребезги! — возмущается младшая ханша.
        —Зачем же небу обрушиваться на сироту Унжаахана? Если небу потребуется что-нибудь высокое (возвышенное), то оно должно обрушиться на самого Хартагай-хана, — отвечает он.
        Тогда младшая ханша Хартагай-хана велела увести Унжаахана в местность Хара Буурайн Толгойдо и запереть его в тюремной яме.
        На другое утро при утренних золотых лучах солнца хан вышел из своего белого серебряного дворца, подошел к журчащему ручью и начал умываться. Обводит он огромную золотую землю глазами, что с ладонь. Затем входит в свой белый серебряный дворец и спрашивает у старшей своей ханши:
        —Что это чернеет в местности Хара Буурайн Толгой?
        Старшая ханша отвечает:
        —Я не знаю, кого там заперла твоя средняя ханша.
        Войдя к средней ханше, хан спрашивает у нее. Средняя ханша отвечает:
        —Я никого не запирала там. Младшая твоя ханша кого-то заперла.
        Входит хан к младшей ханше и спрашивает:
        —Что чернеет в местности Хара Буурайн Толгой?
        Младшая ханша отвечает:
        —Я заперла там парня Унжаахана. Он меня обругал.
        Сильно рассердился Хартагай-хан:
        —Кто осмелился обругать мою ханшу!
        Идут к Хаара Буурайн Толгойдо и приводят Унжаахана. Пришел Унжаахан, весело раскланялся перед ханом. Хартагай-хан спрашивает:
        —Унжаахан-парень, зачем ты обругал мою младшую ханшу?
        —О боже, батюшка-хан! Я совсем не ругал твою младшую ханшу, — говорит Унжаахан. — Сел я верхом на козла величиной с лошадь, повел на поводу барана величиной с корову и поехал мимо вашего дворца, распевая песни. Тогда вышла твоя младшая ханша и сказала: «Ишь ты, певец мне нашелся!» На это я ответил, что песни в горле, как волны на море. Тогда она стала бранить меня: «Какой ты скверный, негодный парень!» Я сказал: «Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдымооби» — «Какой языкастый! И как до сих пор небо не обрушилось на тебя и не разбило вдребезги!» — закричала ханша. На это я ей ответил: «Если небу потребуется что-нибудь высокое (возвышенное), то оно должно обрушиться на вершину горы Хартагай-хана. Если небу понадобится что-то возвышенное, то оно пусть обрушится на самого Хартагай-хана». Тогда младшая ханша твоя заперла меня в тюремную яму в местности Хара-Буурайн Толгой.
        Хартагай-хан велел привести младшую ханшу и наказал ее, превратив в пастушку, а сироту Унжаахана усыновил. Когда умер Хартагай-хан, Унжаахан занял ханский престол и оказывал большую помощь бедным и неимущим.
        34.УМНЫЙ КУЧЕР

        Это произошло в те времена, когда ламы в своих орхимжо были спесивы и высокомерны.
        Всюду распространились слухи о том, что в одном дацане есть трое очень мудрых и находчивых лам. «Все, что угодно, они могут угадать и объяснить», — говорили о них. «Мудрые и находчивые» — такая молва распространилась в народе.
        —Было бы интересно испытать ум этих трех знаменитых лам, — говорит своим соседям один мудрый седовласый старичок, который проживал далеко в степи,
        —Не попасть бы нам самим под испытание, проверяя ум и смекалку тех лам, — отговаривают некоторые.
        —Пока неизвестно, кто кого будет испытывать, потом выяснится, — настаивает тот старик.
        Приходит тем трем ламам приглашение: «Пожалуйте к нам в гости в дни праздника сагалган». Один из них улыбнулся и говорит, посматривая на остальных:
        —Хорошо, когда приглашают, плохо, когда прогоняют. Коль пришло приглашение, ехать придется. Не так ли?
        —Верно. Почитаем молитву среди людей, кое-какое добро соберем. Считаю, что ехать надо, — проговорил лама, сидевший выше всех.
        —Кто ищет, тот себе еду добудет, а лежебока голодным остается. Молитву будем читать, мяса всякого поедим да будем поглаживать свои большие брюхи. Разве мало этого? — произнес лама, сидевший с краю.
        Хохочут ламы до упаду. Настало время ехать в гости. Взяли они кучером шестнадцатилетнего сына одного пастуха, который жил недалеко от дацана, и с большим почетом выехали в дорогу. Едут, весело беседуют.
        —О чем же разговаривают почетные люди между собой? — заинтересовался кучер, навострил уши, слушает внимательно, не подавая вида.
        А разговор у них про то, где они ели жирное мясо, ни кусочка не оставив, и как после животы у них разболелись; про то, как обманом выманивали у людей пищу и т.д. Так и доехали до места.
        —Хорош, говорят, тот мужчина, который рассказывает о том, что увидал и где побывал; плох тот мужчина, который похваляется тем, что пил да ел. Не так ли? А эти, которых считают мудрыми, оказались годными только на пустые разговоры, — думает кучер.
        И хотя не понравился ему их разговор, он подумал, что среди людей они проявят, наверно, свою находчивость и остроумие.
        Люди во главе с седовласым стариком встречают знаменитых «мудрецов», прибывших издалека. Завели почетных гостей в юрту, где им предстояло остановиться, посадили их на олбоки, а рядом с ними — кучера.
        —Кучер должен сидеть на (голом) дереве, говорят (без олбока), — процедил сидевший по правую руку толстый черный лама и на кучера сверкнул глазами.
        Тот быстренько соскочил с места.
        —Сидите, сидите на месте, молодой паренек! — сказал старик и обратился к ламе, сидящему на почетном месте:
        —Почтенный лама, извините меня! Обычаи наших отцов и дедов против разделения гостей на больших и малых, мы всех почитаем одинаково.
        —Это, как говорится: «В каждом селении собаки по-разному лают». Так получается? — стал насмехаться черный толстый лама.
        —Примерно так. Обычаи хороши, когда их поддерживают, шапка хороша, когда на ней кисточка, — так говорит старинная поговорка.
        —К чему нам вспоминать старое. Хурмаста тэнгри и без этого все знает, — отвечает толстый черный лама.
        —Так-то оно так, почтенный лама! В старинных поговорках не найдешь вранья, как и на дне колодца не найдешь рыбки, — отвечает старик.
        —Что, старик, не успели познакомиться, как спорить начинаем. Не успели рассмотреть друг друга, драться начинаем, — высокомерно произнес лама.
        —Конечно, зачем цепляться в волосы друг друга, только встретившись. Не думайте так плохо, почтенный лама! Однако старые поговорки острее ножа. Когда вы, гости, только вошли, стали говорить мудрые и меткие слова, я, глупый старик, стал пересказывать парные слова. Достопочтенные ламы, коль вы прославились в разных краях как мудрые и находчивые, конечно, таких, как я, болтливых стариков, много встречали. Поэтому пусть не удивят вас мои ответы, — отвечает старик и, как бы спохватившись, добавляет:
        —Нет, что это я говорю! Эй! Что вы там? Подайте гостям чаю, молочной пищи!.. Немного погодя поговорим. — Потом старик, пятясь, вышел.
        —С каким языкастым стариком столкнулись! Погоди, недолго ждать! Заставлю тебя замолчать, — злится толстый черный лама.
        —Ну вот, мудрецы наши и острословы, кажется, начали. Будет ли удача нашему старику, — беспокоятся люди.
        Перед тем, как подать чай гостям, раздали каждому по четкам. Лама, который сидел на самом почетном месте, решив, что четки дали для того, чтобы он перебирал их и молился, начал читать мани (молитву). Лама, сидевший рядом, подумал, что их надобно надеть на шею, наклонил голову и надел их на шею. Лама, сидевший с краю, ничего не мог сообразить, потому положил их за пазуху. Кучер паренек, сидевший с самого краю, взял четки и разложил их кольцом. Вскоре подали чай в чашечках с заостренным дном.
        —Горячо, горячо, — приговаривали ламы и, обжигая руки, еле-еле выпили по одной чашке. Хоть и не напились, но сделали вид, что напились, и опрокинули чашки на стол.
        Наблюдавший все это мудрый старик, издеваясь и посмеиваясь произносит:
        —Достопочтенные ламы, угощайтесь чаем! Как мало…
        —Напились, напились, дома поели перед выездом, — отвечают одновременно ламы.
        —Вы ведь проехали длинную дорогу, потому, верно, проголодались, — говорит старик. — Эй, поднесите гостям чаю!
        А паренек, сидевший с самого краю, ловко пристроил свою чашечку с заостренным дном на свои четки, напился чаю досыта и вернул чашку обратно.
        После этого ламам налили чай в чашках с обыкновенным дном и напоили их. Пока суть да дело, настало время ужинать, на стол подали мясо.
        —Ну, что на этот раз преподнесут нам? — беспокоятся ламы.
        На стол поставили игрушечных коней с уздой и седлами. Возле них — ложки, тарелки.
        Поставили по одному коню перед каждым гостем.
        —Гости, отведайте мяса, — сказал человек, накрывший стол и вышел.
        —Это еще что за чертовщина?
        Сидят, смотрят и диву даются. Наконец, толстый черный лама, сидевший на самом почетном месте, решил, что коня ловят, схватил его за уши, отрезал правое ухо и начал пробовать, а там оказалась мука жареная.
        —Какое странное мясо? — удивляется он.
        Лама, сидевший рядом с ним, вспомнил, что надевая на коня узду, начинают с губ, вот и решил он начать тоже с губ. Оторвал он у игрушечного коня верхнюю губу и тоже съел муку. По примеру двух первых, третий лама оторвал нижнюю губу и тоже съел муку.
        —Вместо мяса оказалась мука, — ворчат недовольные ламы.
        Шестнадцатилетний паренек крикнул:
        —Кто расставлял чашки?
        —Это я, — подходит один человек.
        —Ведь у лошади бока натерты седлом?
        —Натерты.
        —Можно ли снять седло?
        —Можно, можно!
        Шестнадцатилетний кучер откинул седло в другую сторону. На спине того коня оказалось отверстие, куда можно было просунуть ложку. Когда он стал помешивать ложкой, то вытащил оттуда вкусное мясо.
        Паренек наелся досыта мяса, поставил на место седло и позвал:
        —Кто расставлял посуду?
        Пришел тот, кто расставлял посуду.
        —Уберите посуду! — и подал ему тарелку.
        Три «мудреца» так и замерли, вытаращив глаза. Остались они голодными. После этого тех трех лам накормили жирным мясом досыта.
        Переночевали ламы. На другое утро пригласили их в самые красивые места той стороны. Перед тем, как отправиться туда, старик сказал:
        —Итак, почтенные ламы, познакомьтесь с нашим краем, с нашими лугами и степями. Там у нас гостит дальний гость, но он совсем не разговаривает — такую привычку имеет. Поговорите с нашим гостем. Может с вами он заговорит.
        Когда ламы, осмотрев те места, возвращались обратно, на дороге встретили того самого гостя, о котором рассказывал им старик. Они вежливо, с почтением поздоровались с ним. Но тот ни слова не произнес в ответ.
        —Что за гордый и заносчивый гость! Даже не отвечает на приветствия! — негодуют ламы. А кучер только покосился на них.
        Мудрый старик вышел встретить гостей и спрашивает:
        —Ну, дорогие гости, было ли вам интересно?
        —Очень там красиво! — отвечают ламы.
        —Встретились ли с нашим гостем, представились ли ему?
        —Встретиться-то встретились, только он ни слова не проронил.
        А паренек конюх тут же подхватил разговор и говорит:
        —Встретились, встретились, немного поговорил с ним.
        —Так о чем он говорил?
        —Тот гость рассказал о том, что он спрыгнул с большой высоты в конце осеннего и начале зимнего месяцев. Теперь стало теплее, наступает срок возвращения, — отвечает паренек.
        —Верно, верно! — говорит старик.
        А тот молчаливый гость был слеплен из снега и одет в красивую одежду.
        Трое лам, считавшиеся «мудрыми», стали посмешищем. Ничего не сказав, не прочитав молитвы, отправились прочь. Когда они уехали, мудрый старичок велел молодым парням оседлать быстрых коней и дал им такой наказ:
        —Догоните тех трех лам, объедьте их с левой стороны, а когда будете обгонять их, спросите:
        —Каково расстояние между далеким и близким?
        Молодой паренек объехал лам с левой стороны и спросил:
        —Каково расстояние между далеким и близким?
        Ничего не нашлись ответить трое лам.
        —Расстояние величиной с ладонь! — ответил кучер. Когда вернулись молодые парни, старичок спросил-.
        —Какой ответ они (ламы) дали?
        —Трое лам точно в рот воды набрали — ничего не смогли сказать. А вот паренек кучер сказал: «Расстояние с ладонь».
        —Точный ответ, точный ответ! — сказал старичок, и все люди подтвердили это.
        —Итак, трех лам из дацана, считавшихся «мудрецами» и находчивыми, мы пригласили, испытали, насколько они мудры и находчивы. Кто что скажет обо всем этом? — спросил старичок.
        —Десять наших белых овец после стрижки хороши, погостившие ламы, ничего не ответив, удалились, — произнес один острый на язык человек, и все, кто был тут, расхохотались так, что дом зашатался.
        —Что правда, то правда! Конь хорош, когда в теле, нойоны и ламы хороши, если умны они, говорится. Кто же сумел отгадать наши загадки? Те толстые черные ламы из дацана или шестнадцатилетний кучер из степных просторов? — так спрашивал самый старый во всем селении седоголовый мудрый старик.
        35.ХАБШАГ НОРБО

        Хабшаг Норбо слыл человеком острым на язык, никто не мог его переспорить, этим он и прославился среди людей, Вокруг не оказалось ни одного человека, с которым он мог бы посостязаться. Тогда он решил поехать на север к амбаням сорока девяти хушуунов, чтобы с ними состязаться в мудрости.
        Ехал он и доехал, наконец, до северных сорока девяти хошуунов. С двумя палками в руках подошел и встал у ворот амбаня. Решил он посмеяться над ним. Когда с лаем подбежала собака, он сунул одну палку ей в пасть, а другой начал бить ее, бегая вокруг дома амбаня.
        Потом Хабшаг Норбо снял с плеч мешок и с шумом бросил на крышу дома амбаня. Зашел в дом, не поздоровавшись, прошел на почетное место и сел на кровать.
        —Он издевается надо мной, — решил амбань и встретил его с руганью:
        —Зачем избил собаку?
        —Я удостоен благословения бурхана Шагжаа банди, ничего страшного, что избил собаку, — так он ответил, хотя и не был ламой.
        —Что ты бросил на крышу?
        —Ничего не случится, потому что бросил туда то, что было на плечах Гэлэн ламы.
        —Лама, вы откуда?
        —Я из монастыря Даа.
        —Где находится монастырь Даа?
        —За семьюдесятью перевалами у подножия семидесяти скал.
        —Далеко ли они?
        —Приподнявшись, не увидишь, а поднять вас я не в силах.
        —На чем ты сидишь?
        —На шерсти тангутской козы, чтобы было мягко сидеть.
        —А это что? — показывает на спинку кресла.
        —Спинка из свалявшейся шерсти семидесяти овец, из берцовой кости таежного сохатого, хорошему человеку предназначенная.
        —А что находится перед тобой? — показывает на столик.
        —Сухое корневище упавшего дерева.
        —Почему?
        —Ты что спрашиваешь! Если расколешь, получится дощечка, если постругаешь — гладкой станет, надрежешь — появится резьба. Соберешь — получится столик.
        Амбань не нашел что сказать. Сидит он, красный от стыда, глядит в сторону жены:
        —Подай мою шапку с дэнзэ (украшением).
        Взял шапку, снял с дэнзэ коралл и спрашивает:
        —Что это?
        —Ты что, этим красным стеклышком хочешь обыграть меня? Если наступило время спорить, я готов, — отвечает.
        Такое непочтительное отношение к ее мужу задело жену амбаня, и она, рассердившись, сказала:
        —Как ты смеешь так разговаривать с амбанем?
        —Потише! Тебя взяли не управлять, а для потомства.
        Когда так сказал Хабшаг Норбо, амбань ничего не нашел, что сказать, рассмеялся, широко открыв рот, а затем хорошо угостил Хабшаг Норбу и с почетом проводил.
        Хабшаг Норбо обрадовался первой победе в первый день, а на следующий день, поверив в свои силы, отправился к другому амбаню.
        Жена амбаня вышла навстречу ему и сказала:
        —Наш верблюд принес верблюжонка, нельзя к нам.
        —Посланец бога хуже верблюжонка, что ли? — говорит Хабшаг Норбо и пытается зайти в юрту.
        Амбань уже знал, что в этих местах появился остроумный человек, и поэтому решил не пускать его в юрту.
        —Нельзя переступать наш порог, — говорит он и отталкивает его.
        Тогда Хабшаг Норбо:
        —Ноги грешные пускай остаются за порогом, а безгрешная часть (туловище) пусть будет в доме.
        После этих слов амбань вынужден был пустить его в юрту. Зайдя в юрту, Хабшаг Норбо сразу сел в почетное кресло амбаня, а амбань сел на корточки.
        —Нойон, кто вам дал кресло? — спрашивает амбань.
        —Народ мне дал! — отвечает. — Вас кто научил сидеть по-собачьи?
        Амбань ничего не ответил.
        Хабшаг Норбо был выходцем из народа. Своим острым языком он ставил нойонов и лам в тупик. А народ его почитал и уважал.
        36.ДВА МУДРЕЦА

        На южной стороне озера, в Хори, жил Бажага-Сэсэн. Собрался он на северную сторону озера испытать там свою мудрость. Перед дорогой мать наказывает:
        —Побрызгав, отведай молочного, присядь на западной стороне (юрты).
        Побрызгав он, отведал молочного, присел на западной стороне. Мать благословляет его юр??лами. Выслушав ее, Бажага-Сэсэн говорит:
        —От архи с одного котла, думаю, не опьянею, на слова любого человека найду ответ.
        —Чем много говорить, лучше побольше откусить. К чему хвастаться? — сказала мать.
        Отправился он на северную сторону озера. Шел он, шел и подошел к первому дому с краю. А там нет ни забора, ни изгороди, чтобы коня привязать.
        —Где же привязать коня? Зря, видать, я сюда приехал, — думает он и дивится.
        В это время выходит одна девушка.
        —Что ж вы стоите, заходите, — приглашает она.
        —Дела-то нет, чтобы заходить. Разве что водички попить. Найдется ли у вас вода? — спрашивает (он).
        —Найдется, зайдите, — отвечает девушка.
        —А где же привязать мне коня?
        —Возле вас зима и лето, там и привяжите, — ответила и зашла (в дом).
        —Зима и лето! Что бы это значило? Куда же привязать коня? — удивляется парень и вдруг видит сани и телегу.
        —А! Их она назвала зимой и летом, — сообразил, наконец, он. Привязал там коня и зашел.
        Зашел, утолил жажду и отправился дальше. Когда он проходил мимо одного дома, увидел старуху, которая доила корову. Подошел поближе и сказал:
        —Пусть эта корова будет молочной!
        —Да исполнится твое благопожелание, — был ответ. Пригляделся он и видит: на старухиной безрукавке клочок оторвался у самой лопатки и болтается. Стал посмеиваться над этим парень, спрашивает у старухи:
        —Ищу я черную корову с дырявыми ляжками. Не видели ее?
        Старуха сразу смекнула, что он насмехается над нею, и говорит:
        —Видела. Недавно она прошла на северную сторону. За нею следом прошел сивый бык. Как только он приблизится к корове, она ему на нос и помочится.
        Опешил Бажага-Сэсэн, не нашелся, что сказать, и молча пошел прочь. Идет он, с досадой думает:
        —Права была мать, когда упрекала за бахвальство. Подтвердились ее слова. Кому-кому, а проиграл-то женщине.
        Пошел он дальше… Пройдя Унгинскую долину, за Хурсангаем увидел одинокое дерево. Бажага-Сэсэн свернул с дороги посмотреть на то дерево. Навстречу ему едет верхом на коне точно такой же человек, как он сам. Встретились они возле дерева и спрашивают друг друга: «Кто ты?». Так они узнали, что один из них Бажага-Сэсэн с южной стороны озера, другой — Балхан Сэсэн с северной стороны из рода черных ашебагатов.
        Мудрецы стали состязаться в мудрости. Оказались они равными во всем, никто никому не уступал. С коней слезли и дальше спорят. Спорили, спорили, обо всем на свете переспорили, осталось только угадать, где находится пуп земли.
        —Там, где восходит солнце, — сказал Бажага-Сэсэн.
        —Нет, там, где заходит солнце, — спорит Балхан-Сэсэн. Долго спорили, и некому было решить их спор. Не нашлось человека умнее их. Тогда они решили в городской суд обратиться. Выслушали их нойоны в городском суде и сказали:
        —Прав Балхан-Сэсэн, а Бажага-Сэсэн неправ.
        Вот и вышла кривда. Судьи решили так, потому что Балхан-Сэсэн приходился им родственником. Так и объявили всем главные судьи, что пуп земли стоит там, где заходит солнце и что это угадал Балхан-Сэсэн.
        В ответ на эту напраслину Бажага-Сэсэн сказал самому главному нойону в суде:
        —Ты рассудил нечестно. Потому ты останешься ни с чем, ни внуков, ни правнуков у тебя не будет, закроется твоя дверь (прекратится твой род) навсегда. — И действительно, нойон тот говорят, остался ни с чем. С тех пор не только нойоны в суде, но и свидетели боятся говорить напраслину.
        37.СИДИ И СМОТРИ

        Сановник нойон взял конюхом парня тринадцати лет — сына бедняка соседа и отправился в гости к родственникам, поселившимся в дальних местах.
        Наступило время поесть, остановились они у бурливой речки и решили сварить там еду.
        Сановник нойон раскрыл свою суму, положил в глубокий котел заднюю часть валуха и наказывает парню:
        —Схожу я до ближней юрты, отведаю айрака. А ты, пока хожу, сиди и смотри мясо в котле.
        Только ушел нойон, прибежала большая собака. Принюхивалась принюхивалась, схватила из котла заднюю часть и убежала. Парень не шевельнулся даже, как сидел, так и остался сидеть на месте. Вернулся подвыпивший сановник нойон, стал мешать мясо в котле — а задней части валуха нет.
        —Где задняя часть валуха? — спросил он со злостью и повернулся к парню.
        —Заднюю часть вашего валуха утащила большущая, как вы, черная собака. Вон она, за рекой, лежит и грызет мясо.
        —Говорил же я тебе: «Смотри мясо».
        —Вот я и говорю вам: «Сидел и смотрел».
        —Что-о?! Что… Вот я тебя, черт проклятый! — и сановник нойон схватился за плетку…
        —Сиди и смотри мясо в котле — разве не так вы сказали. Вот я сидел и смотрел. Так что же вы хотите от меня нойон-батюшка? — спокойно отвечает (парень).
        Выпустил нойон из рук плетку и думает: «Надо же! С каким языкастым да упрямым связался я!», а сам ни слова не сказал, повесил нос и остался стоять на месте, как пень.
        38.СИЛАЧ И ЛОВКАЧ

        В те времена, когда трава синей была, бумага тонкой была, жили Ловкач и Силач. У Ловкача была жена и пегий вол. У Силача, кроме пестрого вола, ничего не было. Однажды отправился Ловкач за дровами и нашел в лесу косулю. Принес домой, снял шкуру, сварил мясо. Сидят они с женой, едят мясо. В это время заходит Силач и спрашивает:
        —Где бы взяли такое хорошее мясо? Ловкач отвечает.
        —Подох мой пегий вол. Я шкуру с него целиком снял, набил сеном и трухой, стал колотить. Сначала колотил сырой палкой так, что сок из нее побежал, колотил мерзлой палкой так, что совсем застыла. И тогда мой пегий вол снова ожил. Вот сижу и ем его мясо.
        Сильно удивился Силач, пошел домой. Убил пестрого быка, снял шкуру, набил ее соломой да трухой и стал колотить. Сколько ни бил, ни колотил, не оживает вол.
        —Обманул Ловкач. Заставил единственного вола убить, — рассердился Силач и пошел к Ловкачу. Схватил его и потащил в лес, чтобы там сжечь обманщика, а тот по дороге незаметно вытащил из-за пояса Силача огниво и выбросил. Пришел Силач в лес, привязал к дереву Ловкача, натаскал кучу хвороста и собрался поджечь, а огнива нет. Пошел искать огниво.
        В ту пору мимо гнал свой табун одноглазый табунщик. Увидел он привязанного человека и спрашивает:
        —Зачем тебя привязали к дереву?
        Ловкач отвечает:
        —Я был одноглазым и одноруким. Двое суток это дерево лечило меня своим соком и исцелило. Жду своих родных.
        Табунщик предлагает:
        —У меня нет одного глаза, уступи мне место, привяжи меня.
        Так и сделал Ловкач. Потом говорит ему:
        —Двое суток пробудешь тут, а потом я приду за тобой. Если кто к тебе подойдет, не отвечай.
        Сам сел на чубарого жеребца, девять кобылиц погнал, домой отправился.
        Вернулся Силач и, не заметив подмены, сжег Одноглазого, как тот ни кричал. Затем он отправился к жене Ловкача. Сварили они мясо и сидят едят. В это время приехал Ловкач на чубаром жеребце, а впереди его — девять кобылиц. Удивились они, как этот Ловкач остался живым и невредимым да с добычей вернулся.
        Ловкач говорит Силачу:
        —Дорогой мой друг, хоть и глуп ты, а большую помощь мне оказал. Когда ты меня сжег, я с дымом поднялся на небо. В это время хан Хурмаста делил между своими сыновьями богатство. Мне достались девять кобылиц и чубарый жеребец. Скоро он будет коров и овец делить. Коли тебе нужно, то поторопись.
        Обрадованный Силач спрашивает:
        —Как же мне добраться до неба?
        —Нет ничего проще. Я помогу тебе.
        Договорились они и пошли в лес. Ловкач привязал к дереву Силача и поджег.
        Вернулся, говорят, Ловкач домой и зажил богато и счастливо со своей женой.
        39.СИЛЬНЫЙ И СМЕТЛИВЫЙ

        Сильный Хуштэй делал все благодаря только своей силе. А Сметливый Баштай был очень умелым и умным. Хуштэй с помощью силы делал за месяц одну телегу. А Баштай, проявляя смекалку, прибегал к разным средствам, хотя нигде не учился, мастерил за месяц десять саней и еще кое-что. Продавал все это и добывал всегда деньги. Хуштэй завидовал Баштаю. Однажды он сжег все сани и телеги Баштая, когда тот был в гостях. Вернулся Баштай и видит — от саней и телег его остались одни черные угли. Жена Баштая говорит:
        —Приходил Хуштэй и все сжег. Хотела выйти да сказать, но побоялась.
        Собрал Баштай весь черный уголь в мешок, наполнил до половины и говорит жене:
        —Этот уголь в город я повезу.
        Сел он верхом на быка, взял с собой уголь и отправился в город. По дороге он проезжал мимо владений богатого хана Хартагая.
        Три дочери Хартагай-хана сидят возле дворца. Баштай посмотрел на них. А те спрашивают:
        —Баштай, куда ты едешь?
        —Еду в город.
        —А что у тебя в мешке?
        —Деньги.
        —Покажите нам эти деньги, как много их у вас! — просят (они).
        —Отстаньте! Стоит ханским дочерям взглянуть на них, как сразу эти деньги превратятся в черный уголь. Когда превратятся они в черный уголь, вы что мне за это деньги отдадите?
        Ханские дочери настаивают развязать мешок, обещают ему деньги. Развязали мешок — там уголь черный лежит.
        —Не деньги, а уголь здесь, — говорят девушки.
        —Ведь говорил же я вам, что стоит только ханским дочерям взглянуть на деньги — они сразу превратятся в черный уголь. Что же мне теперь делать? — говорит Баштай. — Придется отцу вашему пожаловаться.
        Стали ханские дочери его уговаривать:
        —Ой! Не говорите нашему отцу. Сколько здесь углей, столько же денег насыпаем в мешок. Идите в кузницу и высыпьте там уголь.
        Баштай высыпал на кузнице весь уголь и отдал тем девушкам мешок. Они насыпали в мешок столько денег, сколько было там углей.
        Баштай с этими деньгами поехал в город, накупил там всякой всячины и вернулся домой.
        Отпустил он быка, а свои покупки с деньгами занесли с женой домой. Охота сосчитать Баштаю деньги да сил не хватает, отправляет жену к Хуштэю за счетами. Пошла жена к Хуштэю и просит счеты.
        —Зачем вам счеты? — спрашивает Хуштэй.
        —Баштай из города кое-что привез, видно, хочет деньги сосчитать.
        Принесла жена счеты. Баштай высыпал деньги на половик и стал их считать на счетах. В это время заходит Хуштэй.
        —Какой же ты хороший человек, — говорит Баштай. — Ты сжег десять моих телег и саней, превратил в уголь. Собрал я этот уголь в мешок и поехал на своем быке. Доехал до ворот хана и крикнул: «Кому нужен уголь черный?» Хан взял мой уголь, отдал мне деньги.
        —Хоть кому он может так отдать? — спрашивает Хуштэй.
        —Конечно, отдаст, — отвечает Баштай.
        —Повезу-ка я три мешка угля, — сказал Хуштэй и выбежал от Баштая. Прибежал домой, разрубил все свои телеги и сани, собрал еще кое-что, сверху наложил и сжег. Когда все сгорело, собрал два мешка угля.
        —Поеду я к хану, — сказал Хуштэй жене, погрузил те два мешка и поехал. Доехал до хана ночью. Остановил быка возле ханских ворот, стал стучать в ворота и кричать:
        —Кто возьмет черный уголь? Кто ханские деньги отдаст?
        —У ворот кто-то громко кричит. Что с ним делать? — спрашивают сторожа у хана.
        —Уголь высыпьте на кузнице, а самого отколотите и отправьте обратно на его быке, — отвечает хан своим сторожам.
        Вышли ханские сторожа, заставили Хуштэя высыпать уголь на кузнице. Отколотили его и отправили обратно на быке с угрозами. Очень злой вернулся Хуштэй домой.
        —Как приеду, сразу убью Баштая, — говорит (он).
        Не заходя домой, он заскочил к Баштаю. Баштая не было дома, жена сидит.
        —Где Баштай? — спрашивает.
        —Ушел в гости.
        —Паршивый Баштай обманул меня, из-за него избили меня ханские сторожа. Не смог я уголь обменять на деньги. Раз Баштая нет, тебя убью, — сказал (Хуштэй) и прикончил ее.
        Хуштэй ушел домой. Вернулся Баштай — а жена лежит мертвая. «Этот негодяй жену мою убил», — догадался он. Обмыл он труп жены, одел в красивую одежду, посадил спереди на своего быка, сам сел и поехал. Проезжает он мимо ханского дворца. Увидели его три дочери хана, стоявшие на дворе, и кричат:
        —Баштай, куда поехал? Погоди!
        —Бык мой пугливый.
        Дочери хана побежали в его сторону. В этот момент Баштай вытащил из кармана шило и воткнул в быка. Бык сразу же рванулся с ревом. Мертвая жена свалилась с быка. Кое-как (Баштай) удержал быка, а мертвая жена лежит (на земле).
        —Я же вам говорил, что бык у меня пугливый. Свалилась с быка жена моя и умерла. Что же мне теперь делать? Придется отцу вашему сказать, — говорит Баштай.
        Заходит он к хану и говорит:
        —Хан-батюшка, ехали мы с женой на своем быке. Подбежали к нам ваши три дочери и спугнули моего быка. Шарахнулся он и пустился вскачь, жена упала и померла.
        Разгневался хан, вызвал трех своих дочерей и говорит:
        —Зачем вы спугнули его быка и жену убили? Очень страшным для нас это может обернуться. Мое имя будет опозорено, честь моя будет замарана. Все это надо замять, помочь ему похоронить жену. Кому-то из вас придется за него замуж выйти!
        Так Баштай похоронил свою жену, взял замуж одну из ханских дочерей, с нею вернулся домой. Приходит к нему Хуштэй.
        —Где же такую красивую жену нашел? — спрашивает.
        —С мертвой своей женой подъехал к ханским воротам и крикнул: «Кто возьмет мою мертвую жену и отдаст живую дочь!» Хан взял мою мертвую жену и отдал свою дочь, — отвечает Баштай.
        —Всякому другому так может отдать? — спрашивает Хуштэй.
        —Конечно.
        Хуштэй побежал домой, приговаривая: «На ханской дочери хочу жениться», убил свою жену. Подъехал с трупом жены к ханским воротам к вечеру и кричит:
        —Хан, возьми мою мертвую жену, отдай свою живую дочь!
        Услышал это хан и говорит сторожам:
        —Похороните его жену, самого побейте да домой отправьте.
        Ханские сторожа заставили (Хуштэя) похоронить жену, самого поколотили и отправили обратно на быке. В большой ярости Хуштэй вернулся домой. «Баштая сразу убью и женюсь на ханской дочери», — говорит. Добрался до дома и сразу заскочил к Баштаю. Заходит — Баштай дома сидит.
        —Паршивец такой, всегда хитришь да обманываешь. Заставил сжечь все мои сани, вынудил убить жену. Ханские сторожа меня избили, а теперь я тебя убью, — говорит.
        Хуштэй затолкал Баштая в мешок и пошел в сторону озера. Дошел до озера, а оно замерзшее и проруби нет. Бросил Баштая на лед и пошел домой за топором и ломом. В это время пришел подданный хана, чтобы прорубь сделать (напоить скот) и увидел мешок.
        —Что же в этом мешке? — говорит он и трогает мешок. А в нем человек оказался.
        —Почему ты в мешок залез? — спрашивает.
        —У водного доктора лечусь. Один глаз у меня плохой да рука одна тоже. Быстрее развяжи мешок!
        Подданный хана развязал мешок. Вылез Баштай из мешка. У ханского подданного одна нога была больная.
        —Любой так может вылечиться? — спрашивает он.
        —Конечно! — отвечает (Баштай).
        —Меня затолкай в мешок, — говорит тот.
        Баштай затолкал его в мешок, крепко завязал и говорит:
        —Придет человек, будет прорубь прорубать, ты ничего не говори, молчи. Он тебя поднимет и понесет к проруби, ты только молчи.
        А сам Баштай отправился по другой дороге и погнал к своей жене, ханской дочери; скот. Пригнал скот и закрыл его во дворе.
        А Хуштэй пришел на озеро, сделал большую прорубь и перед тем как кинуть туда Баштая, говорит:
        —Из-за тебя остался я без саней, наконец-то я убью тебя.
        —Я не Баштай, я ханский подданный, прорубь прорубающий.
        —Не ври! Опять хочешь обмануть!
        Так затолкал Хуштэй ханского подданного в прорубь и покончил с ним.
        —Наконец-то убил Баштая, возьму его жену, — говорит (он).
        Напевая песни, он идет домой. И вдруг видит, что во дворе у Баштая много скота закрыто. «Откуда же у Баштая столько скота появилось», — подумал он и забежал к ним. Заходит — Баштай с женой сидят и едят.
        —Я же тебя в прорубь затолкал. Как ты вышел? — спрашивает Хуштэй.
        —Помыслы у тебя, как у бурхана, всегда хорошее человеку делаешь. Ты же меня в прорубь бросил?
        —Бросил.
        —Я попал на дно озера. Там встретился с тремя сыновьями водного Лубсан-хана. Они подарили мне этот скот. Я только что пригнал их, недавно вернулся.
        —Это правда? — спрашивает Хуштэй.
        —Конечно, правда!
        —Любому они могут так отдать?
        —Отдадут, еще больше могут дать.
        —Спусти-ка ты меня в прорубь, — просит Хуштэй.
        Баштай сделал большую прорубь, чтобы Хуштэй мог сам броситься туда. «Три ханских сына могут меня щедро одарить, спущусь я туда за скотом», — сказал он, прыгнул в прорубь, и утонул. А Баштай стал жить да поживать с ханской дочерью и разводить скот. Так скончался сильный Хуштэй, а умный Баштай зажил счастливо.
        40.СЕМЬ ХОЖОГОРОВ И ОДИН МОЖОГОР

        Это было очень давно. В одной местности жили семь Хожогоров и один Можогор. Все восемь парней были искусными плотниками. Один молодец Можогор был искуснее, чем все семь Хожогоров, был остер на язык, находчив. Можогор сам мастерил много телег. Пришли семь Хожогоров и решили отомстить ему за то, что он смастерил больше телег, чем они.
        Однажды ночью семь Хожогоров сожгли все телеги, сделанные Можогором. Можогор понял, что это сделали семь Хожогоров. Он насыпал в один новый мешок заготовленный им древесный уголь, нарядно оделся, оседлал коня, взял пепел и поехал к хану.
        Подъехал он ко дворцу хана, привязал коня, взял мешок с пеплом и пошел в сторону ханского дворца. Во дворце его увидел ханский тушэмэл:
        —Эй, Можогор, откуда идешь? Что несешь? — спрашивает он.
        —Приехал заплатить налог хану, — отвечает Можогор.
        —Тогда заходи, заходи, — просит он.
        Можогор оставил мешок у дверей и зашел во дворец. Лысый хан с ханшей сидят на троне. Можогор зашел и начал усердно молиться хану. Хан-батюшка спрашивает:
        —Ну, Можогор, откуда пришел?
        —Из дому, хан-батюшка, принес деньги, сам лично хочу заплатить вам налог.
        —Ха, ха, Можогор, проходи на почетное место.
        Можогор говорит:
        —Хан-батюшка, я оставил деньги у дверей, не пропадут ли они?
        —Кто из моего дворца осмелится взять, — сказал хан и радостно заулыбался.
        —Садись, Можогор, пей чай.
        Можогор уселся поудобнее и начал длинный разговор. Хан приказал слугам принести еду и начал усиленно угощать Можогора. Чтобы продлить время, Можогор рассказывает хану разные небылицы, которые пришлись по душе хану. Долго Можогора потчевали, солнце уже склонилось к заходу, наступил вечер.
        —Хан-батюшка, я хотел вам вручить налог своими руками, пойду схожу за деньгами, — сказал Можогор и вышел.
        Приходит Можогор печальный и говорит:
        —Пошел я, чтобы принести мешок с деньгами, а там древесный уголь. Откуда я знал, что при дворе хана-батюшки может быть воровство и обман. Это невиданное и неслыханное дело. Деньги взяли, а вместо них положили древесный уголь!
        —Ну, Можогор, никому не говори об этом. Если прослышит об этом иноземный хан, беда будет. Я тебе дам полный мешок золота, — говорит.
        Хан насыпал Можогору полный мешок золота и отправил его.
        Вернулся Можогор домой веселый, с полным мешком золота. Зашли к нему семь Хожогоров:
        —Ну, Можогор, откуда привез столько золота?
        —Хан-батюшка очень нуждается в древесном угле от телег. За один мешок угля дает один мешок золота. Посмотрите, — отвечает Можогор с радостью и показывает золото.
        Увидев все это, семь Хожогоров наперегонки побежали домой. В ту же ночь они сожгли все сделанные телеги. Утром семь Хожогоров с мешками угля отправились к хану. Зашли к хану-батюшке и говорят:
        —Возьмите наш мешок с углем и наполните его золотом.
        Хан рассердился сильно:
        —Эй вы, ловкачи! Откуда взялись вы, воры, и говорите неслыханные слова! — сказал и побил их до полусмерти, а потом выгнал.
        Семь Хожогоров очень злые вернулись домой. «Можогор нас обманул», — решили они.
        Однажды ночью семь Хожогоров убили единственного красного верблюда Можогора.
        Не долго думая, Можогор взял кровь верблюда, оседлал коня и поехал. Подъехал Можогор к многочисленному стаду верблюдов хана и намазал кровью пять верблюдов, превратив их в пять красных лысых верблюдов. Потом приехал к табунщику хана и спрашивает:
        —Пять моих красных лысых верблюдов не в вашем ли стаде?
        —Каких это пять красных лысых верблюдов? — сказал ханский табунщик и прогнал Можогора.
        Можогор опять приехал к хану-батюшке. Заходит к нему и опять развлекает его разными небылицами.
        —Мои пять красных лысых верблюдов уже давно пристали к вашему стаду. Ваш табунщик не отдает их. Что за беда такая. У вас столько верблюдов, а он хочет присвоить моих пять красных верблюдов.
        Лысый хан-батюшка приказал:
        —Если есть действительно пять красных лысых верблюдов, отдайте.
        Смотрят — и вправду, стоят пять красных верблюдов. Радостный Можогор пригнал их (домой).
        Пришли семь Хожогоров и спрашивают Можогора:
        —Ты откуда пригнал этих пять красных верблюдов?
        —Очень подорожала кровь мертвых верблюдов, за кровь одного мертвого верблюда дали пять красных верблюдов.
        Семь Хожогоров в ту же ночь убили по одному верблюду. Встали утром, каждый взял с собой кровь верблюда, пришли к хану:
        —За кровь одного нашего верблюда дайте нам пять красных верблюдов, — говорят.
        Хан приказал избить их.
        Семь Хожогоров решили убить жену Можогора. В тот же вечер они пришли и убили жену Можогора, прислонили ее к стене и уехали. Вышел Можогор во двор и увидел мертвую жену. Догадался он, кто это сделал. Не долго думая, одел ее в красивую одежду, посадил на уросливого верблюда, сам сел на другого верблюда и отправился к хану.
        Когда он подъехал ко дворцу хана, две свирепые собаки спугнули уросливого верблюда, тот сбросил его жену, сам Можогор тоже свалился. Собралось много народу. Можогор сделал вид, что едва пришел в себя, и пошел к хану.
        —Хан-батюшка, как соединил свою судьбу с ней (женой), я стал человеком. Решил привезти ее сюда поклониться вам, и вот случилась большая беда.
        Заволновался хан сильно, говорит:
        —Никому не говори об этом. Если прослышит об этом иноземный хан, позор мне. У меня есть три дочери, отдаю тебе одну из них.
        Хан отдал дочь, много скота и проводил их. Семь Хожогоров узнали про это. Пришли к Можогору и очень удивились.
        Семь Хожогоров решили убить Можогора. Сделали хороший ящик, силой затолкали туда Можогора и столкнули в воду.
        Один горбатый старик, табунщик хана, увидел плывущий по реке ящик и вытащил его на берег. Когда он открыл, оттуда вышел Можогор. Можогор поблагодарил старика и вместе с ним пригнал в ханский дворец его овец. Семь Хожогоров увидели это и опять пришли к Можогору.
        —Водяной царь очень богатый, как хорошо, что вы меня столкнули в воду, — говорит он семи Хожогорам.
        —Меня, меня отправь туда, — просят они наперебой.
        Тогда Можогор сказал:
        —Вы сами себе сделайте ящики, и я вас отправлю (куда надо).
        Утром семь Хожогоров принесли по одному ящику. Можогор всех посадил в ящики, заколотил крепко и столкнул в воду. С тех пор Можогор избавился от них и зажил счастливо.
        41.СМЕТЛИВЫЙ И СИЛЬНЫЙ

        Давным-давно жили Сильный и Сметливый. Сметливый был умен, но не было у него силы, а у Сильного было много силы, но он был глуп. Сметливый делает десять телег (в день), а Сильный кое-как — одну телегу.
        Пришел Сильный к Сметливому, увидел десять телег и из зависти разломал их вдребезги. Тогда Сметливый сжег обломка этих телег, угли от них сложил в десять мешков, запряг корову, сложил десять мешков, воткнул, в колеса вилы и поехал мимо окон хана. Выбегают семь ханских дочерей.
        —Сметливый, Сметливый, чем ты торгуешь? — спрашивают они.
        Отвечает им Сметливый:
        —О боже! Не испугайте мою корову. Если же испугаете, десять мешков золота и шелка рассыпете, — говорит он.
        —А если мы рассыпем десять мешков золота и шелка, то дадим тебе десять мешков золота и шелка, — говорят дочери хана и бегут навстречу Сметливому.
        Как только они произнесли это, вынул Сметливый вилы из колес и ткнул ими в бок корове. Испугавшись, корова с криком помчалась вскачь. В этот момент Сметливый высыпал из десяти мешков уголь на землю.
        —О боже, посмотрите! Вы превратили мои десять мешков золота и шелка в пепел и уголь! — крикнул Сметливый. Ханские дочери были вынуждены отдать Сметливому десять мешков золота и шелка.
        Нагрузив десять мешков золота и шелка вернулся он домой. Приходит к нему Сильный.
        —Откуда ты принес десять мешков золота и шелка? — спрашивает он.
        —Сжег я десять своих телег, взял эти десять мешков угля и пошел к дому хана. Выбежали семь ханских дочерей.
        —Кто возьмет у меня десять мешков угля и отдаст десять мешков золота и шелка? — спросил я.
        —Мы возьмем, мы возьмем, — сказали семь ханских дочерей, взяли у меня десять мешков угля и дали взамен десять мешков золота и шелка, — отвечает Сметливый.
        Услышав рассказ Сметливого, Сильный пришел домой, сломал вдребезги единственную свою телегу, сжег ее, сложил угли в мешок, взвалил себе на плечо и отправился к ханским окнам.
        —Кто возьмет один мешок угля и даст мне взамен один мешок золота и шелка? — спрашивает он.
        Семь ханских дочерей, выбежав, говорят:
        —Кому нужен мешок угля? Кто даст тебе мешок золота и шелка?
        Затем они отколотили его и отпустили.
        Сильно разгневался Сильный. Пришел он к Сметливому и убил его жену. Испугался Сметливый, запряг корову, положил свою мертвую жену на телегу, воткнул в колеса, вилы и поехал к ханскому дворцу, выбегают семь дочерей хана.
        —Сметливый, Сметливый, чем ты торгуешь? — спрашивают они.
        —Боже упаси! Не испугайте корову и не погубите мою жену! — крикнул Сметливый.
        —Если, спугнув корову, убьем твою жену, то выберешь среди нас самую красивую, — отвечают они.
        Тогда Сметливый вынул вилы и ткнул корову в бок. Испуганная корова понеслась. Сметливый в это время столкнул с телеги труп своей жены и говорит:
        —Говорил же и вам, что убьете мою жену. Вот вы ее и убили.
        Семь девиц вынуждены были выполнить свое обещание.
        Самая красивая из сестер стала женой Сметливого. Приходит Сильный к Сметливому и спрашивает:
        —Как удалось тебе жениться на такой красавице?
        —Помнишь, ты убил мою жену. Я её положил на телегу и поехал к ханскому дворцу. «Кто возьмет мертвую мою жену? Кто отдаст свою красивую дочь?» — спросил я. Семь ханских дочерей, выбежали и сказали: «Отдай-ка мертвую жену, мы дадим тебе красивую девушку». Так я получил красивую жену, — говорит Сметливый.
        Выслушав рассказ Сметливого, Сильный вбежал в дом и убил свою жену.
        —Кто возьмет мертвую жену? Кто даст красивую жену? — говорит он.
        Выбежали шесть ханских дочерей поколотили его со словами:
        —Кому нужна твоя мертвая жена? Кто отдаст тебе красивую девушку?
        Приходит Сильный к Сметливому, злющий такой. Увез он Сметливого в степь и подвесил за обе руки на высокой сосне. Так висел Сметливый три дня. На третий день подъехал купец с тремя возами товара. Подъехал он к сосне, на которой был подвешен Сметливый, поднял голову и спросил у Сметливого:
        —О боже! Что с тобой? Зачем тебя подвесили там?
        —У меня горб на спине, вот я пробую лечить его, — отвечает Сметливый.
        —Ну и как? — спрашивает купец.
        —Да не знаю, как и что. Похоже, что немного легче.
        —Боже! Сметливый, я очень болен, у меня горб, меня подвесь, пожалуйста, — просит купец.
        —Надо бы еще немного мне повисеть, чтобы стало лучше, — отвечает Сметливый.
        Тогда купец говорит:
        —Пожалей же меня, что попросишь, все отдам.
        Сметливый говорит:
        —Придется пожалеть тебя и подвесить на один день и одну ночь.
        —Согласен, согласен, — кланяется купец Сметливому.
        Забрался купец и отвязал Сметливого, а тот подвесил купца на то место, где был сам подвешан. Потом он разжег костер под купцом, сделал березовую лопату, и ею развеял пепел на северную сторону, а осиновой лопатой — на южную сторону. Забрал три воза товара. Одну лошадь он запряг, две другие повел под уздцы и отправился домой. Вбегает Сильный.
        —Я же тебя подвесил на сосне! Каким путем ты приобрел все это? — спрашивает он.
        —Дым от огня, которым ты поджег, унес меня на небо, а небесные жители выделили мне из своего богатства все это (золото), — отвечает Сметливый.
        —А сейчас у них кончилось это богатство? — спрашивает Сильный.
        —Что ты мелешь?!! Какое там кончилось!!!
        —Пошли меня туда, пошли меня туда! — просит Сильный.
        Сметливый согласился. Отправились они в лес. Сметливый забрался на сосну, подвесил Сильного, разжег под ним костер и сжег его, пепел же березовой лопатой на север развеял, а осиновой лопатой на юг развеял. Потом вернулся домой и зажил счастливо с красивой ханской дочерью.
        42.СМЕТЛИВЫЙ БАТРАК И ТОЛСТЫЙ БОГАЧ

        В одной из долин, то ли в долине Осы, то ли в долине Иды — неизвестно, жили сметливый батрак и толстый богач. У сметливого батрака не было ни лающей собаки, ни пасущегося скота. Зато он был статным, острым на язык, ловким, находчивым, веселым. А толстый был очень богатым, тучным, жадным и завистливым. у него было много скота и полный амбар хлеба.
        Однажды сметливый батрак зашел к толстому богачу, а тот сидит на хойморе — и перед ним блюдо с жирным мясом. Ест он, а пот градом. Увидел батрака, закричал:
        —Эй ты, откуда пришел? Я слышал, что ты ловкий обманщик. Если сумеешь обмануть меня, я поставлю полное блюдо мяса.
        —Да, это верно, хитрить я умею, согласен с вами, — отвечает батрак с поклоном. — Только я забыл свою хитрость дома. Дайте мне вашего коня съездить за ним, — просит.
        —Ну что же, съезди.
        Сметливый батрак сел на быстроногого иноходца толстого богача и помчался.
        —Раз он поехал на быстром коне, должен скоро вернуться, — думает богач.
        А тот как перевалил Пурастинский хребет, так и пропал, словно камень, брошенный в воду.
        Ждет его (богач) день, другой, третий, а его все нет. Удивляется богач, велит оседлать коня и отправляется к сметливому батраку. Заходит к нему в юрту, а тот сидит — и перед ним горы только что сваренного мяса. Ест он, даже слова некогда промолвить.
        —Куда ты пропал? Что за черт этакий. Где мой конь? — кричит, задыхаясь, богач.
        —Вы же сами велели обмануть вас. Вот я и обманул. Заколол вашего коня и ем мясо, — отвечает тот.
        —Ах ты голодранец! Обжора этакий! Что от тебя ждать-то, — сказал толстый богач и разозленный выбежал на улицу, поджег юрту батрака и уехал.
        На месте юрты один пепел остался. Сметливый батрак собрал весь пепел в один мешок и отправился к Хартагай-хану.
        Дочери Хартагай-хана увидели человека с мешком на спине, выбежали из дворца и окружили сметливого батрака.
        —Что у вас в мешке? Покажите нам, — просят они.
        —Зачем вам смотреть? В этом мешке находится моя войлочная юрта, — отвечает батрак.
        —Как может вместиться в мешке войлочная юрта? — удивляются ханские дочери и пуще прежнего упрашивают его показать.
        —Эта юрта спасает меня от солнца и дождя, холода и жары. Если такие девушки, как вы, по красоте подобные солнцу и луне, посмотрят, то моя юрта превратится в пепел.
        Дочери хана, чтобы убедиться, что по красоте они подобны солнцу и луне, хватают его за рукава:
        —Непременна покажи. Если твоя юрта превратится в пепел, то наш отец прикажет поставить тебе новую юрту.
        Как только сметливый батрак развязал мешок, дочери хана кинулись заглядывать в него. В мешке, кроме пепла, ничего не оказалось.
        —Да, оказывается, мы, действительно, красавицы дангины, — говорят.
        Потом они обратились к хану-батюшке с просьбой поставить батраку новую юрту. Хан, говорят, исполнил их просьбу.
        Толстый богач решил проверить, чем же занят бездомный сметливый батрак. Когда он приехал, то увидел, что тот живет в новой войлочной юрте, а из трубы тянется дым до неба. Толстый богач зашел и застыл от удивления, увидев, как сметливый батрак сидит на почетном месте и опять ест мясо.
        —Удружил ты мне, когда поджег мою юрту. Собрал я пепел от юрты, пошел к Хартагай-хану с этим пеплом вылечил скот хана от болезней. Еще много у него больного скота. Я, однако, сожгу эту юрту и еще раз съезжу (к хану). Тогда у меня будет еще одна юрта, больше и красивее этой, — сказал батрак и заулыбался.
        Жирный богач быстро вышел из дома, сел на коня и помчался к себе. Он сжег одну из своих юрт, собрал весь пенал в мешок и отправился к Хартагай-хану:
        —Хан-батюшка! Слышал я, что ваш скот заболел чесоткой и пришел помочь их вылечить.
        Хан сильно рассердился:
        —Безмозглый дурак! Ты хочешь, чтобы мой скот заболел. Накажите негодяя, — приказал он страже.
        Толстый богач еле живой добрался до дому, а на другой день он привел двух батраков и те схватили сметливого батрака, связали ему руки и затолкали в мешок.
        —Ну, теперь ты в моих руках. Я тебя сожгу! — говорит.
        —Да правильно решили, отец-богач, — говорит батрак из мешка. — Я ведь шаман. Отвезите меня на перекресток трех дорог, сожгите пихту с можжевельником.
        Отвезли сметливого батрака в мешке и подвесили на высокой лиственнице на перекрестке трех дорог. Богач с батраками ушли в далекую тайгу на поиски пихты и можжевельника.
        В это время по дороге ехал одноглазый человек на ярко-рыжем коне, в седле, отделанном серебром. Увидел он висящий на дереве мешок.
        —Кто тут подвесил мешок? — сказал.
        —Лечу свои глаза. На войне я потерял глаза. Сижу здесь ровно три дня. Одним глазом я теперь вижу, если побуду здесь еще три дня, то будет видеть и второй глаз, — говорит сметливый батрак.
        —Тогда ты отдохни три дня. Вместо себя меня посади, — просит одноглазый.
        —Не могу. Одним глазом что увидишь? Что будет, если я потеряю доверенный мне скот, — отвечает сметливый батрак, зажмурив один глаз.
        —Парень, а парень! Ты пастух, а я хан. Как ты думаешь, кому из нас нужнее глаза? Я отдам тебе коня и свою одежду, посади меня туда.
        Вначале парень сделал вид, что не хочет уступать, но потом согласился. Батрак связал хана, затолкал в мешок и подвесил его на дереве. Одел его одежду, сел на его коня, сказал: «До свидания» — и уехал домой.
        Вернулся толстый богач с пихтой и можжевельником и развел костер под сосной.
        —Что вы делаете? Остановитесь! Я ведь хан! — раздается из мешка.
        —Подыхай, хватит меня обманывать! Наконец-то я тебе отомстил! — сказал богач и отправился со своими батраками домой.
        Дома он решил перевезти юрту батрака и поехал к нему. Подъезжает богач к юрте сметливого батрака и видит ярко-рыжего коня с серебряным седлом, привязанного у коновязи. Удивился этому богач. Заходит в юрту, а там сидит, подбоченясь, сметливый батрак в одежде из узорчатого китайского шелка. Замер богач и стал в дверях.
        —Я же сжег тебя на перекрестке трех дорог. Что же я вижу? — спрашивает.
        —Велика священная сила пихты и можжевельника. С их помощью я поднялся на небо, а там большое гуляние идет. Дочь Сэгээн Сэбдэг тэнгри — красавица Сэсэн попросила меня стать ее мужем. Но как дотронулась до моих мозолистых рук — отпрянула от меня. «Есть ли в нижнем замби (земле) человек с нежными руками, без мозолей?» — спросила она меня. Я указал на вас. Мне дали хорошего коня, одели в красивую одежду, отправили сюда. Придется вам поехать — отвечает сметливый батрак.
        Так он сжег толстого богача и отправил на небеса, после этого установил счастливую жизнь на родине.
        43.АРНАЙ

        Едет как-то Арнай. Пегий конь у него, сани золотые, золотая шапка и дуга золотая. Сел он на своего пегого коня, едет и поет: «Есть у меня конь пегий, сани золотые, золотая шапка и дуга золотая». Встречается ему один человек:
        —Ты кто? — спрашивает.
        —Имя свое забыл, — отвечает. — Назовешь мое имя, золотые сани свои отдам, — говорит.
        —Арнай ты, — сказал тот, забрал у него сани и ушел.
        Идет Арнай, ведет своего коня с дугой.
        Опять с человеком повстречался.
        —Как тебя зовут? — спрашивает.
        —Забыл свое имя! Назови! — говорит.
        —Арнай! — ответил тот, забрал пегого коня и ушел.
        Опять встречается один человек:
        —Кто ты? — спрашивает.
        —Имя свое забыл. Назови мое имя! — говорит.
        —Арнай! — называет тот, забирает золотую дугу и уходит.
        Идет с последней золотой шапкой.
        —Как тебя зовут? — спрашивает опять встречный чело-вех.
        —Забыл свое имя, — отвечает. — Если назовешь, отдам свою золотую шапку! — говорит.
        Человек назвал его имя, забрал золотую шапку и ушел. Идет Арнай, ничего у него нет. На бугре нашел Арнай обглоданную голую лопатку, спрятал за пазуху. Заходит к одному человеку переночевать.
        —Дайте переночевать! — просит.
        —Ночуй!
        В котле у этого человека варилось мясо.
        —Можно к вашему мясу свое прибавить мясо, — спрашивает.
        —Можно! — отвечают.
        —А ваше мясо не съест мое мясо? — спрашивает Арнай.
        —Разве мясо может съесть мясо? Если съест наше мясо твое, тогда отдадим свою черную овцу, — говорят.
        Кладет (Арнай) незаметно голую лопатку в котел. Стал вынимать мясо и говорит:
        —О! Мясо твое съело мясо Арная! Кость осталась!
        Забрал он черную овцу и ушел. Приходит к одному человеку.
        —Можно пустить мою овцу к вашим?
        —Что ж, пускай, — отвечает.
        —А ваши овцы не съедят мою овцу? — говорит.
        —Разве овцы овец едят? Десять черных овец возьмешь, если съедят, — говорит.
        Пустил Арнай к ним свою овцу и закрыл. Ночью встал, забил свою овцу, измазал ее кровью шерсть (одной из овец) и зашел в дом.
        Утром встал и кричит:
        —Овцу Арная ваши овцы съели!
        Забрал десять овец и ушел.
        На горке Арнай нашел труп старухи. Зашел он к одному человеку, а труп той старухи прислонил к двери.
        —Жена моя стеснительная, — говорит. — Воды просит. Дайте воды.
        Две дочери (хозяина) выходят на крыльцо с водой.
        —А не убьют ли они мою жену? — спрашивает.
        —Если убьют, забери обеих и уходи! — отвечает.
        —Жена Арная, выпей воды! — говорят (девушки) и толкают ее.
        Труп-то и свалился.
        —Э! Жена Арная свалилась! — кричат.
        —Жену мою убили! — крикнул Арнай, забрал обеих девушек и сделал их своими женами.
        Однажды увидел он, как семьдесят рыжих коров пасет один человек, и говорит своим двум женам:
        —Я начну отбирать их, как будто они мои.
        Одну жену он посадил под деревом, другую — на вершине дерева.
        —Со словами «мои бычки» я буду гнать семьдесят рыжих бычков. Тот человек скажет «мои» и тоже будет гнать их. Когда я предложу спросить у небесного бурхана, ты крикнешь: «Арная!» — говорит он жене, которая сидела на вершине дерева.
        —Когда я обращусь к земному бурхану, ты тоже крикнешь: «Арная!» — наказывает он жене, которая сидела под деревом.
        Так и сделали жены.
        —Арная, Арная! — крикнули они, когда возник спор. И Арнай пригнал домой семьдесят рыжих бычков.
        44.СЧАСТЬЕ И НЕСЧАСТЬЕ

        Давным-давно жил один очень богатый человек. У этого богача работал бедняк. Проработал бедняк у богача девять лет, но постоянно был у него в долгу, не мог прокормить своих детей. Не было у бедняка ни собаки, которая бы тявкала, ни скотинки, которая бы прошла по земле.
        Однажды, когда бедняк молотил хлеб богача, ночью, при свете луны, он заметил на поле двух маленьких мальчиков, которые собирали выпавшие колоски и втыкали их в снопы. Очень удивился бедняк, потому что мальчики собирали колоски, лежавшие на его пути и втыкали в снопы, связанные им. Бедняк спрятался у стога сена. Мальчики, собирая колоски, приблизились к нему. Когда они близко подошли, бедняк схватил их.
        —Кто вы такие, собирающие растерянные колосья и втыкающие в снопы? — спросил бедняк.
        —Мы Счастье богатого человека, мы всегда собираем все то, что он потеряет или уронит, — отвечают мальчики.
        —А у меня есть Счастье? Где мое Счастье? — теребя их за волосы, спрашивает бедняк.
        Те говорят ему:
        —У тебя нет Счастья, а есть у тебя только Несчастье.
        —А как мне избавиться от этого Несчастья?
        —Когда закончишь молотьбу хлеба у богача, поезжай в город с детьми и женой. Там ты будешь копать колодец у богача и найдешь очень драгоценный камень на дне его. Если, взяв тот камень, покажешь ученым людям, в нем будет твое Счастье. Когда ты будешь ночью собираться ехать, Несчастье твое будет сидеть на печи и плакать. Возьми свое Несчастье, посади его в бочку и закопай там, где никто не ходит. Только так ты избавишься от своего Несчастья, — наставляют бедняка мальчики.
        Взяв с них слово, бедняк отпускает их, а сам, не зная ни дня, ни ночи, приступил к уборке хлеба богача. Поругавшись с ним, он собрался в город. Одолжил у чужих людей двух лошадей, четырех сыновей своих, жену, собрав ночью, посадил на телегу и стал закрывать дом. Вдруг услышал в доме плач (похожий на детский). «Кто же это плачет?» — подумал он и вошел в дом. Там он увидел голого ребенка, похожего на новорожденного.
        —Кто ты такой, сидящий на печи и плачущий? — спрашивает бедняк.
        На это малыш отвечает:
        —Я твое Несчастье, я не хочу отставать от тебя.
        Сказав так, он вцепился в бедняка так, что тот никак не может его оторвать от себя. Тогда говорит он Несчастью:
        —Если я тебя повезу с собой, люди будут очень удивляться. Будут смеяться и говорить, что бедняк возит с собой свое Несчастье. Ты садись в бочку. Я накрою тебя крышкой и не покажу никому.
        Согласилось Несчастье и село в бочку. Так отправился бедняк в город.
        Когда он приближался к городу, начало светать. У подошвы крутой горы, около плоского камня, вырыл бедняк яму, положил туда бочку с Несчастьем, засыпал песком, потом придавил плоским камнем и поехал дальше. Приехал он в город. На базаре куда пришел бедняк, один богач искал работника, который выкопал бы колодец. Взял бедняк своих детей, жену и отправился к богачу копать колодец. Однажды он говорит жене:
        —Что за чертовщина? Скоро проедим все деньги за работу. Как же нам быть теперь? Как же нам прокормить своих детей?
        На другой день откопали они один очень красивый камень. Не показали они никому камень, завернув его, спрятали. Как-то пришли они на базар, встречается им один ученый человек.
        Этот человек спрашивает:
        —Что видно, что слышно нового?
        На это бедняк отвечает:
        —Я нашел чудесный камень, приходи посмотреть его.
        Ученый человек посмотрел тот камень и сказал, что он очень дорогой. Затем он разузнал имя бедняка и дал знать правителям. Правители открыли прииски на месте, где был найден тот драгоценный камень. А бедняк после этого прославился, выучил всех дочерей и сыновей, стал богатым.
        Услыхал обо всем тот богач, у которого прежде работал бедняк, сильно удивился. Поехал он в город и разыскал своего бывшего батрака. Разбогател он и жил теперь в каменном доме со многими комнатами.
        —У! Я ведь раньше у вас работал. Сюда, сюда проходите, садитесь, — приглашает бедняк богача.
        Угощает он его мясом и вином. Богач спрашивает у бедняка:
        —Как тебе удалось разбогатеть? Расскажи-же мне.
        —Когда я убрал твой хлеб, два маленьких мальчика собирали растерянный мною колосья и втыкали в снопы. Поймал я их и спросил: «Кто вы?» Они отвечали: «Мы Счастье богача». Когда же я стал допытываться у них, есть ли у меня Счастье, они сказали, что у меня нет Счастья, есть только Несчастье. Я спросил их, как мне отделаться от него. Они мне рассказали, как я должен избавиться от Несчастья. Я поймал свое Несчастье, посадил в бочку и закопал его близ города. С тех пор я разбогател, — говорит бедняк.
        Богач очень позавидовал бедняку.
        —Подожди же, когда я буду ехать в город, выпущу твое Несчастье и пришлю его к тебе обратно, — думает богач.
        Собираясь в обратную дорогу, богач спросил у бедняка:
        —Где ты закопал свое Несчастье?
        Бедняк рассказал ему. Богач пришел к горе, поднял тот плоский камень, раскопал землю и вынул бочку. Приоткрыв крышку, увидел там Несчастье.
        —Иди, твой хозяин очень разбогател, — говорит он.
        Несчастье говорит:
        —Я не пойду к своему хозяину. Он снова меня унесет куда-нибудь и будет мучить. Я не отстану от тебя.
        С этими словами Несчастье вцепилось в телегу богача и приехало вместе с ним. С тех пор то Несчастье начало рассеивать богатство богача. Счастье же богача не могло успеть собрать его богатство. Так весь век с богачом были Счастье и Несчастье. Одно из них собирало, а другое рассеивало.
        Тот бедняк после этого прославился, дети его учились, всюду их знали. Там открыли прииски его имени, заводы и фабрики.
        45.ПОВАР БОГАЧА

        Жил один очень богатый человек. И скота и подданных у него было полным-полно. Повсюду были слышны мычание коров да блеяние овец. Богач, как и все богачи, был очень жестоким и жадным, измывался над батраками, бил их, колотил и плохо кормил. Кормил объедками и гнал прочь со словами:
        —Вон отсюда, иди работай!
        У богача поваром был один парень Хоть сам он варил да жарил, а в рот ничего ему не попадало. Однажды варил он мясо и положили рот один кусочек, за это его крепко побили. С тех пор боялся и рот раскрыть возле котла.
        Однажды к богачу приехал гость. Богач забил для него коня. Повар стал варить мясо в большущем котле. Был он голодным, а потому не успел хозяин глазом моргнуть, как повар вытащил из котла хиту (часть внутренностей), положил за пазуху и вышел. Съел он там хиту и заходит в дом. Приехавший в гости богач спрашивает у него:
        —Ну, как там, на улице?
        —На улице луна светлая, господин умный, хита горячая, Хинай дурак, — бойко отвечает тот повар.
        Умным господином он назвал гостя, который все это видел, но ничего не сказал хозяину, а глупым Хинаем — своего хозяина.
        46.БАТРАК ХИИНАЙ

        Давным-давно у одного богача всю жизнь батрачил Хиинай, был он низеньким, но сбитым, окрепшим от работы.
        Скупая жена богача Ханда очень плохо кормила Хинная: бросит ему объедки и уйдет к себе.
        Пустое брюхо батрака Хинная постоянно урчало. Никому об этом он не говорил, что болезнь какая-то его мучает, все сам переживал.
        Однажды в разгар летнего месяца, когда было много всякой еды, батрак приоткрыл дверь хозяйской кухни и наткнулся на скупую и сварливую Ханду. Та стала ругать его:
        —Как ты рано вернулся, бросив работу!
        —Простите, госпожа! Думаю, я больше сделал, чем положено за день, — говорит Хиинай и показывает свои ладони в мозолях.
        —Что уж сделал такого, что так важничаешь! — кричит она.
        —Две сажени лиственничных дров поставил, — отвечает Хиинай.
        —Такой-то работой хочешь отделаться? Ты должен работать от восхода солнца до заката, — зло сказала скупая и сварливая Ханда и ушла к соседям.
        —Эх! Сколько ни работай для них, конца и края не видать, ненасытные и жадные они люди, — думает он с печалью.
        В это время он увидел дым, идущий из четырехстенной юрты, и услышал вкусный запах еды. «Уж сейчас-то не останусь без еды, со всеми вместе сяду и наемся досыта», — радуется он и открывает дверь юрты. А там в котле варилось жирное мясо, бульон переливался, весь покрытый жиром.
        У голодного парня так и потекли слюни. Деревянной поварешкой стал он мешать суп. В поварешку вдруг попалась конская хита. «Попробую-ка это», — подумал парень и стал доставать хиту из котла. В это время на крыльце послышались шаги. Растерялся парень и сунул горячую хиту за пазуху.
        Зашел почитаемый в улусе старик с одним человеком. Здороваясь, он заметил, как Хиинай ежится и за грудь держится. Старик говорит:
        —Хиинай, пойди-ка посмотри, как солнце садится — при ясном или хмуром небе.
        Парню того и надо. Выбежал он на улицу и бросил хиту собаке, приговаривая: «Что пожалела скупая и сварливая баба, пусть черной собаке достанется». Потом он вернулся в юрту и говорит:
        —Небо ясное, мудрые старики умное слово сказали, хита горячая, Хиинай дурак.
        Такими меткими словами он очень удивил того старика.
        47.БАТРАК

        Давным-давно жил один богач. Злой он был, сильно обижал своего батрака.
        —Придет время, отомщу я тебе, — думал батрак.
        Однажды богач отправился в гости. Куда бы ни ездил он, всегда брал с собой своего батрака. Ехали почти весь день и кое-как добрались до того улуса. Распряг батрак коня, зашел в юрту и сказал:
        —Мой хозяин не любит, когда ему повторяют много раз одно и то же. Вечером, во время ужина не говорите ему лишних слов. Если вы будете много раз приглашать к столу, рассердится и вовсе заупрямится.
        Вскоре наступило время ужинать. Для дальних гостей наварили много вкусной еды. С самого утра ничего не ел богач, потому очень голодным был, но старается не подать вида. Поставила еду хозяйка и приглашает богача:
        —Угощайтесь.
        Только один раз пригласила она, больше не стала.
        —Да ничего, — сказал тот. А сам с важностью стал ждать, когда снова его пригласят. Но никто из хозяев не повторил приглашения. Тем временем батрак досыта наелся. Да и остальные наелись. А богач все ждал, ждал нового приглашения да так и остался голодным.
        На другой день то же самое повторилось. Пора и домой собираться. Злится богач, велит коня запрягать. Вот едут они, а батраку очень радостно и весело.
        Понял теперь богач, каково быть голодным, какие это муки да страдания. С тех пор, говорят, стал досыта кормить своего батрака.
        48.БЕДНЯК

        В давнее, давнее время жил один бедный старик. У этого старика был единственный сын. Перед смертью старик наказал сыну не переходить на другую сторону юго-западной горы.
        Много лет прошло с тех пор. Однажды охотился парень, перевалил он ту гору и оказался на другой стороне. Смотрит — стоит там маленький шалаш. Вошел в него парень, а там на столе приготовлено много всякой вкусной еды, все прибрано. Наелся парень, сидит, удивляется.
        Приходит на другой день — опять приготовлена еда. На третий день парень вернулся с охоты рано, спрятался во дворе, поджидает. Наконец, пришла очень красивая девушка и стала готовить еду. Парень вошел в шалаш, и начали они разговаривать.
        Хотя девушка сначала сильно испугалась, но, поговорив с парнем, дала слово стать его женой.
        Поженились они и переехали в один улус. А там все люди стали любоваться женой того парня. Как пойдет она за водой, так каждый раз ей встречается один лама. Сильно полюбилась она тому ламе. Придя домой, жена рассказала мужу, что в нее влюбился лама и что он каждый день приходит к речке встретиться с нею.
        —Встречайся с ламой. При встрече беседуй с ним любезно и мило, — посоветовал муж.
        На другой день жена пошла за водой, поговорила любезно с ламой и привела его домой. Муж все предвидел, поэтому скрылся из дома. Как только лама снял с себя всю одежду, раздался стук в дверь и появился разъяренный хозяин. Жена успела спрятать ламу в заранее приготовленный сундук с дегтем и замкнуть.
        Назавтра муж поднялся рано и говорит:
        —Поеду в город, продам бохолдоя, что в сундуке.
        Запряг он коня, поставил на телегу сундук с ламой. Едет в город нарочно по плохой дороге, по болотам и кочкам, по большим камням да рытвинам. А лама лежит в сундуке еле живой, швыряет и бросает его во все стороны.
        —Вот и пришла мне смерть, — приговаривает он.
        Доехал до города бедняк и на базар отправился, громко стал кричать:
        —Продаю бохолдоя! Покупайте бохолдоя! Купите и поглядите на него!
        Люди диву даются:
        —До сих пор не видели человека, продающего бохолдоя.
        Услышал это один богач.
        —Что за чудеса? Я куплю бохолдоя за пятьсот рублей, — сказал он и вытащил пятьсот рублей.
        Бедняк взял деньги, пересчитал их и открыл сундук. А лама и впрямь был похож на бохолдоя, голый, весь обмазанный дегтем. Выскочил из сундука и кинулся прочь. Люди смотрят и говорят:
        —Да, это и правда бохолдой.
        Богач так и остался ни с чем, отдав пятьсот рублей. Так бедняк обманул богача и ламу.
        49. 3ОЛОТО БОГАЧА

        Давным-давно жил один очень богатый человек. Детей у них не было, жил он с женою. Скота у них было полным-полно, много подданных, золота и денег не перечесть. Состарились они, уж смерть приближается. Решили они золото и деньги свои спрятать.
        —Когда станет темно, унесем на ту гору и зароем, — говорит старик.
        Наполнили они разную посуду золотом и деньгами, унесли на гору, выкопали яму и зарыли там. Когда зарывали золото, старик приговаривал:
        —Ты выйдешь, когда сойдутся две горы и два дерева сплетутся.
        Все это подслушал их батрак. А старик со старухой его и не заметили.
        —Никто не видел, никто не слышал, как мы зарыли золото. Отныне, доверившись лесу, многословить не будем, надеемся что дома лишних слов не пророним, — так говорили старики, возвращаясь домой. Потом еще наказали:
        —В этом веке не выходи да никому не показывайся.
        Как только они ушли, батрак набрал с двух гор земли, перемешал, взял две щепки, соединил их и говорит:
        —Две горы сошлись, два дерева сплелись.
        Тогда все золото само и вышло. С тех пор тот батрак сильно разбогател.
        50.БЕДНЫЙ-ПРЕБЕДНЫЙ ЧЕЛОВЕК

        Жил один бедный-пребедный человек. Всю свою жизнь он гнул спину на богачей. И жена его была батрачкой у богатых, выделывала кожу, доила коров. Родив мужу дочку, она заболела и слегла.
        Обратились за помощью к шаманам и шаманкам.
        —Помолитесь бурхану, — говорят они.
        У бедняка ничего не было. Взял он в долг у богача овцу, пригласил шамана. Но всевышний не помог, померла жена бедняка.
        Осталась у него дочь восьми месяцев. Пока болела жена, бедняк взял у богача не только овцу, но и деньги, чтобы помолиться бурхану. Сильно задолжался. Как померла жена, богач все требует да требует;
        —Заплати свой долг!
        Бедному деваться некуда, стал у богача пахать землю. Каждый раз он брал ребенка с собой на поле, где от комаров и мух сильно страдала девочка. С трудом вырастил бедняк ее до пяти лет. Как исполнилось дочке пять лет, стала нянчить она детей у богача. В это время заболел ее отец и помер. Теперь и пожалеть (сиротку) было некому. Стали гонять девочку туда-сюда. Когда ей исполнилось восемь лет, она стала пасти телят по таежным местам.
        Летом мокла под дождем, терпела всякие унижения от хозяев. Ей хотелось расплатиться с долгами отца, но в двенадцать лет она тяжело заболела от такой жизни.
        Пригласили шамана.
        —Не выживет она, — сказал шаман.
        Показали ее ламе.
        —Заразная болезнь у этой девочки, — говорит лама. — Если оставите ее здесь, то всех она заразит. Быстро увезите ее отсюда на телеге да оставьте где-нибудь, подстелив солому.
        По совету ламы богач пригласил одного старика из своей прислуги и говорит:
        —Увезите-ка эту девушку куда-нибудь да оставьте там.
        Бедный старик еле-еле набрал соломы, посадил ее и повез. Доехал до одного оврага, столкнул ее туда вместе с соломой и вернулся обратно.
        Сидит девушка на соломе, мокнет и мерзнет под дождем, ночью ей страшно, ждет своей смерти да горько плачет. В жару ей жарко, в дождь сыро и холодно.
        В это время по березовой роще шел в свой улус один мальчик-сирота, который был батраком у другого богача. Он отпросился у хозяина домой дней на пятнадцать. По дороге он встретил старика лет восьмидесяти с тросточкой. Тот сидел на березовом валежнике и курил. Подошел парень к старику и говорит:
        —Здравствуйте, дедушка!
        —Откуда ты парень идешь? — спрашивает старик.
        —Нет у меня ни матери, ни отца, пастух я у богатого человека. Отпросился у него на пятнадцать дней, хочу побывать в родных местах.
        —Счастливый ты парень, но счастья своего еще не нашел. Иди прямо по этой дороге. Там увидишь девушку, сидящую на соломе. Тебе надо вылечить ее. Много счастья ожидает ее в будущем. Когда вылечится она, станете вместе жить. Темной ночью выйдете на улицу и увидите на вершине восточной горы, под белой березой, большущий кусок золота. Кроме вас, никому не найти это золото. Женишься на той девушке и найдешь свое счастье.
        Парень поблагодарил старика и пошел по дороге дальше. Идет он, и вдруг из ямы, куда вываливается всякий мусор, услышал плач. Прислушался парень и тихо направился в ту сторону, откуда слышался плач. Подошел, а там сидит девушка, совсем нагая и закутана в тряпье. Из глаз даже слезы не текут. Только слышны рыдания. Жалко стало парню ее. Взял он девочку, завернул в свою одежду и на руках принес к отцовскому дому. Ходить она сама не могла.
        Дом отца стоял пустой, все окна разбиты и двор разрушен. В доме даже присесть не на что. Нарвал он всякой травы, постелил в одном углу и положил девушку. Окна забил разными дранками, чтобы спасти ее от ветра. Еду для нее он взял у соседей. Пять суток она ничего не ела и не пила Парень накормил и напоил ее. Поела девушка, и стало ей немного легче. Рассказала она парню про свою тяжелую жизнь. Парень стал искать по улусам лекаря.
        В это время появился в соседнем улусе человек, который лечил от разных болезней. Парень пошел к тому человеку, встретился с ним и спрашивает:
        —Такую болезнь можешь вылечить?
        —Привези, покажи, — отвечает лекарь.
        Парень прибежал к девушке и говорит:
        —Я тебя понесу к (лекарю).
        Одел ее в свою одежду, посадил на спину и отправился в тот улус. Добрался он туда, показывает лекарю. А говорит:
        —За эти три месяца вылечу ее.
        Оставил он девушку у лекаря, а сам пошел на поиски еды и одежды для нее. Дни и ночи, в дождь и в стужу работает он на нойонов и богачей. Каждый день приносит девушке еду и одежду. Подает он лекарю деньги, а тот возвращает их обратно со словами:
        —На эти деньги лучше купи одежду девушке.
        За три месяца она совсем выздоровела, поднялась на ноги.
        Поблагодарил парень лекаря и с девушкой вернулся домой. Наладили худенькую отцовскую избушку, собрали постель, еду брали у соседей, так жили.
        Однажды ночью они вышли вдвоем на улицу и увидели, что на восточной горе что-то блестит.
        —Что же это может быть? — спрашивают они друг друга.
        Под высокой белой березой лежало золото величиной с голову. Взяли они это золото и принесли домой. С тех пор у них появилась одежда и еда, развели скот.
        Как-то заходит тот богач, который выбросил больную девушку.
        Девушка говорит ему:
        —Умершая девушка ожила, не хуже вас теперь живем.
        Богач просит и умоляет девушку:
        —Не делай мне зла. Я не забуду, что ты для меня сделала и твой отец.
        С тех пор все ламы и шаманы стали бояться их. А парень стал большим нойоном в своем улусе, изгнал оттуда всех, кто делал людям зло. В улусе появилось много грамотных, знающих людей. Жена обучала женщин. Все стали хорошо работать и жить.
        51.ТАЙША И БЕДНЫЙ СТАРИК

        Один бедный человек задумал стать сватом тайши.
        —А что если сделаем невесткой дочь тайши? — спрашивает бедный старик у своей старухи.
        —Да ты что? Только сумасшедший может думать о сватовстве к тайше. Коль бедные мы, так по себе и невестку возьмем, — заворчала жена.
        —Все-таки я попробую, — сказал старик и отправился в путь. Приехал к тайше, слез с коня, зашел в дом. Поздоровался.
        —Откуда вы приехали? — спрашивает тайша.
        —С долины Худай, с почетного места, где сваты живут, — отвечает старик.
        —По какой дороге прибыли сюда?
        —Ехал я широкой белой дорогой,
        За семьдесят лет протоптанной лончаком.
        Широкой степной дорогой я ехал,
        За тридцать лет протоптанной трехлеткой.
        По кочкам да ямам,
        По каменистой дороге приехал я.
        —Как доехали до этих мест? — спрашивает тайша.
        —На каждом выступе (горы) березы связывал узлом,
        В густой чащобе лиственницы связывал узлом.
        Там, где ночевал я, березы, связанные узлом, стоять будут.
        А там, где дневал я, тальники, связанные узлом, стоять будут,
        когда мимо ехать будете, сами увидите.
        —По какому же делу приехали?
        —У меня есть сын охотник,
        Нужна невестка, — хорошая хозяйка.
        Сын мой соболятник отменный.
        Ищу невестку, мастерицу выделывать соболей.
        —Можно найти такую невестку и у нас. Да только, что дадите за мою дочь?
        —Дам денег, которых не пересчитать будет.
        Дам табуны коней, которых перегнать будет трудно.
        —Ладно, ладно, — соглашается тайша.
        Обменялись они кушаками.
        Где взять бедному человеку шелковый кушак с кистями? Снял он свой кожаный ремешок и преподнес тайше со словами:
        —Пусть родство наше будет крепким, а сватовство достойным.
        В ответ тайша снимает свой шелковый кушак. А бедный старик говорит ему:
        —Вы только за кушак выдаете свою дочь? Не знал я этого.
        Багрово-красным стал тайша, но ничего не нашелся сказать.
        Коль посватались они, тайша приехал за обещанными дарами. Вытаскивает старик одну копейку и подает ему (не пересчитать), а у коновязи стоит хромой конь на трех ногах (не перегнать).
        Так ловко бедный старик перехитрил богатого тайшу.
        52.ТРИ МУДРЕЦА ИЗ ГУРБАЛДАЯ

        Рассказывают, что три мудреца из Гурбалдая происходили из трех разных родов: один был из икинатов, другой — из бараев, третий — из боролдоев. Когда они жили еще врозь по своим улусам и семьям, уже понаслышке знали друг о друге. Так, двое младших пошли к старшему мудрецу.
        Икинаты жили тогда в долине Оки.
        Два мудреца расспрашивали и узнавали у людей дальнюю дорогу. Так дошли до долины Оки. Спросили, где живет старший, зашли к нему. Старший сидел дома. Поздоровались. Старший обратился к младшим с вопросом:
        —С какой реки, ребята? С какой долины, внуки? По каким слухам отправились в такую даль? Что за молва привлекла в эти земли?
        Средний ответил:
        —Мы поссорились из-за одной буренки. Он доказывает, что это его корова, которая потерялась год назад. А я говорю, что теленком она родилась в моей стайке и от моей коровы. Не можем найти человека, который решил бы наш спор, и пришли к тебе. Просим вас разрешить этот спор и развести нас.
        Старший немного подумал и сказал:
        —Приведите сюда обеих маток.
        Они вернулись домой и привели своих коров. Старший схватил спорную корову и начал хлестать по ноге. Корова начала мычать. Тогда замычала и мать. Теперь старший говорит:
        —Та, которая мычит, приходится ей матерью. Возьми свою буренку, младший мудрец.
        Потом они зашли в дом старшего мудреца и повели загадочные и мудрые разговоры на целые месяцы.
        Во время этого веселья младший из мудрецов сказал:
        —Маленьким я пас овец в поле. Однажды подходят ко мне четыре человека. Поздоровались, один из них говорит: «У отца нас четверо. После смерти он оставил нам хромую буланую кобылу. Мы так разделили кобылу: старшему досталась голова, а трем младшим — по одной ноге. Наша кобыла повалила прясла, забралась в ограду к одному хозяину и потравила пшеницу. Думские начальники разбирали это дело и решили; что мы должны уплатить хозяину сорок пудов зерна. Скажите, мудрец из мудрецов, как мы должны уплатить эти сорок пудов? По скольку пудов каждый из нас должен уплатить?» — спросил младший.
        Старший посидел немного, смотря вниз и сказал:
        —Младшему досталась хромая нога, ему не нужно платить. Старшему придется платить вдвое больше, так как голова всему указ и ведет все тело, а двум средним останется по десяти пудов, так как здоровые ноги тащили за собой хромую.
        Средний и младший согласились с таким решением.
        Через некоторое время старший задает среднему:
        —Горы Оки и Иркута были подчинены владельцу по имени Красная кисть — Мэргэн дэгэ. Он владел теми землями и таежными зверями. Однажды, охотясь в тайге, Мэргэн дэгэ увидел пятнистого оленя. У него с собою не было лука и стрел. Поехал за ними домой. А в это время сын Тумэрши — Бара быстрый подстрелил пятнистого оленя и хотел быстро зажарить его.
        Средний посмотрел наверх, чуть улыбнулся и сказал:
        —Надо поставить оленя на расстояние одного выстрела и дать выстрелить Красному кистю — Мэргэн дэгэ. Если попадет, то добычу надо отдать ему.
        Мудрецы согласились с этим мнением.
        С тех пор три мудреца подружились и стали жить вместе. Слава о большом уме и крепкой силе трех мудрецов Гурбалдая, умеющих отгадывать скрытое, добывать целое, росла быстро.
        Однажды, когда три мудреца сидели дома, заходят две женщины. Поздоровавшись, женщины сказали:
        —Мы вышли замуж за двух братьев и стали свояченицами. Мы родили по одному сыну. Они оказались точь-в-точь одинаковыми. Однажды мы взяли своих сыновей к себе и спали, обняв их. Утром один из сыновей оказался мертвым. И вот мы спорим, чей же сын остался. Просим Вас, трех мудрецов Гурбалдая, решить наш спор.
        Три мудреца велели женщинам привести мальчика. Старший мудрец взял саблю, замахнулся и сказал, что он разрубит ребенка пополам и отдаст им по половинке.
        Тогда родная мать ребенка сказала:
        —Чем убивать нашего сына, лучше отдайте его этой женщине.
        А другая сказала:
        —Рубите, пусть никому не достанется!
        Три мудреца все поняли из этих слов женщин и отдали мальчика той, которая просила, не убивать его.
        53.МУДРЕЦЫ ГУРБАЛДАЯ

        Было у Гурбалдая три сына. Сыновья не работали, дома сиднем сидели и съели семьдесят жирных быков отца. Меньшой брат спрашивает старшего:
        —Брат, а брат, ты откуда пришел?
        Брат отвечает:
        —Из села у холодной реки.
        —Холодной рекой называешь ручеек, вытекающий из долины?
        —Хотя этот ручеек вытекает из долины, большая птица Тураг не смогла его перелететь.
        —Большой птицей Тураг ты называешь недавно вылупившегося кругленького птенчика жаворонка?
        —Хотя это кругленький птенчик жаворонка, два крыла его касались земли, когда он садился на золотой дворец хана.
        —Золотым дворцом хана ты называешь шалаш данников?
        —Хотя это шалаш данников, две собаки, сидевшие по обе стороны двери, голоса друг друга не слышат.
        —Собаками ты называешь двух мокрых щенков?
        —Хотя это два мокрых щенка, на Шингэлтуйский перевал они вынесли сорок пудов свинца.
        —Шингэлтуйским перевалом ты называешь бугорок сваленного мусора?
        —Хотя это бугорок сваленного мусора, он защищает от ветра, дующего с долины.
        —Ветром с долины ты называешь иней, выпадающий утром и вечером?
        —Хотя это утренний и вечерний иней, два мудреца, разговаривая там, обморозили языки.
        —Двумя мудрецами ты называешь двух заик-растяп?
        —Хотя они два заики-растяпы, за словами в карман не полезут.
        Потом братья собрались ехать на именины к Хартагай-хану. Едут и видят — юрта стоит.
        Старший брат зашел в юрту. Хозяина дома не было. Два младших брата спрашивают (старшего):
        —К какому человеку ты зашел?
        —К человеку, у которого одного глаза нет.
        Едут дальше. Опять видят юрту. Зашел в юрту средний брат. Спрашивают у среднего брата:
        —К кому ты зашел?
        —К человеку с шубой из шкур косули.
        Едут дальше. Опять видят юрту. Зашел в юрту младший брат. Спрашивают у младшего брата:
        —К кому ты зашел? — спрашивают его.
        —К человеку, у которого белая лошадь, — отвечает он.
        Едут дальше. Догоняют людей, у которых они были. Когда обогнали первого, старший брат говорит:
        —Это хозяин юрты, у которого я был.
        —Как ты узнал? — спрашивают.-
        —Он умылся, а воду грязную не закрыл (не убрал за собой), вот поэтому я узнал.
        Когда обогнали второго, средний брат говорит:
        —Это хозяин юрты, куда заходил я.
        —А как ты узнал? — спрашивают.
        —Он вытряс козью доху и надел, поэтому я узнал.
        Обогнали, посмеялись и поехали дальше. Догнали третьего человека, младший брат говорит:
        —Это хозяин юрты, в которую я заходил.
        —Как ты узнал?
        Он отвечает:
        —Перед тем, как сесть на коня, он погладил его, вот поэтому я узнал.
        Потом гуляли на именинах Хартагай-хана. Когда народ разошелся, те трое пожаловались хану:
        —Эти три парня, обгоняя нас, насмехались над нами.
        Хан спросил:
        —Почему вы насмехались над ними?
        Старший брат отвечает:
        —Я заходил к этому человеку. Когда братья спросили: «К кому ты заходил? — я сказал, что был у человека, у которого нет одного глаза». На вопрос: «Как ты узнал?» — я сказал: «Он умылся, а воду грязную не закрыл, вот поэтому я узнал». Обгоняя его, братья сказали: «Старший брат, ты прав». И мы посмеялись.
        Те два брата тоже рассказали о своих наблюдениях. Хартагай-хан отпустил трех мудрецов, но послал за ними людей, чтобы узнали, о чем они будут беседовать. Старший брат говорит:
        —Почему-то Хартагай-хан похож на простолюдина.
        Те двое согласились. Средний брат говорит:
        —Почему-то тарасун отдает человечиной.
        —Нам тоже так показалось. Правильно.
        Младший брат говорит:
        —Почему-то мясо у них отдает собачиной.
        Те двое согласились.
        Два наблюдателя вернулись и рассказали хану все. Тогда хан вызвал трех мудрецов и спрашивает:
        —Почему я похож на простолюдина?
        Мать хана ответила:
        —Я родила тебя от простого человека.
        —Почему мой тарасун отдает человечиной?
        —Труба для перегонки тарасуна была сделана из дерева, выросшего на могиле человека.
        —А почему мясо отдает собачиной?
        —Все наши овцы пали от мора, остался один ягненок, его вырастила собака.
        Так оправдались три мудреца Гурбалдая. Хан говорит:
        —Я хочу вас испытать. Вы отойдите подальше.
        Когда они вышли, (хан) трижды обернул золотое кольцо шелком, положил в тройной ящик и позвал трех мудрецов.
        —Ну, что я спрятал? — спрашивает.
        —Стоит тройной ящик, — отвечает старший брат.
        —В тройном ящике в три ряда шелк сложен, — говорит средний.
        —Золотое кольцо обернуто шелком в три ряда, — отвечает младший.
        Три мудреца поехали домой. Едут они и видят: одна баба, сняв один рукав, на помосте сушит арсу. Братья спрашивают:
        —Вы видали белобокую корову?
        —Видала, только перед вами прошли три черных быка Хартагай-хана с белобокой коровой. Она на бычьи носы испражнялась, на бока им мочилась.
        Не смогли братья угадать смысла слов бабы. Поехали дальше. Зашли в одну юрту. Хозяев не было. Была одна девушка. Братья сказали девушке:
        —Мы едем издалека, нам нечего есть. Есть у нас два яйца дрофы и одна шея журавля. Есть ли у вас неподержанный котел, чтобы сварить их?
        Девушка говорит им:
        —Новый котел есть, но отца боюсь, есть и целый котел, да матери боюсь.
        —Куда ушли отец с матерью? — спрашивают они.
        —Они свою еду к людям унесли есть, свое здоровое тело ушли менять на больное.
        Не смогли братья отгадать смысла слов девушки.
        54.ТРИ БРАТА

        Давным-давно жили три брата. Надумали они укочевать в Монголию и отправились в дорогу. Шли, шли и попали на одну стоянку, откуда только что укочевали, и спрашивают у младшего брата:
        —Что за человек жил здесь?
        —У этого человека были вороной конь, черная овца и черная собака, — отвечает младший брат.
        Пошли дальше. Шли, шли и опять попали на стоянку, откуда только что укочевали.
        —Что за человек тут жил? — спрашивают они у среднего брата.
        —У этого человека были рыжий конь, рыжая овца и красная корова, — отвечает тот.
        Пошли они дальше. Шли, шли и опять вышли на стоянку, откуда только что укочевали.
        —Что за человек жил здесь? — спрашивают у старшего брата.
        —У этого человека были белый конь, белая овца и белая корова, — отвечает тот.
        Пошли молодцы дальше. Шли, шли и пришли к юрте, куда недавно перекочевали. Младший из братьев оказался прав: у этого человека действительно были вороной конь, черная овца и черная корова. От вороного коня, только что привязанного, все еще шел пар.
        —Младший-то наш верно угадал, — сказали братья.
        И пошли дальше. Шли они, шли и дошли до юрты, куда только что перекочевали. У них был рыжий конь, рыжая овца и красная корова. Все так, как говорил средний из братьев.
        —Средний наш брат тоже правильно угадал, — говорят они.
        Пошли дальше. Шли, шли и опять дошли до юрты, куда недавно перекочевали. У них оказался белый конь, белая овца и белая корова.
        —И старший брат тоже был прав, — говорят они.
        Видать, очень умными были братья.
        Пошли братья дальше. Шли, шли и дошли до ханского дворца. Зашли во дворец. Там их накормили, напоили, потом увели и закрыли. Сидят они взаперти и разговаривают:
        —Из простых людей он, а стал ханом, — говорит один из них.
        —Архи имеет человеческий запах, — говорит другой.
        —От мяса несет собачьим запахом, — говорит третий.
        Их разговор подслушали ханские слуги и рассказали хану. Разгневался хан, узнав об этом, собрал своих шаманов и шаманок, спрашивает:
        —Почему эти парни так говорят?
        —Когда-то твои предки оклеветали хана и заняли его трон. Потому и выходит, что ты из простых, а стал ханом. Во время засухи у коров совсем исчезло молоко. Не из чего стало заводить курунгу (молочный напиток). Тогда бабушка твоя изготовила курунгу из грудного молока. С тех пор она заквашивала курунгу только грудным молоком, потому в ней запах человеческий. Когда не хватало сена, твои предки кормили скот собачьим мясом. Потому и есть в нем собачий запах, — говорят хану его шаманы и шаманки, мудрецы и искусники.
        Узнав обо всем, хан понял мудрость тех парней и приказывает:
        —Выпустите их и приведите ко мне!
        Выпустили парней и привели к хану.
        —Надо бы еще испытать их ум, — решил хан и спрашивает у них:
        —Что есть на свете три красных?
        —В ложбине выросшая лиственница красна; у счастливого человека лицо красное; лисица, обдуваемая ветром, красна, — отвечают парни.
        —Что есть на свете три белых? — спрашивает хан.
        —У старого волосы белые; у юного зубы белые; у мертвого кости белые, — отвечают они хану.
        —Что есть на свете семь синих и зеленых? — спрашивает хан.
        —Ель зеленая, сосна зеленая, небо синее, вода синяя, трава зеленая, не увядающий зимою кедр зеленый, трава бурюу зеленая, — говорят они.
        —Назовите тринадцать заквасок для архи, — говорит им хан. Те парни стали называть:
        —От растущей травы, от растущего дерева, от копыт быстрого коня, от большого пальца меткого стрелка, со слов мудрого человека взяли все остальное, — отвечают братья хану.
        Обрадовался хан такому умному и меткому ответу парней, отпустил их, говорят, подарив много скота и денег.
        55.ТРИ БРАТА-ТРИ МУДРЕЦА

        Было это в старое, давнее время. Жили три брата. Дружными были они. Был у них откормленный бык да вдруг исчез: выкрали.
        —Где же наш бык, видно, вор увел? — говорят. — Как же его найти?
        —Давайте гадать, тогда и найдем, — согласились братья.
        —Что ж, давайте задавать загадки, — перепираются братья.
        Начал из братьев старший.
        —Шел один здоровущий черный человек, — сказал он.
        Второй брат:
        —Не только он черный, но и лицо у него должно быть сморщенное.
        Третий брат:
        —Лицо у него черное да сморщенное, а зовут его Боршитхо.
        —Точно. Боршитхо украл нашего быка, найдем его, — решили они и втроем отправились искать Боршитху.
        Далеко они ушли. Навстречу им идет один черный человек — здоровущий, а лицо сморщенное.
        —Кто вы такой? — спрашивают у него.
        —Я Боршитхо, — отвечает тот.
        —А, тогда ты и есть тот самый вор, ты нашего быка украл, — говорят.
        —Почему вы меня считаете вором? — спросил Боршитхо.
        —Мы гадали, вот так и узнали, — отвечают они. Боршитхо был умным да находчивым и не хотел поддаваться им в споре.
        Три брата говорят:
        —Мы точно знаем.
        С этими словами они связали Боршитху и повели к судье.
        —Этот человек украл нашего быка, просим наказать, — обращаются они к судье.
        Боршитхо говорит:
        —Эти трое не только оклеветали меня, но силой связали и избили, я прошу взять их под стражу.
        Судья-нойон спрашивает:
        —Как вы угадали, что этот человек вор?
        —Мы узнали это путем гадания, — отвечают братья.
        —Вы должны освободить меня от этих круглых дураков, а их взять под стражу, — просит Боршитхо.
        Судья-нойон говорит:
        —Вы и вправду круглые дураки, если путем гадания (искали вора) поймали человека и привели сюда. Но поскольку вы от природы, видать, дураки, нечего с вас и спрашивать. Не вините человека в воровстве! Идите прочь.
        —Нет, мы точно знаем, этот Боршитхо — вор и есть! — настаивают братья.
        Тогда нойоны договариваются:
        —Надо испытать этих троих. Спрячем что-нибудь, и пусть они угадывают. Если они угадают, то Боршитху будем наказывать.
        Потом они заперли трех братьев в темном доме, на восточной стороне зарыли дохлого кабана, на западной стороне — одно яйцо, а на северной стороне — чугунный котел.
        Выпустили трех братьев и спросили у них:
        —Ну, что зарыто в земле на восточной стороне?
        Переглядываются братья. Один из них:
        —Там что-то черное.
        —Один конец его должен быть загнутым кверху (курносый), — вторит другой.
        Третий парень:
        —Черный он, а поскольку один конец у него загнут кверху, то это будет кабан.
        —Ну, а что находится на западной стороне? — спрашивают у них.
        Опять три брата перепираются. Один из них говорит:
        —Что-то круглое и белое там находится.
        —Кроме того, что оно круглое да белое, в стороне клюв имеется, — говорит второй.
        —Круглое да белое, в одной стороне клюв имеется, потому это яйцо будет, — сказал третий.
        —Ну, а что находится на северной стороне? — спрашивают их.
        Один из них так сказал:
        —Что-то черное, приземистое там.
        Второй из братьев:
        —Приземистое да черное, а еще с одной стороны полое оно, должно быть.
        Третий из братьев:
        —Если приземистое и черное да с одной стороны полой это котел будет.
        —Поскольку три спрятанные вещи вы угадали точно, получается, Боршитхо и украл быка.
        Стали Боршитху строго допрашивать, он признался:
        —И вправду, я украл.
        Заставили Боршитху заплатить трем братьям за быка, обвинили его и посадили в тюрьму.
        56.СМЕКАЛИСТЫЙ ПАРЕНЬ

        Один человек приехал в гости к родственникам и привязал своего осла у их двери. А осел тот отвязался и пошел пастись. Бегает (хозяин осла), ищет его и спрашивает у встречного парня:
        —Не видал ли осла?
        —Какого? Слепого на левый глаз, на заднюю ногу хромого, навьюченного старым зеленым мешком с ячменем?
        —Точно, точно, он и есть.
        —Нет не видал я, — отвечает парень.
        —Как не видал? Только что ты все его приметы перечислил, — стал винить его тот человек.
        Схватил он парня, повел к судье и сказал, что он украл его осла.
        —Что, за слепого меня принимаете! Я заметил следы на дороге. Левая задняя нога его нетвердо и легонько ступала, и я понял — хромой был он. Щипал он траву только по правую сторону, а траву слева не видел он, поэтому я сообразил, что он слепой был на левый глаз. Когда он скребся о дерево, зеленые зерна ронял, ячмень рассыпал, я и смекнул, что мешок был дырявый, — говорит парень.
        Выслушал судья все это, накричал на человека, потерявшего осла, а того парня оправдал.
        57.КРЕСТЬЯНИН ТАРХАС

        Давно это было, как-то узкоглазый хан Олзой от нечего делать издал указ: «Кто сумеет обмануть меня так, чтобы я поверил, тому отдам полную чашу золота».
        Узнал об этом указе пастух Малаасгай пришел к узкоглазому хану Олзою и говорит:
        —Хан-батюшка, у моего отца был такой длинный шест, что он мог им перемешивать звезды на небе.
        —Да это ерунда. Вот когда закуривал мой хан-отец свою трубку во дворе, то зажигал ее прямо от солнца. Вот какая была у него длинная трубка.
        Услышал это пастух Малаасгай и молча вышел.
        Услышал об этом указе портной Олёодой, пришел к узкоглазому хану Олзою и сказал:
        —Хан-батюшка, вчера загремел гром так, что разорвал небесный шов — Млечный путь. Мне пришлось до позднего вечера зашивать эти швы.
        —Да, мой портной Олёодой, хорошим делом ты занимался. Но вот плохо ты зашивал, недавно утром прошел дождь, — говорит Олзой-хан, посмеиваясь над Олёодоем.
        Замолчал портной Олёодой и тоже молча вышел.
        Услышал об указе крестьянин Тархас, который засевал просо на вершине оврага Таряата. Он прискакал на телеге с пустой бочкой. Узкоглазый хан Олзой очень удивился этому и спрашивает:
        —О! Крестьянин Тархас, что за пустую бочку с грохотом привез?
        —Приехал за долгами, — отвечает тот.
        —А что за долг? Когда это было? Когда я тебе задолжал? Я об этом не помню, — говорит хан.
        —Ты забыл, как у меня взял вот эту бочку, наполненную золотом, — говорит (Тархас).
        —Не ври.
        —Если я вру, отдай мне полную чашку золота!
        —Нет, не врешь, это правда!
        —Если правда, то дай бочку золота!
        Так узкоглазый хан Олзой проиграл находчивому крестьянину Тархасу чашку золота, которым дорожил.
        58.ЗНАЮЩИЙ СЕМЬДЕСЯТ НЕБЫЛИЦ

        Шел как-то по дороге Далан худалшан — Семьдесят небылиц с двумя друзьями. Оказались они без огня. Недалеко показалась юрта, из трубы ее шел дым. Далан худалшан отправил одного из друзей за огнем. Зашел он в юрту и говорит хозяину дома:
        —Я пришел попросить у вас огня.
        —Если дашь вырезать со спины ремни, тогда дам, — отвечает старик.
        Парень согласился вырезать ремни (со спины) и помер. Отправил Далан худалшан второго товарища в ту же юрту, а он, как и тот (прежний), тоже номер. Наконец пошел сам Далан худалшан.
        —Где мои товарищи, которых отправлял за огнем? — спросил он у хозяина юрты.
        —Я сказал им, что они получат огонь после того, как позволят вырезать ремни со своей спины. Я вырезал, а они померли, — отвечает.
        Далан худалшан просит:
        —Дайте огня!
        —Вырежу ремни с твоей спины, тогда получишь огонь.
        —Я расскажу тебе семьдесят небылиц, но ты не должен (прерывать меня), говорить мне что я вру. Если скажешь, то я у тебя самого вырежу ремни, — говорит парень.
        Остановились на этом. Начал рассказывать Далан худалшан:
        —Я родился раньше своего отца. Пас я верблюдов своего деда. Один из верблюдов ушел на другой берег моря. Не смог я перебраться туда и вернуть верблюда. Собрался я переплыть на щепке, но она не смогла поднять меня. Нарвал я травы и положил на море, трава подняла меня. Пришел я к верблюдице, а у нее верблюжонок родился. Стал я верблюжонка на верблюдицу навьючивать, а она не смогла поднять его. Тогда я попробовал навьючить верблюдицу на верблюжонка. Оказалось, он запросто ее поднял и двинулся. Гнал я верблюда, ко мне подъехал один человек на белом коне и предложил мне поменяться. Поменялись. Еду я на коне, а конь идет и шатается. Обернулся назад, а из хвоста моего коня выросло высокое, красивое дерево, оно скребет по небу и мучает моего коня. Попробовал я подняться на небо по растущему дереву. Карабкался, карабкался и поднялся на небо. Там полным-полно откормленных коров. Я начал есть их, но не смог наесться. Потом съел еще правое стегно коровы и тогда наелся. Стал искать способ, как бы спуститься мне оттуда. Из шкур коров я сплел веревку. Привязал его за небо и спускаюсь вниз. Моя веревка оказалась
короткой. На мое счастье в этот день один высоченный человек зерно развеивал, зацепился я за мякину и спустился. Спустился и завяз в глине. Не мог я вылезти из глины. В это время прилетела чайка и отложила яйца в моем ухе. Пришла рыжая лисица, хотела выкрасть яйца из моего уха. Только она вспрыгнула, как я схватил ее за хвост, сам выкарабкался из глины, а хвост лисицы оторвался. В ее хвосте оказалось интересное письмо. Взял я это письмо и начал читать. Мой отец должен получить от твоего отца деньги. Вот я и пришел получить долги.
        —Не ври, мой отец ни копейки не должен твоему отцу, — говорит тот человек.
        Так обманутый богач проиграл спор, разрешил вырезать ремни со своей спины и помер.
        Далан худалшан обманул очень богатого человека, взял все его добро и огонь и вернулся к себе домой.
        59.СЕМЬДЕСЯТ НЕБЫЛИЦ

        Давным-давно жил один жестокий хан. Как-то все хану надоело: и развлекательные увеселения, и игры, и танцы, и даже облавная охота. Судьбы его подданных не интересовали хана. Ничего и никого не хочет он знать и видеть. И тогда был издан указ, о котором знали в каждом аиле и в каждой долине. В нем говорилось:
        «Кто сумеет рассказать хану семьдесят небылиц, не останавливаясь, не сказав при этом правдивого слова, тот человек получит столько золота, сколько можно навьючить на одного верблюда. Кто не сумеет рассказать так, как надо, запнется во время рассказа, или рассказ будет правдивым, того человека ожидает смерть. Закопают его живьем в землю и на следующий день казнят, а тело станет добычей бродячих собак».
        После издания указа разные лгуны повалили ко дворцу хана: одни из жадности, другие, чтобы прославиться, а остальные — просто из-за бедности. Но среди них никто не смог рассказать такие небылицы, в которые бы мог поверить сам хан. Из-за обещанного золота многие потеряли свои головы. Постепенно не осталось ни одного человека, кто пожелал бы рассказать семьдесят небылиц.
        Однажды к ханским серебряным воротам постучался босой парень, с худым белым лицом, в рваной рубахе, в дырявых штанах. Собаки хана, которые сидели на железных цепях залаяли на него, а стража остановила. Парня до этого никогда здесь не видели. Подумали, что он пришел из других мест, а он оказалси сыном подметальщицы и старого пастуха, который пас бычков и телят богачей.
        —Парень, что тебе здесь надо? — надменно спрашивают его караульные.
        —Я пришел рассказать, хану семьдесят небылиц, — отвечает он, ковыряясь в носу.
        Караульный хана смерил его взглядом с ног до головы, притопнул ногой и высокомерно пробасил:
        —Пока твоя голова не слетела с плеч, пока цел и невредим, убирайся отсюда!
        —Я хочу получить обещанное золото. Проводи меня к хану! — смело и твердо потребовал тот парень.
        Заметив это, удивился караульный и провел его к хану.
        Невзрачный парень перешагнул порог дворца и увидел хана, развалившегося на восьми разноцветных тюфяках. В тот день он был очень сердитым и молчаливым. Хану принесли на золотых блюдах вкусную еду, в серебряных сосудах сладкие напитки и поставили перед ним на стол. Хан не дотронулся ни до одного блюда. Не попробовал ни капли арзы и хорзы, велел убрать. У старшего из слуг на лице ни кровинки, стоит он, дрожит от страха.
        —Что тебе нужно? — крикнул, трясясь от злобы, хан с ложа.
        —Великий хан, соблюдающий законы (древние) Тибета, я хотел бы рассказать вам семьдесят небылиц, — говорит парень.
        Хан был удивлен смелостью парня, сердито глянул на него, и, замахнувшись своей тростью с украшением из алмаза с десятью гранями, прикрикнул:
        —Ах ты, паршивец, хочешь, чтобы голову с тебя снесли!
        —Великий хан, соблюдающий тибетские законы, издавна говорится: «Когда забивают скот, берут у него кровь, перед казнью человека, ему дают слово». Слушайте меня, прежде чем отрубить мне голову. А потом прикажете выдать мне столько золота, сколько можно нагрузить на одного верблюда.
        Хан, удивленный спокойной и мудрой речью парня, на миг потерял дар речи. Когда же пришел в себя, то, сдерживая свой гнев, сказал:
        —Ну, говори! Я слушаю!
        И неказистый парень, стоя перед ханом, начал рассказывать семьдесят небылиц:
        —О великий хан, соблюдающий законы Тибета! То, что я хочу рассказать, произошло давным-давно, вчера. Небо в то время было не больше потника из-под седла. Обширная наша земля была не больше верблюжьего следа. Я в то время, хотя еще не родился на белый свет, но, достигнув десяти лет, пас табуны своего внука, тем и кормился.
        В то время, в один прекрасный день, в жару, когда дышать было трудно, я погнал табун с жеребцом на водопой. Когда пригнал, то увидел, что река замерзла. Решил продолбить лунку на льду, взял в руки топор и начал долбить. Долбил, долбил, только притупил лезвие топора, ни на палец не прорубил. «Как же мне продолбить прорубь?» — думал я день и ночь и придумал один интересный способ: я сорвал голову с плеч, схватился крепко за шею, размахнулся и со всей силой ударил (по льду).
        Великий хан, соблюдающий законы Тибета! Как думаете, что было? Как только я ударил, получилась на льду большая прорубь. Из нее сто моих лошадей сразу напились воды, а за ними сто других. После этого они пошли пастись по льду. Присмотрелся я к табуну и увидел, что там нет моей любимой пегой кобылы. Снял я дэгэл из козьих шкур, воткнул в него свою камышовую трость, забрался на нее, гляжу, а кобылы нет. В трость воткнул нож с костяной рукояткой, взобрался туда, смотрю, но ничего не вижу. Запечалился я и воткнул в нож иголку, которую носил у сердца. Опять с трудом влез на иголку, посмотрел через ее ушко и увидел мою любимую пегую кобылу, стоящую на скале среди Черного моря. Сивый жеребенок скачет вокруг по волнам, поднимая пену морскую.
        Я быстро продолбил трость, получилась лодка, сделал из ножа весла и поплыл в сторону острова. Хорошо плыл, но вдруг лодка наткнулась на пену и начала тонуть. Тогда я вынужден был сесть на нож с костяной рукояткой, а из трости сделал весла и за какой-то миг благополучно добрался до острова.
        Еле-еле поймал пегую кобылу, сделал из веревки уздечку и сел на неё. Взял на руки жеребенка и пустился рысью по морю так, что море взволновалось.
        Сижу я на пегой кобыле и пою от радости. Вдруг она споткнулась о волну и начала тонуть. «Что же мне делать», — подумал я и вмиг сел на жеребенка, взял на руки пегую кобылу и быстро домчался до другого берега.
        Ехал, ехал и добрался до своих пасущихся коней. Кони мои паслись среди боярышника. Когда я привязывал свою кобылу за только что распустившийся боярышник, из-под моих ног выскочил десятиногий заяц. Я помчался за ним. Никак не мог догнать: так быстро бежал. Натянул тетиву и пустил стрелу. Стрела оперением ударилась прямо в грудь зайцу и вернулась обратно. Тогда я стрелу направил оперением вперед, а наконечником назад. И что вы думаете? Тогда моя стрела насквозь пронзила зайца.
        Снял шкуру с зайца, отделил жир от мяса и начал собирать в подол кизяк. Смотрю — моя пегая кобыла вроде испугалась чего-то и, копытами ударяя о землю, фыркает. Вдруг ее кто-то потащил на гору. Оказывается, я привязал кобылу не за боярышник, а за гурана с тридцатью ветвистыми рогами. Об этом я узнал позже. Еле догнал я кобылу и отвязал ее. Вернулся, а собранный мною сухой кизяк вдруг разлетелся врассыпную, чуть ниже облаков. Оказывается, рябчиков я принял за кизяк.
        Опять мне пришлось собирать сухой кизяк. Я нагрузил его на свою семидесятилетнюю собаку и еле приволок. Наконец-то я разжег костер. Поставил новый котел и стал растапливать заячий жир. Вдруг вижу — жир весь вытекает. Что делать? Я быстро перелил жир в котел без донышка и так растопил. Ни капли жира, все растопилось. Весь жир влил в кишки бычка. Потом принялся за мясо, хотел наесться досыта, открываю рот, а рта нет. Оказывается, я забыл свою голову там, где выдолбил прорубь. От досады я чуть не заплакал. Долго не думая, начал толкать мясо руками прямо в горло, а оттуда в желудок. Я наелся так, что не мог встать, вытер руки о голенище одного гутула, а о другом забыл.
        Лег отдыхать. Ночью проснулся я, потому что замерзли ноги. Слышу шум, крики, идет драка. Вижу — два моих гутула дерутся. Один гутул говорит другому: «Ешь, вот это ешь! Отведай! Вот на за то, что ел жир с рук хозяина, а это от меня, про которого забыли!» — и кулаками бьет того, которому достался жир. Встал я и еле разнял свои гутулы. «Перестань сердиться, сейчас ты ничего не сделаешь. Видимо, ты родился на этот свет несчастным», — сказал я обиженному, лег между ними и заснул в тепле.
        Я проснулся оттого, что начало холодать. Нет гутула, которого я нечаянно обидел. Обиделся он на меня и убежал. Натянул я один гутул на обе ноги и помчался за беглецом. Бегу, бегу за ним. Бежал целый день без отдыха. А гутула-беглеца не могу догнать. Целый месяц бежал за ним. Никто не видел его. Целый год бежал без отдыха, а его так и нет.
        В поисках гутула я зашел в один дом. А там большой праздник, люди веселятся. Много людей прислуживает гостям. Я неожиданно оказался в самой середине пирующих. Перед гостями полные блюда мяса и архи. Присмотрелся внимательно… Пускай вытекут мои глаза! О великий хан, соблюдающий законы Тибета! Кто, вы думаете, попался мне на глаза? Мой гутул — весь в жиру и в поту. Я от удивления сказал: «Попадись мне!» Гутул повернулся в мою сторону и от страха чуть не выронил поднос с мясом. Испугался он, что я начну его бить, и, стараясь мне угодить, подносит мясо. «Ты пожалел для меня жир на руках. Ешь же, мой жадный хозяин, ешь все, что на подносе!» — приговаривает он.
        Расставил он вокруг меня мяса целую гору, ел я мясо доотвала, а потом отправил гутул за своей головой. Принес он мою голову, поставил на место. Зубы от длительного отдыха стали очень острыми, поэтому я перемолол ими всю гору мяса.
        Одел я свои гутулы и вернулся к коням. От мяса и от сильной жары захотелось пить, и я отправился на речку. Спустился вниз по берегу, просунул голову в прорубь и начал пить воду так, что мой лоб распух и плечи распрямились. Хотел встать, но не смог. «Почему же мое тело стало таким тяжелым, как камень?» — подумал я. Оказалось, когда я пил воду, моя длинная и густая борода зацепилась за зубы семиметрового тайменя. Еле вытащил бороду вместе с тайменем.
        Семиметрового тайменя выменял на дрофу. О великий хан, соблюдающий законы Тибета! Вам надо сказать! Та дрофа была очень большая: больше двугорбого верблюда, и пила она воду из самого глубокого колодца, не наклоняясь. Вот какая была дрофа.
        Хан подумал, что парень закончил свой рассказ о семидесяти небылицах без запинки и придется ему отдать проигранное золото, ударил тростью о пол и громко крикнул:
        —А может неглубоким было дно колодца?
        —Может, было неглубоким. Почему думаю так? Когда бросишь камень утром в колодец, то только вечером достигает он дна, — говорит парень, не растерявшись.
        —В это время, наверное, дни были короткими? — спрашивает хан.
        —Может, и короткими были. Когда твой отец украл овцу у моего отца и был пойман, мой отец начал выдергивать по одной волосинке его волосы. Только к вечеру твой отец вернулся домой совсем лысым и с красной головой.
        —Врешь! — закричал хан и сразу замолчал.
        —О великий хан, соблюдающий законы Тибета! Все, что видел своими глазами, я поведал вам. Если бы все, что слышал от людей, рассказывал бы до глубокой старости, — сказал и закончил свой рассказ.
        —Выдайте этому парню обещанное золото из моих сокровищ! — крикнул хан громким голосом, больше не сказал ни одного слова и через два дня помер.
        60.НЕЗАДАЧЛИВЫЙ СТАРИК

        Жили старик со старухой. Старик был придурковатый. Бежал он однажды и попал к людям, молотившим хлеб.
        —Что, чертову еду молотите? — спросил он.
        —Видишь, что хлеб молотим. Зачем спрашивать? — сказали те и крепко побили его.
        Со слезами вернулся домой.
        —Почему плачешь? — спрашивает жена.
        —Шел я и угодил к людям, молотившим хлеб, спросил, «Что, чертову еду молотите?» Они разозлились на это. «Видишь, что хлеб молотим. Зачем спрашиваешь?» — сказали они и крепко меня побили. спросил:
        —Бог в помощь, — сказал бы ты и спросил: «Богат ли урожай?» — говорит жена.
        —Погоди-ка, скажу им так, — сказал старик и побежал обратно.
        Молотивших хлеб на том месте не оказалось. Шел свадебный поезд.
        —Бог в помощь, — сказал он. — Богат ли урожай?
        —Видишь, свадебный поезд. Зачем так смеешься? — сказали ему и опять побили.
        Опять со слезами пришел домой старик.
        —Надо было им пожелать. «Пусть к юртам прибавятся юрты, к человеку прибавится человек, к огню — огонь», — советует жена.
        —Погоди-ка, скажу им так, — произнес старик и побежал обратно.
        Попал он на овин, где сушили зерно.
        —Пусть к юрте прибавятся юрты, к человеку прибавится человек, к огню — огонь, — сказал он и сжег весь овин.
        —Сверху ли это, снизу ль пришло, беда иль напасти какие, — проговорил старик и потушил огонь.
        —Так я и потушу! — сказал он и побежал обратно.
        Один русский опаливал свинью. Развел огонь, над ним подвесил свинью и зашел в дом за ножом.
        —Сверху ли это, снизу ль пришло, беда иль напасти какие, — проговорил старик и потушил огонь.
        —Целым селением съедите или сами одни? Жирное или тощее, спросил бы ты, — учит жена.
        Побежал старик обратно.
        Один нойон справлял нужду. Подошел он к нему и говорит:
        —Целым селением съедите или сами одни? Жирное или тощее?
        —Ты говоришь мне это съесть! — закричал богач, подскочил к старику, ударил его и свалил.
        61.ЧВАНЛИВАЯ ХАНША

        В давнее время жил один хан с чванливой ханшей. Когда хана не было дома, ханша распутничала и позорила хана. Обо всем этом знал старший конюх хана и все рассказывал ему.
        —Как бы мне отделаться от этого паршивого конюха, — думает и гадает ханша день и ночь.
        Из-за этого до того она исхудала, что остались кожа да кости.
        Однажды вечером ханша пожаловалась хану, что она заболела от дурных слов. Лежит и катается со стоном по кровати. Хан пригласил лекарей, но они не помогали ей. Забеспокоился сильно хан:
        —Ну, моя дорогая ханша, что теперь делать? Чем мне тебя вылечить?
        —Старший конюх тебе дороже или твоя ханша? Один из нас двоих должен умереть — такой сон мне приснился. Пока он будет жив, я не смогу встать на ноги. Никакие лекарства мне, не помогут, — отвечает ханша.
        —Что ты говоришь, дорогая? Как я могу казнить самого хорошего старшего конюха? Благодаря ему, умножаются в моем табуне быстроногие хулэги. Мое имя прославилось в далеких землях. Я об этом не могу забыть, — говорит хан.
        —Кто тебе нужнее, твоя хатан или конюх? — сказала чванливая ханша и легла лицом вниз.
        —Что же мне делать? — спрашивает хан в большой тревоге.
        —Что делать, сам знай. Неужели среди твоих подданных нет такого конюха? Законы хана в твоих руках, а болезнь не будет ждать твоего решения. Если хочешь спасти меня, сейчас же принимай решение. Мое сердце останавливается, дыхание мое учащается, — застонала ханша.
        Казнить безвинного старшего конюха, который не имеет за душой греха, трудно. Хан вызвал рабов.
        —Вы должны заготовить много дров в ущелье горы. Кто к вам первым подъедет, схватите его, и, несмотря ни на что; бросьте в костер. Если ослушаетесь и не выполните приказа, все вы будете гореть на том же костре! Как выполните, сразу дайте мне знать! — наказывает хан своим рабам.
        Рабы хана быстро собрались и поехали в указанное место. Навезли много дров в лесу и развели костер до небес
        —Какой же грешник приедет сюда первым и превратится в пепел на этом костре, — разговаривают рабы меж собой и ждут.
        Хоть жалко было хану старшего конюха, но он должен был сделать это. Он вызвал старшего конюха и говорит:
        —Рабы поехали в лес на заготовку дров. Поезжай и прими у них работу.
        Старший конюх быстро собрался и поехал на коне к ущелью горы.
        По дороге его остановила одна женщина.
        —Молодой человек, остановите коня, — просят она.
        —Что надо? Говорите быстрее, тороплюсь, — сказал он.
        —Мой муж служит у хана уже третий год. Нет ни одного человека, который мог бы заколоть овцу. Дети мои хотят вареного мяса и этим надоедают мне. Прошу вас, помогите мне заколоть овцу, — снова просит его женщина.
        Как ни торопился конюх, вынужден был зайти к ней заколоть овцу по всем правилам. Торопится он и хочет уехать.
        —Что вы, подождите немного! Не едят мясо без бульона, не одевают дэгэл без шва. От готового кушанья не отказываются, обычаями не пренебрегают, есть такая поговорка, — сказала хозяйка.
        —Да нет, я очень тороплюсь. Заеду в следующий раз и отведаю.
        —Когда торопишься, попадешь в беду, когда откладываешь дела, останешься ни с чем. Молодой человек, не нарушай обычай наших предков. Отведай чашку супа, — сказала женщина и поставила перед ним мясо с шапку и чашку супа.
        —Что за женщина такая, острая на язык и со смекалкой? — подумал про себя молодой ханский конюх и торопливо принялся за еду.
        С удовольствием съел кусок мяса с шапку.
        —Мой муж, наверное, обманывает меня, — подумала ханша и решила увидеть своими глазами, как будет гореть на костре молодой ханский конюх. Тайком от всех она села на коня и помчалась в лес, где горел костер.
        Пока молодой ханский конюх ел горячую еду, мимо этой юрты проскакала ханша. Когда ханша подъехала к костру, рабы хана подумали: «Видно она виновница, легкомысленная и спесивая ханша», схватили ханшу и, несмотря на ее слезы и мольбы, бросили в костер.
        —Черная душа ее вместе с дымом улетучилась, наверное. Вот наказана она за то, что заставила нас мучиться тут, — говорят и смеются ханские рабы.
        Как только молодой конюх выбрался из юрты, сразу помчался во весь дух к ущелью горы. Приблизившись к месту, увидел большой костер. Огонь поднимается до вершин могучих сосен.
        —Что здесь происходит? — спрашивает молодой конюх.
        —Кто первым подъедет к костру, того человека бросьте в костер, — так строго приказал нам хан. Согласно приказу мы бросили в костер прибывшую первой ханшу и отправили к небесам, — отвечают рабы.
        —Ой! Что вы сделали? Как же быть? Он хотел, чтобы вы сожгли меня, — сказал конюх и рванулся к костру. Его силой остановили рабы.
        —Друг, что ты делаешь? Мы не имеем право сжечь двух человек. Не было такого приказа! — объясняют ему те.
        Рабы пришли к хозяину:
        —Хан-батюшка, мы выполнили ваш приказ.
        —Ну, тогда хорошо. Идите.
        Вдруг он увидел молодого конюха:
        —Что?! Почему вы врете? — с криком вскочил с места.
        —Пощадите нас, хан-батюшка! Ваш приказ мы выполнили так, как нам было передано. Кто первым подъехал к нам, того мы и сожгли.
        —Кого?
        —Вашу ханшу.
        Хая чуть не упал, услышав это.
        —А ты где был? — спросил хан и зло посмотрел в сторону молодого конюха.
        —Высокородный наш хан-батюшка, пощадите меня. Там на дороге живет одна женщина. По обычаю наших предков, я заколол у нее овцу и немного опоздал, Я хотел броситься в костер, но меня остановили ваши рабы, — говорит.
        —Но у нас не было приказа от хана сжечь двоих, — говорят рабы.
        —Да, это правда, — сказал хан и схватился за голову. Так он сидел долго.
        —Не издавай приказа, не обдумав, готовящуюся еду не оставляй, — сказал он и от горя упал замертво.
        Так говорят.
        62.СЭСЭН-ХАН

        В далекие времена Внутренняя Монголия, Халха Монголия и четыре аймака Халхи были в подчинении Манжа-хана.
        Однажды Манжа-хан пригласил в город Бээжэн всех четырех нойонов Монголии, чтобы присвоить им высокие звания.
        Перед каждым из нойонов поставили резные столики и каждому принесли четки-подставки для чашек. Нойоны подумали, что это подарок хана. Один из них (с молитвой) начал перебирать четки, другой надел их на шею, третий положил за пазуху, четвертый, самый молодой, разложил четки кругом перед собой.
        Вскоре принесли чай в кувшине и перед каждым поставили серебряные чашки без подставок.
        Налили чай самому почтенному из них, и тот, обжигая руки, никак не может найти места, куда бы чашку поставить. Второй нойон кое-как зажал горячую чашку с чаем меж колен. Третий вообще не нашел места для чашки, а четвертый, самый молодой, взял чашку с чаем, отпил из нее и поставил на четки.
        Тем временем Манжа-хан наблюдает за ними. После угощения нойонов пригласили в другой дом.
        —В этом доме у нас сидит дальний гость, но он не умеет разговаривать, — сказали им и проводили.
        Там сидел человек, искусно сделанный изо льда. Самый почтенный нойон стал приветствовать его, а самый молодой ничего не сказал и прошел мимо.
        Затем вернулись они в дом для столования и сели на свои места.
        Манжа-хан спрашивает:
        —Ну как, поговорили, с нашим гостем?
        Старый нойон сказал:
        —Он, действительно, не разговаривает.
        Но самый молодой нойон перебил его:
        —Да он же разговаривал, вы не слышали. Он сказал, что свыше пожаловал сюда, но опоздал к сроку возвращения, вот и сидит.
        Время было весеннее. Самый молодой и догадался, что этот человек сделан изо льда, поэтому так сказал.
        Принесли обед. Поставили перед самым почтенным голову быка, сделанную из глины; перед вторым нойоном — голову свиньи из глины; перед третьим — голову барана тоже из глины; перед четвертым — конскую голову, также сделанную из глины.
        —Отведайте наше кушанье, — просят их.
        Самый младший нойон ждет, когда примутся за еду старшие. Вот старшие нойоны стали отрезать уши у тех (глиняных) голов, чтобы добраться до мозгов.
        Молодой нойон спрашивает у слуги, приготовившего еду:
        —Конь-то с седлом?
        —С седлом.
        Подошел к нему слуга и, нажав на пружину, ловко вскрыл голову коня. А там самая вкусная еда и все, чем едят.
        В это-то время Манжа-хан приготовился присваивать звания. Самому старшему из нойонов он присвоил звание Тушээтэ-хана (сидеть будет на троне твердо, думает хан). Второму преподнес подарки и назвал его Сайн-ханом. Третьему нойону вместе с подарками присвоил звание Баа-хана; четвертому, молодому, — звание Сэсэн-хана.
        После этого четыре монгольских хана получили подарки и отправились к себе на родину.
        Когда они отъехали, хан послал вслед им гонца и велел спросить:
        —Где находятся правда и кривда?
        Молчат старшие нойоны, а самый молодой из них отвечает:
        —Правда и кривда есть у человека. Они находятся друг от друга на расстоянии четырех пальцев.
        После этого все четверо дальше двинулись. Вернулся гонец к хану и передал все слово в слово.
        —Да, все правильно, — говорит хан. — Если уши слышат кривду, то глаза могут увидеть правду. Между глазами и ушами, действительно, расстояние в четыре пальца.
        Молодого монгольского хана сочли за умного и решили, что молодой монгольский хан — Сэсэн-хан, то есть умный хан.
        63.ДВА БОГАЧА

        Давным-давно жил один очень богатый человек. Скота было так много, что когда паслись его стада, то заполняли всю северную сторону.
        Богач был высокомерный, очень груб с батраками, гонял их пешком пасти скот, жалея своих лошадей. Живя всегда в нужде и постоянных унижениях, батраки ненавидели своего хозяина.
        —Если не отомстим при жизни, то расплатимся на том свете, — говорили они.
        «Кто делает людям зло, того накажут их проклятия», — говорят буряты. Видно, так и есть. Тот богач остался бездетным, хотя имел несколько жен.
        Однажды приехал к нему в гости один богач из дальнего улуса. Хочется им похвастаться друг перед другом, умение и мастерство свое показать. Один из них бросает в огонь железку, докрасна накаляет ее, затем вытаскивает голыми руками и лижет. Полизал и передает другому богачу. Как взял в руки тот — железка в змея обернулась.
        —Вижу твое умение да искусство, покажи-ка теперь свое богатство, — говорит гостивший богач.
        —Пригоните весь мой скот и покажите этому человеку, — приказывает богач своим батракам.
        —Не стоит показывать весь скот. Козлов-то у тебя сколько? Их ты мне и покажи, — просит гость.
        —Козлов-то у меня много, даже счет им потерял, — говорит другой. — Пригоните сюда их всех, — приказывает богач своим батракам.
        Пригнали батраки всех его козлов. Поглядел на них приехавший богач и говорит:
        —Не смог угадать тайный смысл этих двух слов, имя-то и слава о тебе какая может быть, — сказал он и уехал домой, пригласив его в гости.
        Прошло несколько дней, и приглашенный богач, поехал в гости к тому богачу. По приезде хвастливый богач поддевает хозяина:
        —Говоришь, что богатый, а скота у тебя совсем мало да и земли немного. А лес твой уже талии моей жены. Весь скот и добро твое, словно снег на заборе, как вши на одеяле. А люди твои, что кустарники черной реки, словно высохшей птицы крыло, что кустарники красной реки, словно птицы пропавшей крыло.
        Тогда хозяин говорит:
        —Лучшее богатство — знание, среднее богатство — дети, худшее богатство — скот. У меня лишь семь козлов, — сказал он и показал богачу семерых своих сыновей.
        Увидев их, тот богач понял свою глупость, молча сел на коня и поехал домой.
        64.НАКАЗАЛИ ПОПА

        Повадился один поп к чужой жене ходить. Та женщина решила признаться мужу:
        —Этот поп пристает ко мне, никак не отвязывается.
        —Давай хитростью и обманом заставим его помучиться. Принеси большую бочку из-под капусты, наполни ее до половины шерстью зверей и птичьим пером. Замеси отруби на мыле, чтобы походило на курунгу, — велит он жене. — Потом скажи, что муж уехал с ночевой на мельницу молоть муку.
        Приходит поп, видит — нет хозяина, и сразу в постель, к хозяйке. В этот момент пришел хозяин и давай колотить в дверь.
        Хозяйка встает, чтобы дверь открыть. Тут же вскочил поп со словами:
        —Что мне делать? Куда спрятаться? Что делать?
        —Полезай в бочку и сиди там, — говорит хозяйка попу.
        По совету хозяйки поп залез в бочку и плюхнулся в перья. Хозяйка открыла дверь, входит ее муж. Спрашивает жена мужа:
        —Почему так быстро ты вернулся?
        —Заболел я, не доехал до мельницы. Вот и вернулся, — отвечает муж.
        Потом он схватился руками за грудь, притворившись больным, встал к печке и прижался к ней.
        —Налей мне холодной воды! Говорят, вода помогает, — говорит он жене.
        Вместо воды жена приносит ему те отруби с мылом. Муж выпил. Вскоре это питье обратно вышло. Стал он блевать в бочку, прямо на голову попу.
        Потом хозяина понос хватил. И опять же на голову попу.
        —Зачем же ты в бочку блюешь? Я занесла капусту, чтобы отогреть, — говорит жена.
        Немного погодя, когда пошли запахи, хозяйка выкатила бочку на улицу.
        Поп еле-еле выбрался из нее, весь обмазанный нечистотами да перьями, и ушел прочь.
        65.АЛАШАА ДАНДАР

        В далекие времена, когда распространялась вера Будды, двух парней из Бурятии отправили в Тибет для учебы и приобретения знаний. Они стали учениками самого хорошего учителя. Оба парня были способными, прилежно учились. Через несколько лет они опередили в знаниях лучших гэбшэ-лам Тибета и быстро прославились. Среди людей Тибета их стали почтительно называть солнцем и луной.
        —Теперь мы получили знания и должны вернуться на родину к бурятам, нести эти знания своему народу, — так договорились они и отправились в далекий путь к северо-востоку.
        От улуса к улусу, от юрты к юрте шли они и, наконец, добрались до местности Хобто Уляаста в Монголии. Наступило время ночевки. Они зашли в одну бедную юрту монгола. Плоховато жили старик монгол со своей женой.
        Поздоровались и попросились на ночлег. Согласились хозяева и пригласили их на почетное место:
        —Сюда, сюда садитесь.
        Потом поставили столик и стали угощать гостей самой лучшей пищей — молочной едой.
        —Ну, молодые люди, откуда и куда держите путь? — спросил старик монгол.
        Может быть, молодость виновата, а может быть, знания вскружили им голову, но они высокомерно ответили бедному старику монголу.
        —Мы возвращаемся к себе на родину — в Бурятию. Мы ученые люди, в Тибете нас называли солнцем и луной.
        Услышав это, старик монгол изменился в лице. Было похоже, что у него прибавилось силы, и он громко сказал жене:
        —Подай мой шасар (ламскую шапку).
        Его жена долго искала и, наконец, нашла шапку среди овчин и шерсти и отдала (старику). Старик надел шапку, взял в руки книгу и начал задавать вопросы двум молодым людям. Двумя-тремя вопросами он их поставил в тупик.
        —Как изменилось время! В молодости, когда я учился в Тибете, только человек пять превосходили меня в знаниях, а вы двое, ученые люди, которых называют солнцем и луной, не могли ответить мне, старику, на два-три вопроса. И как же вы решились с такими знаниями состязаться со мной — стариком, — сказал с волнением монгол.
        Переночевали они у монгола. Хозяева хорошо их угостили и двое молодых людей отправились в путь.
        —С этого времени, не зная человека, не будем кичиться перед ним. Всякие, оказывается, бывают люди. Не зря говорят: «За достойным человеком может оказаться еще более достойный человек, за хорошим конем может быть еще лучший конь, под свалявшейся шерстью может быть хулэк, под дохой окажется молодец». Это справедливые и умные слова, — так говорят и осуждают себя за свои ошибки молодые ученые парни.
        Благополучно добрались они до родных мест и приступили распространению знаний среди своего народа.
        Того старого монгола звали Алашаа Дандар, и когда-то он, как те молодые люди, учился в Тибете, получил большие знания и тем когда-то прославился среди людей.
        В то время в Тибете ламы раскололись на два лагеря и враждовали между собой. Поскольку Алашаа Дандар обладал большими знаниями, то никто не мог его победить в знаниях. Как-то его учитель сказал Дандару:
        —Иногда ты мог бы уступать. Нельзя лишать человека веры в себя.
        Поскольку нельзя было ослушаться учителя, Алашаа Дандар в некоторых случаях стал уступать. Завистники, которые когда-то уступали Алашаа Дандару в знаниях, пустили слух: «Алашаа Дандар иногда допускает ошибки, что-то неладно у него с памятью и с головой».
        Плохие слова быстро расходятся. Об этом стало известно Алашаа Дандару. Поскольку о нем распространили такой слух, Алашаа Дандар не стал прощать ошибки другим и никто не мог теперь, как и прежде, сравниться с ним. «Не послушался я своего учителя», — признался он себе и обратился к учителю:
        —Я не выполнил вашего повеления, какое наказание я должен понести за это, мой учитель? — сказал он виновато, с поникшей головой, стоя на коленях.
        —Поскольку ты не послушался меня, ты должен оставить учебу и отправиться на родину. Будешь жить так, как простые люди! — строго сказал учитель. — Та, которая должна стать твоей женой, находится на северо-востоке в колыбели.
        Алашаа Дандар пролежал в большом горе три дня.
        —Что делать? Что предпринять? Какое горе у меня! — только об этом думает он.
        Прошло еще несколько дней. Наконец, он решил:
        —Если я женюсь и займусь хозяйством, то каждый день в поисках еды и одежды я вынужден буду совершать грех. Лучше я найду ту малютку, которая лежит в колыбели и должна стать моей женой, и убью. Зато я совершу один грех, а потом, чтобы отмолить этот грех, заберусь в пещеру в горах и стану ламой-отшельником.
        Когда он решился на это, его горе начало утихать.
        Погадал он по желтой книге, узнал, где находится та девочка в колыбели, наточил нож и отправился на северо-восток.
        Шел он, шел и добрался, наконец, до монгольских степей. Как было сказано в книге, он зашел в одну войлочную юрту. В люльке спал ребенок. Молодые отец и мать. Как увидел ребенка, подумал:
        —Вот и нашел, как бы мне прикончить его.
        Сидит, смотрит опустив голову; ничего не говорит, когда его спрашивают. Только следит за хозяевами, как они выходят и заходят. Дождался момента Алашаа Дандар, вытащил свой нож, ударил им ребенка в люльке и, оставив нож, убежал.
        Бежал, бежал и добрался до ущелья горы той местности. Построил там балаган и стал отшельником.
        Отмаливая свой грех, Алашаа Дандар прожил в ущелье горы целых двадцать лет. За это время он много прочитал книг и сам писал их.
        Однажды прошла сильная гроза. Когда небо просветлело, подошла к балагану отшельника молодая красивая девушка лет двадцати, вся мокрая, еле живая от холода. Она собирала ягоды, и ее застала гроза. Вошла она в балаган погреться. «Несчастная девушка, — подумал отшельник. — Грешно не помочь человеку в беде».
        Потом разжег он огонь, заставил девушку снять мокрую одежду и обсушиться. На плече раздетой девушки он увидел маленький шрам.
        —Откуда у тебя, у девушки, шрам на плече? — спрашивает удивленный лама.
        —Не знаю. По словам родителей, когда я была маленькой, один придурковатый лама ударил меня ножом и убежал, — спокойно рассказывает девушка.
        Услышал об этом лама и у него похолодело внутри.
        —Ай боже! — молитвенно сложил он руки. — От судьбы не уйдешь — правильные слова, — сказал и глубоко вздохнул.
        А после рассказал ей всю историю с начала до конца.
        —Ты и есть та женщина, о которой говорил мой учитель. А тот придурковатый лама, который хотел убить тебя, — это я, — объяснил он. Так те двое поженились и стали жить вместе.
        66.ЛАМА-ШАРЛАТАН

        Один бедный лама несколько, дней ничего не ел. Пригласили его в дом для молебствия, но он не смог прочитать священную книгу. А чтобы хорошо поесть, лама должен был читать ту книгу.
        Поставил он перед собой книгу и начал бубнить про себя. Прислушались люди и поняли, что он читает не так, как надо. Стали еще внимательнее слушать. А лама забылся и громко произносит: «Мышка сдохла. Куда же девалась? Бросили под шкаф».
        Как услышали люди это, прогнали ламу.
        67.ЖЕНЩИНА СУУСАН

        Очень давно трое лам собрали много богатства в Унгинской долине и собирались уже вернуться к себе домой.
        Одна женщина, по имени Суусан, решила отобрать у них это богатство.
        Идет женщина за ними незаметно. Вот ламы сели вокруг костра поесть. Разделась Суусан, вся обмазалась и приблизилась на четвереньках к месту, где сидели ламы. Увидев ее, ламы так испугались, что, бросив все богатство, кинулись бежать.
        Придя в себя, они стали спрашивать друг у друга, кто что видел. На это один лама отвечает: «Я видел какую-то голову». Третий: «Я видел что-то страшное».
        Пока они так говорили, женщина Суусан унесла золото и деньги и раздала людям, живущим в Унгинской долине.
        68.О ТРЕХ НЕПУТЕВЫХ СТАРУШКАХ

        Вот сидят три старушки и читают мани, целиком уйдя в молитву. Вдруг в окне показался козел. Он стоял на задних ногах, отдирал бумагу и жевал ее.
        —Ой! Что за козел?! — не выдержала одна из старушек.
        —У нас же уговор был не разговаривать! — проговорила вторая старушка.
        —Только я ни слова не выронила! — сказала третья.
        С тех пор пор звали их гутамшагай гурбан шабганса — три непутевые старушки.
        69.О ТРЕХ НАХОДЧИВЫХ

        Повстречались трое. У одного из них лишай на голове, у второго волдырь на губе, у третьего глаза больные.
        Стали они спорить: тот, у кого лишай на голове, не должен царапать голову; у кого волдырь на губе, не должен облизываться; у кого глаза болят, не должен тереть их.
        Долго терпел тот, у кого был лишай на голове. А когда стало совсем невмоготу, поднял свои руки.
        —А что станете делать, ежели выскочит гуран с такими рогами, — говорит он, поднимает над головой десять растопыренных пальцев, изображая над головой рога, а сам большими пальцами поцарапывает голову.
        —А я буду вот так стрелять, вот так буду стрелять, — подхватывает второй, с больными глазами, а сам обеими руками поочередно потирает глаза, приговаривая: «Вот так буду стрелять».
        —Все правильно, все верно, — говорит третий, с волдырем на губе, а сам только успевает облизывать губы.
        70.КАМЕНЬ, БРОШЕННЫЙ ВВЕЕРХ, ПАДАЕТ НА ГОЛОВУ

        Жил скупой амбань-нойон — жадный-прежадный. Как-то амбань-нойон обгладывая баранье стегно, уронил его на пол. Голодный батрак, стоя у него за спиной, увидел это и хотел было поднять мясо, лежащее на полу:
        —Днем упавшее, не поднимают, — сказал нойон, смеяться над ним. Батрак глянул с ненавистью на нойона, стиснул зубы и молча вышел.
        Амбань выехал верхом из дому в сопровождении батрака собирать дань с подданных. Далеко отъехали. Вдруг из-под ног коня с шумом вылетели птицы. Конь от испуга шарахнулся в сторону, толстый нойон не смог удержаться — упал навзничь.
        —Помоги своему амбаню, — стонет он и просит батрака поднять его.
        —А кто говорил, что мясо (тушу), упавшее днем, не поднимают? — спросил батрак, ударил плеткой и без оглядки ускакал.
        Амбань, который привык бить, давать пощечины, брат взятки, своими глазами увидел свои грехи. Остался он в степи на съедение червям и насекомым.
        Так говорят о нем улигеры и сказки.
        71.О ТОМ, КАК ХАН СЕБЕ ЦЕНУ УЗНАЛ

        Один хан решил узнать, какую же цену дадут за него. Призвал он к себе несколько человек и велел узнать — сколько он стоит.
        Возвращаются те люди от хана печальные.
        Встречается им один бедный старик. Выспросил он людей, узнал, в чем их печаль, пошел к хану и говорит:
        —Ты, хан, ни копейки не стоишь. И вот почему. Если тебя заставить работать, ничего не заработаешь, ни на одну копейку не наработаешь. А твоим подданным да слугам цены нет. Они работают с утра до вечера, целые месяцы и годы.
        Так, говорят, старик спас людей.
        72.ЛОВКИЙ ВОР

        Жили муж с женой, было у них три сына. Жили они очень бедно. Выросли три сына и решили в дальней стороне ремеслу выучиться, покончить с нуждой. Сказали об этом отцу с матерью и отправились в дальний путь.
        Шли они, шли, дошли до развилки трех дорог и решили пойти в разные стороны. Договорились встретиться через год на этом же месте и разошлись на три стороны.
        Старший сын стал кузнецом и накопил много денег. Средний стал нойоном. Тоже много денег накопил. А младший сын стал ловким вором.
        Вот и год прошел, наступило время троим встретиться. В назначенный срок, в том же месте собралась братья. Старшие братья не сразу узнали в богато одетом человеке своего младшего брата. Спросили у него, кем он стал. Тот ответил, что стал вором. Удивились братья, а потом втроем вернулись домой.
        Приходят — мать уже умерла, а отец еле-еле живой. Одели они его, накормили. Тот похвастался соседям:
        —Мой старший сын кузнецом стал, а средний — нойоном.
        А богач-сосед спрашивает:
        —Кем стал твой младший сын?
        —Вором, — нехотя ответил старик.
        —Не даст мне теперь покоя, надо от вора избавиться, — думает богач и говорит старику: «Пришли ко мне своего младшего сына».
        Пошел младший сын к богачу. Тот предлагает ему.
        —Ты стал очень ловким вором, вот я вызываю тебя на спор. У меня есть черный жеребец, он заперт в амбаре под замком, сторожат его два человека. Ты должен в полночь выкрасть моего жеребца.
        Вор начал готовиться, как и договорились с богачом, в полночь выкрасть жеребца. Переоделся в старое платье, покойной матери, взял два кувшина архи, оперся на посох, принял вид старухи нищенки и пришел днем к богачу высмотреть, где что. А когда стемнело, стал стучаться в ворота и проситься переночевать. Надоела им эта старуха, впустили ее во двор, подстелили солому у стены юрты.
        Приближается полночь. Говорит нищенка двум сторожам:
        —Мимо меня днем проезжали люди на паре лошадей и потеряли мешок с двумя кувшинами. Когда потекло что-то, я посмотрела, а там какая-то жидкость. Если вам нужно, возьмите, а не то я вылью.
        Подошел один из сторожей, посмотрел — там оказался архи. Обрадовался он и позвал своего товарища. Взяли они по одному кувшину и с жадностью выпили.
        В полночь сторожа уже валялись пьяные. Тем временем парень сбросил женское одеяние, взял у спящих сторожей ключи, открыл амбар, вывел жеребца, сел на него и подъехал к окну богача. Всю ночь не спал богач.
        Наутро приехал парень на жеребце к богачу. Тот и виду не подал, что зол, и поздоровался улыбаясь:
        —Здорово, здорово.
        Снова он предлагает парню спор, а сам думает: «Во второй раз тебе не обмануть меня».
        —Я наполню туесок деньгами и поставлю на окно, а сам буду караулить. Ты должен в полночь выкрасть деньги, — говорит богач парню, а про себя злорадно думает: «Уж сегодня-то я покончу с тобой».
        Согласился парень-вор и стал готовиться к краже денег. Раскопал могилу только что похороненного человека, одел мертвеца в свою одежду и в полночь подтащил его к дому богача. Смотрит — сидит богач у окна с ружьем и крепко стережет деньги. Парень потихоньку подкрался к окну и выставил мертвеца.
        Богач увидел одетого мертвеца, с испугу выстрелил. «Наконец-то убил», — думает богач. Позвал слуг, чтобы убрали труп. А парень тем временем утащил деньги.
        Пуще прежнего рассердился богач, потеряв и жеребца и деньги. Снова вызывает парня на спор.
        —Скоро я выдаю замуж дочь, готовлюсь к свадьбе. Много гостей и нойонов будет. Ты должен показать им одного голого человека. Тогда ты получишь все мое богатство, — говорит богач.
        Согласился вор.
        —Кого же обмануть и как заманить? — думает он. Много дней думал. А день свадьбы между тем приближался.
        В том краю в горах жил лама-отшельник, который много лет провел в молитвах. И решил парень того ламу обмануть.
        Заказал красивую телегу, поставил на нее маленький домик, украсил золотом и серебром. В домике поставил божницу с бурханом, зажег свечи перед ними.
        Наступил день свадьбы. Запряг парень двух вороных в телегу и вечерком поскакал к ламе.
        Услышал лама стук и звон, вышел поглядеть. Видит — стоит нарядная телега, запряженная двумя вороными, а кучер на ней молодой человек в орхимжо.
        —Я посланец бога. Приехал за вами. За безгрешную жизнь, боги забирают вас на небо, — с важным видом перебирая четки и шепча молитвы, промолвил ловкий вор.
        Лама поверил, собрался было сесть в телегу, но хитрый парень говорит ему:
        —В мирской одежде на небо нельзя, только можно в орхимжо да четки возьмите.
        Лама проворно снял с себя одежду, накинул орхимжо и, взяв четки, сел в телегу. Закрыл парень дверцу домика и погнал коней. Доехали до богача, а там свадьба в разгаре. Открыл лама дверцу и видит: кругом люди в красивых одеждах поют, веселятся.
        —Эго, наверное, и есть небесная страна, — думает лама и выходит из домика. Вошел в дом, где пировали гости богача. Увидев голого человека, опешили гости, повскакали со своих мест.
        Так хитрый парень выиграл спор с богачом. И пришлось тому отдать все свое богатство хитрецу.
        73.ЧЕРНЫЙ ВОР РУССКОГО ЦАРЯ

        Черный вор русского хана был очень ловким вором.
        Однажды он отправился в государство Манза-хана, чтобы ограбить его банк. Идет он туда и встречается с одним человеком.
        —Кто ты? — спрашивает его вор.
        —Я желтый вор Манза-хана, — отвечает.
        —А ты кто такой? — спрашивает вор.
        —Я черный вор русского хана, — отвечает.
        —Оказывается, мы два вора встретились, — говорят они между собой.
        Черный вор русского хана спрашивает:
        —Ты ловкий вор? Что можешь ты очень хитро украсть?
        —Я-то неплохой вор, Когда птица высиживает яйца, я могу вытащить их из-под нее так ловко, что она и не заметит, — отвечает.
        —А вы насколько умелый вор? — спрашивает желтый вор.
        —Когда я снимаю подошвы башмаков с пешеходов, они не замечают этого и дальше продолжают идти без подошв.
        Черный вор говорит:
        —Я хотел бы посмотреть, как ты действуешь, когда берешь яйца из-под птицы. Поищем птицу. Каких легче найти — болотных птиц или степных?
        Решают, что быстрее можно найти болотных птиц. Бродят по берегу в поисках птиц. Наконец, заметили журавля, высиживающего яйца в гнезде.
        —Ну, мой друг, я посмотрю, как ты стащишь яйцо из-под журавля. Действуй.
        Желтый вор медленно начал подкрадываться, сбросил свои гутулы, потом снял чулки. Подкрался ползком, взял одно яйцо из двух находившихся там и вернулся обратно. Показал он яйцо черному вору, тот посмотрел, как он взял яйцо, и похвалил. Желтый вор говорит:
        —Я бы хотел посмотреть, как ты снимаешь подошву гутула.
        В это время мимо них проходил человек в башмаках.
        —Сними подошвы вот у этого человека, я посмотрю, — говорят.
        Черный вор всегда носил с собой завернутый в шелк очень острый стальной нож. Нож был такой острый, что если на его лезвие клали волосинку, то она сама отсекалась. Вор вытащил нож и пошел следом за человеком в башмаках. Подошел, положил ему на плечо руку и заговорил. Потом незаметно снял ножом одну подошву с его башмака. Перешел на другую сторону, опять положил руку ему на плечо. Разговаривая с ним, снял другую подошву. С подошвами вернулся обратно. А пешеход, ничего не заметив, пошел дальше без подошв.
        —Оказывается, мы ловкие воры встретились, — радуются они.
        Черный вор говорит:
        —Я хочу ограбить банк вашего Манза-хана. Может быть вместе попробуем.
        —Не сможем, дом-то каменный.
        —Можно сделать, придумаем что-нибудь.
        —Что же мы придумаем? Если есть такой способ, я согласен, — сказал желтый вор.
        Договорились так и пошли к дому желтого вора.
        Из китайской лавки черный вор украл моток проволоки. Ею они обмотали каменное здание банка. К полуночи получилась лестница, по которой они поднялись наверх. Всякими ухищрениями открыли крышку, и желтый вор спустился в дом.
        —Ты подавай деньги, а я буду принимать, — говорит черный вор.
        Много денег вытащили за ночь. На рассвете убрали лестницу и пошли к желтому вору. Проходит день. На второй день с вечера до рассвета снова брали деньги.
        Наступили третьи сутки. Манза-хан почуял что-то неладное и намазал пол желтым клеем. Желтый вор спустился вниз и начал было подавать (деньги), но вдруг приклеился. Никак не может оторваться.
        —Я никак не могу выйти отсюда, я пропал. Оторви мою голову, — просит.
        Тогда черный вор проволокой оторвал ему голову и вытащил. Пришел к жене желтого вора и говорит:
        —Манза-хан узнал, что мы грабим банк и намазал пол желтым клеем. Желтый вор приклеился к полу и никак не смог выйти оттуда. Тогда он мне сказал, чтобы я оторвал ему голову, взял ее с собой, и тогда нас, возможно, не поймают.
        Ночью черный вор проснулся и услышал, что ставят печать на их воротах. Быстро выбежал он. Смотрит — а там действительно печать поставлена. Своим острым ножом он аккуратно вырезал печать и в ту же ночь на всех воротах проставил ее. Утром, когда Манза-хан решил его схватить с помощью печати, то увидел, что на всех воротах красуется печать. Никак невозможно угадать и схватить (вора).
        Манза-хан разослал письма, чтобы собрался весь народ. Черный вор говорит жене желтого вора:
        —Он решил собрать весь народ и поставить караульных. Всех собравшихся людей поставят в два ряда, чтобы между ними провезти тело желтого вора. В таком случае мы должны быть там. Когда ты увидишь тело желтого вора, с тобой станет плохо и ты заплачешь, наверное. Да? — спрашивает он у жены желтого вора.
        —Сильно заплачу, — отвечает та.
        —Тогда есть один способ, — сказал черный вор.
        Он пошел на базар, стащил там одно золотое блюдце, принес и говорит:
        —Когда ты пойдешь туда, поставь это блюдце себе на голову. Когда приблизятся к тебе с телом желтого вора, ты, наверное, заплачешь. Тогда урони с головы на камень золотое блюдо и, будто сокрушаясь о сделанном, наклонись и причитай: «Горе мне, это блюдо с благословения моих родителей было подарено мне! Как я могла уронить!» — плачь и сетуй, а сама потихоньку собирай осколки блюда, пока не провезут (тело).
        Ничего не заметили люди Манза-хана.
        Снова Манза-хан зовет к себе вора. Вор пришел. Манза-хан в одном доме приготовил богатый стол и пригласил туда многих именитых людей. Стол ломится от разной еды, пьют много архи, угощаются вдоволь. Некоторые стали сильно пьянеть.
        Черный вор сделал вид, что тоже сильно опьянел и свалился. Среди остальных не было ни одного трезвого, все сильно опьянели и легли спать. Потихоньку вошел один человек и острым ножом сбрил половину бороды черного вора. Затолкал в его внутренний карман много денег и ушел, заперев за собой дверь. Как только он вышел, черный вор встал и своим острым ножом сбрил у всех остальных по половине бороды. Вытащил деньги, которыми был наполнен внутренний карман, и всем поровну разложил в карманы.
        Через некоторое время открыли (люди хана) дверь и когда хотели схватить черного вора, то увидели, что у всех людей сбрита по половине бороды. У всех во внутренних карманах нашли деньги. Так и не смогли схватить черного вора.
        Когда же люди пришли в себя, то очень удивились, почему у них сбрито по половине бороды, как очутились деньги в их внутренних карманах. Удивились этому и на том разошлись.
        Опять Манза-хан строго приказал черному вору явиться к нему.
        Черный вор сразу же пришел.
        —Ты, друг мой, оказывается вор. Это ты ограбил мой банк, — сказал.
        Черный вор отвечает:
        —Почему вы назвали меня вором? Я не умею воровать. Вы, верно, клевещете на меня только за то, что я приезжий, чужеземец. Вы не сможете доказать, что я вор, у вас нет никаких улик!
        —Я хочу испытать тебя, — говорит Манза-хан. — Восемь моих тушэмэлов будут сидеть в одном доме, они в течение трех суток будут передавать из рук в руки по кругу мою шапку. Вот за это время ты должен украсть ту шапку. Если не сможешь, я велю отрубить тебе голову. Если сумеешь украсть, то отрубит голову восьми тушэмэлам, а тебе я дам половину своего богатства и сделаю ханом.
        Тогда черный вор говорит:
        —Да не умею я воровать. Почему вы мне даете такое трудное задание?
        —Как хочешь. Если сможешь украсть, кради, если нет, так пусть будет по-твоему. Коль я дал слово, так оно и будет! — говорит Манза-хан.
        —Покажите мне дом, где будут сидеть тушэмэлы, — просит черный вор.
        —Вон в том доме будут, — показывает ему Манза-хан.
        После этого черный вор сходил на базар, украл одну бутылку китайской водки и, начиная от дома, где должны сидеть тушэмэлы, до дома желтого вора вылил водку. Под полом желтого вора вырыл яму и по запаху разлитой водки сделал подкоп прямо под домом, где сидели тушэмэлы. Своим острым ножом он потихоньку вырезал отверстие, в которое могла пролезть рука, и стал наблюдать через нее.
        Восемь тушэмэлов сидят в доме и, передавая друг другу шапку Манза-хана, разговаривают:
        —Черный вор зря сюда приехал. Манза-хан отрубит ему голову. Мы-то не дадим ему украсть шапку. Не полетят с плеч наши головы. Снаружи у нас поставлена надежная стража. В течение трех суток мы не выпустим из рук ханскую шапку и не дадим украсть.
        Прошли первые сутки. Наконец, прошли и вторые сутки. На третьи сутки после полуночи тушэмэлы начинают дремать. У всех закрылись глаза. Прежде чем передавать друг другу ханскую шапку, долго держат в руках, дремлют, а потом передают. Вор все это видит. Тот тушэмэл, которому, дали шапку, держит ее в руках и дремлет. Вор видит, как медленно приближается ханская шапка и к отверстию, под которым он сидел. Он высунул руку из отверстия, один из тушэмэлов тут же положил в его руку шапку. Он быстро взял ту шапку и пополз к дому желтого вора. Проснулись тушэмэлы, ищут ханскую шапку, но никак не могут найти.
        —Неужели украл черный вор? Видимо, пришло время расстаться с головой, — разговаривают в страхе (тушэмэлы).
        —Надо немедленно пойти к черному вору узнать правду, — говорят.
        Пришли они в дом желтого вора и видят, как черный вор держит в руке ханскую шапку. После этого Манза-хан отрубил головы восьми тушэмэлам, а черному вору выделил половину своего богатства и сделал его ханом.
        74.ДУРБАН-ВОР

        Вора Дурбана позвали к хану. Хан спрашивает:
        —Ты ведь вор?
        —Да, воровать могу.
        —Тогда я поставлю стол около окна и на нем оставлю серебряные чаши и посуду. Рядом со столом сяду сам и зажгу свечу. Сможешь ли украсть тогда посуду? — предложил хан.
        —Даже так смогу, — ответил Дурбан.
        Вечером Дурбан отправился на кладбище и принес тело недавно похороненного человека. Подходит к окну и смотрит. Сидит хан за столом, а перед ним посуда стоит. Палкой он разбил окно и просунул туда руку мертвеца. Хан отрубил ее. Потом вор просунул в окно голову мертвеца. Хан отрубил голову и решил, что Дурбан уже мертв. Думая, что больше никто не подойдет, хан потушил свечу и уснул.
        Дурбан осторожно зашел в дом, забрал всю посуду и ушел.
        Проснулся на другое утро хан, не может найти посуду. Послал человека к Дурбану. Пришел тот человек к Дурбану и увидел, что он пьет чай из ханской посуды. Хан приказал Дурбану снова явиться к нему.
        Пришел Дурбан.
        Хан говорит:
        —Сто волов будут охранять сто человек. Сможешь ли хоть одну увести?
        —Что ж, украду, — отвечает Дурбан.
        Собрали всех волов, а вокруг — сто человек. Дурбан принес одного петуха и пустил его к волам. Когда тот заорал, волы кинулись в разные стороны. Тогда Дурбан схватил одного вола и заколол. Когда пришел хан к Дурбану, тот уже разрезал, мясо и подвешивал сушить.
        75.ГРИШКА

        Жил сирота парень, подмени Гришка. Как далеко ни спрячешь шапку, все равно украдет. Однажды пришли к нему один русский и еврей.
        —Что ты делаешь? — спрашивают.
        —Учусь воровать.
        Посадили Гришку на телегу и привезли к себе домой.
        —Завтра укради одну корову и приведи, — просят.
        —Украду, — говорит Гришка.
        Русский поставил двух пастухов караулить. Пусть попробует, мол, украсть.
        Только корова зашла в лес, он ударил ее в шею, а хвост затолкал ей в глотку. Корова понеслась, задыхаясь, вот-вот испустит дух.
        —Корова съела корову! Что, мясо ее возьмете или деньги возьмете? — спрашивает Гришка.
        Купили они свою же корову.
        —А сможешь выкрасть жеребца? — спрашивают.
        —Смогу выкрасть и жеребца, — отвечает.
        Загнали русский и еврей под сарай своего вороного жеребца и поставили трех караульных.
        —Когда нет туч, откуда быть дождю? — говорят трое караульных.
        В это время сверху на них упал (Гришка) с метлой в руках. Подошел он к окну и стучит:
        —У! Сколько коней свалилось! Лежат и стонут. А жеребца вашего нету.
        Украл его Гришка. Снова пришлось им выкупать своего жеребца.
        —Ну, а одежду моей жены сможешь выкрасть? — спрашивает русский. — Три дня сроку дам.
        —Выкраду, — отвечает.
        Залез Гришка под кровать и лежит. Жена (русского) просеяла муку и поставила тесто возле печи.
        Наступила ночь. Муж с женой легли спать.
        Гришка взял замешанное тесто и вылил на их кровать. Вынуждены были муж с женой снять свою одежду и бросить под кровать. Схватил Гришка одежду и убежал.
        Встали утром муж с женой и стали кричать:
        —Украл, украл!
        После этого русский дал Гришке сроку две недели выкрасть его жену.
        Отправил он свою жену на паре лошадей в церковь молиться.
        На дороге лежит Гришка с веревкой на шее.
        —Э! Гришка помер, — закричали люди и отвезли его.
        А когда подъехали, у двери церкви увидели Гришку.
        —Гришка сбежал! — закричали и все пошли посмотреть на него.
        В это время Гришка сел на пару лошадей, посадил жену (русского) и умчался.
        Так сирота парень взял корову, жеребца, одежду, жену, разбогател и уехал.
        76.БАНСИ-ДУРАЧОК

        Жил бедный-пребедный человек. Не было у него ни собаки, ни скота. Всю жизнь только с топором ходил, срубал деревья и мастерил — ставил дома в разных улусах и постройки разные делал. И пошла молва о нем повсюду: хороший, мол, плотник. Дошла молва о Банси-дураке до старого тайши. Приказал он привести его к себе.
        Приходит Банси-дурак и спрашивает у старого тайши:
        —Зачем призвал меня?
        —Дошел до меня слух, мастерством славишься в плотничьем деле, — говорит тот.
        После такого ответа старого тайши Банси-дурак говорит:
        —Я тебе построю красивый дом.
        И начал он строить старцу дом. Поставил крепкий фундамент (основание), искусно обработал дерево. Прошло каких-то два месяца — и большущий дом вот-вот будет готов. Тут подошло время большого праздника в году, и Банси-дурак спрашивает у старого тайши:
        —Можно мне домой сходить?
        —Сходи, — отпускает тот.
        Отправился Банси-дурак к себе в улус, где он родился. Погулял там недельку и обратно собрался к старому тайше работать. А в родном улусе Банси-дурака жил один очень богатый человек. Он откармливал на мясо трехгодовалого бычка и держал его в изгороди на поляне.
        Когда стемнело, Банси-дурак поймал этого трехгодовалого бычка и повел его к старому тайше.
        Заметил пропажу богач, сел на своего хорошего коня и отправился вдогонку за вором. Перед рассветом догнал Банси-дурака, который вел его бычка.
        —Зачем ты украл моего бычка? Пойдем, жаловаться буду я старому тайше.
        Совсем уж стало светло, пока они прибыли к старому тайше. Приехали, богач привязал коня, быка и зашел к старому тайше. А Банси-дурак опять украл этого быка, вывел его на дорогу, забил там, а мясо раздал бедным людям.
        Когда богач зашел к тайше, тот спрашивает у него:
        —Откуда приехал? Дело есть?
        —Банси-дурак украл моего трехгодовалого бычка, — отвечает богач. — Погнался за ним и только здесь его поймал.
        —А где ваш бычок? — спрашивает старый тайша.
        —Здесь, на дворе привязан.
        —Пойдем, посмотрим, — говорит старый тайша.
        Смотрят — один конь стоит на привязи, а бычка нет. Старый тайша рассердился на богача, стал ругать его:
        —Насмехаться вздумал надо мной? Коль ты нашел бычка своего, куда же он подевался? Врешь ты!
        Тогда богач, оскорбленный старым тайшой, говорит:
        —За свое вранье угодишь в тюрьму. Ничто не спасет тебя — палка тебе не мать родная да и прутья не друзья. Отхлестать бы твою спину до крови, тогда будешь знать, каково врать!
        Вскочил богач на своего коня и без бычка вернулся домой. Заходит Банси-дурак к старому тайше, тот спрашивает:
        —Ну, как ты погулял?
        —Ничего, семь суток гулял.
        —А зачем ты украл у того богача трехгодовалого бычка?
        —Старейшина-тайша, говорят, если не помешать родниковую воду, не помутнеет она. Если Банси-дурак не сумеет украсть, кого же тогда вором назвать.
        Старый тайша не нашелся, что ответить, только громко захохотал да погладил по голове Банси-дурака.
        —Поди, заканчивай постройку моего дома, — сказал он ему.
        Когда Банси-дурачок построил очень красивый дом, тайша напоил его крепким архи, накормил жирным мясом, одел, отдал деньги и говорит:
        —Возвращайся в родные края и отдыхай.
        Так, сказывают, Банси-дурачок добыл деньги, оделся и поставил в тупик старого тайшу.
        77.ЯЛА

        Давным-давно один человек, по имени Яла, поехал молоть зерно. Доехал он до мельницы, разгрузил телегу и пошел переночевать к одному знакомому русскому. Подходит к его дому, а там много воров собралось. Подняли они домкратом дверь амбара и спорят — кому из них зайти в амбар. Подошел к ним Яла, они говорят ему:
        —Зайди-ка ты в амбар, за это, мы поделимся с тобой добытым добром.
        Испугался Яла, но делать нечего — зашел в амбар. Смотрит — в амбаре полным-полно мяса, масла, рыболовные сети на стене висят. Все это, он стал подавать ворам, а когда все почти передал, воры опустили домкрат и убежали.
        Остался в темном амбаре Яла один. Долго он ходил по амбару, устал и сел на пол. Стал он закуривать, и вдруг от спички загорелась рыболовная сеть, а потом и весь амбар начал гореть. Загорелись дверные колоды и начали валиться. В это время Яла успел выскочить и убежать в лес. С шумом сбежались люди, начали тушить пожар. Бежит Яла по лесу, по дорогам и вдруг увидел костер до неба. Подошел Яла к костру, а там сидят те воры. Узнал он своего коня:
        —Отдайте моего коня, ехать надо.
        —Не торопись, мы тебе дадим кое-что из добычи, — говорят они и освобождают бочку с маслом. Ждет, ждет Яла, наконец, высвободили они бочку и затолкали туда Ялу, захлопнули крышку, а сами уехали. Пока Яла сидел в бочке, подошел волк на запах масла и начал лизать бочку. Яла просунул руку через щель и схватил волка за хвост. С перепугу волк рванулся — и бежать. Мчится волк, а Яла держится за его хвост, не отпускает. Долго так бежал волк, пока бочка не ударилась об пень и не разбилась. Яла выскочил, наконец, из бочки и вернулся, говорят, домой без коня и муки.
        78.СТАРИК МОЛОНТОЙ

        Давно, говорят, жил старик Молонтой. Был у него сивый бык. Сел он на этого быка и поехал к Эрлен-хану. В дороге повстречался с парнем Альбаша Хара. Он ехал верхом на золотисто-рыжем коне.
        —Здравствуй, старик Молонтой! Куда путь держишь? — спрашивает парень.
        —Еду к хану Эрлену, чтобы получить право на владение вселенной.
        —Хм… хочешь получить право на владение вселенной, говоришь?
        —Да, да, человеческий сын.
        —Я тоже еду с такой же целью. Ты очень состарился. Не сможешь ты быть ханом вселенной. Сделай меня помощником. Я молод, силен, ловок. Я буду тебе хорошим помощником.
        —Очень правильные слова. Тогда мы вдвоем будем ханами.
        —Мой конь очень быстрый, не успеешь помешать мясо ягненка (в котле), как трижды обежит цветущую землю, четырежды обежит привольную степь, — говорит Альбаша Хара.
        —Да и мой бык ни от кого не отстанет, — отвечает старик.
        —Хм, хм. Кого может догнать этот твой негодный бык? Брось, брось, старик.
        —Ну, тогда давай поспорим.
        —Давай. На что?
        —Каждый на голову свою.
        —Ну, согласен, согласен.
        Подали друг другу руки — поспорили. Парень Альбаша Хара помчался между небом и землей, словно орел, полетел быстро, словно беркут, помчался, словно ветер, поскакал, словно искра.
        Старик Молонтой не сдвинулся с места, повернул быка головой с востока на запад и стоит. Парень Альбаша Хара вернулся, объехав цветущую землю и привольные степи, а старик Молонтой стоит так же, как и стоял.
        —Да что с Вами, старик мой? Так и стоите на том же месте?
        —Да что ты говоришь? Посмотри на голову моего быка. Он смотрел на восток, а теперь смотрит на запад. Что с тобой? Я не дам смеяться над собой.
        —Не ври, что объехал землю. Я видел большого светлого оленя, простреленного насквозь, он истекал кровью у подножия горы Сумбэр. У желтого моря лежал заяц, тоже истекающий кровью, после того, как его поймал изюбр. А потом я видел, как лев гнался за одним человеком. А ты видел все это?
        —Большого белого оленя я я подстрелил, полосатого изюбра на скаку насквозь забодал мой бык. Лев гнался за моим врагом. Не зная ничего этого, пытаешься уши тарбагана отодрать (то есть пустое говорить). Я выиграл, отдавай коня!
        Парень Альбаша Хара отдал своего коня и взял быка.
        —Мой бык знает своего хозяина. Когда сядешь на него верхом, он не сдвинется с места. Вот этим железным молотком ударь его между рогами. Тогда он полетит, словно ветер, словно белка помчится.
        Сказал так старик Молонтой, вскочил на золотисто-рыжего коня и ускакал, словно пущенная стрела или брошенный камень, говорят.
        Парень Альбаша Хара сел верхом на своего быка, ударил черням железным молотком его по голове, а бык-то свалился мертвым. Убил быка парень Альбаша Хара и отправился, говорят, дальше.
        79.ХАЙБАЙ МЭРГЭН

        Давным-давно жил Хайбай мэргэн. Были у него серенький невылинявший жеребенок-двухлетка, плохонькое седло, волосяной потник да замызганный кожаный мешок. Имел он еще старшего брата — скупого Хара-хана. А у этого скупого брата Хара-хана был сын Нугаржан, две девушки-служанки и жадная ханша.
        В один прекрасный вечер Хайбай мэргэн собрался к брату Хара-хану в гости. Привел своего плохонького мохнатого серого жеребенка-двухлетку, покрыл волосяным (дерюжным) потником, оседлал плохоньким седлом, взял свой засаленный черный кожаный мешок и поехал в сторону скупого брата Хара-хана.
        Долго ли, коротко ли ехал он и добрался до своего брата Хара-хана. Вошел во двор, привязал коня и видит, что его брат скупой Хара-хан лежит на кровати, сын его Нугаржан обдирает перья голубя, жадная ханша чистит кишки длиной в сажень, старшая служанка чистит часть желудка, младшая — готовит тарак.
        Увидел все это Хайбай мэргэн и кашлянул. Услышали в доме кашель, поняли, что пришел кто-то, и спрятали еду. Ханша спрятала кишку в свой рукав, сын Нугаржан спрятал голубя на полке, старшая служанка положила брюшину на полку, а младшая — спрятала тарак под полой.
        Хайбай мэргэн открыл дверь, вошел в дом, поздоровался по-хански и сел с братом.
        —Как живете? Что у вас нового? — спрашивает он Хара-хана.
        —Ничего нового нет, — отвечает (тот).
        Скупой брат Хара-хан спрашивает у Хайбай мэргэна:
        —А что (у тебя) нового?
        Хайбай мэргэн отвечает:
        —Ничего нового нет. Когда ехал к вам, большая змея, длинная как кишка, которая лежит в рукаве твоей жены, пересекла мне дорогу. Тогда я взял камень, величиной с желудок (твоя старшая служанка положила его на полку), и кинул в голову змеи. Когда кинул я камень в голову, брызнули мозги, белые, как тарак, который спрятан под полой у твоей младшей служанки.
        Делать нечего, пришлось вытащить все хозяевам и варить. Встал Хайбай мэргэн и под видом помощника развел сильный огонь под котлом. Закипело в котле. Подошла старшая служанка, хотела снять котел, не смогла, чуть рукава и руки не обожгла. Пришла младшая служанка попробовала и тоже не сумела снять, а ханша даже не могла подступиться к котлу. Тогда Хайбай мэргэн сказал:
        —Я помогу.
        Прежде чем хозяева согласились, он схватил котел и выбежал на улицу.
        Там он положил в свой засаленный мешок всю еду, а сам зашел в балаган и лег.
        Хозяева решили, что он всю еду вылил, и хотели снова варить пищу, но скупой Хара-хан пожалел еду для Хайбай мэргэна, и все они легли спать голодными.
        В полночь скупой Хара-хан проснулся. Проснулся и Хайбай мэргэн. Лежит, прислушивается. Слышит, брат его Хара-хан говорит ханше:
        —На полке лежит масло топленое, величиной с бабку, принеси его.
        Ханша встала тихонечко, без шума, взяла то масло с полки и протягивает (мужу). Тогда Хайбай мэргэн бесшумно, (перед ним) протянул руку вперед, взял топленое масло, спрятал его и лежит. Когда ханша легла в кровать, хан спрашивает:
        —Что с тобой? Принесла?
        —Разве я не принесла и не отдала тебе? — отвечает она.
        Хан прошептал:
        —Тихо! Как бы не услышал Хайбай мэргэн, молчи.
        Через некоторое время говорит:
        —На полке у нас лежали почки, принеси их.
        Хпнша встала и опять принесла. Когда она в темноте протянула руку, Хайбай мэргэн, опередив, опять взял и спрятал.
        Хан спрашивает:
        —Принесла?
        Ханша отвечает:
        —Разве не дала тебе?!
        Ханн говорит:
        —Замолчи! Хайбай мэргэн услышит. Тихо!
        Так и лежат голодные. Но долго он не мог вытерпеть, пришлось ему все-таки встать. Взял он ключи и пошел в чулан. Когда он шарился в чулане и искал еду, вошел Хайбай мэргэн.
        —Что за вор явился к моему брату? — спросил он и вытащил Хара-хана. Хайбаи мэргэн потрепал его немного, забрал еду, положил в мешок, сел на своего серенького жеребенка двухлетка и отправился домой.
        80.ПОБЕДИЛ МЕДВЕДЯ

        Однажды молодой сборщик орехов шел к своему шалашу, взвалив кожаный мешок, наполненный орехами. Он сильно промок под дождем и стал высматривать место для укрытия. Случайно заметил большущий кедр, что не обхватить человеку.
        Кедр снизу был обгоревший и полый с одной стороны, как пустая кадка. «Повезло-то как, славное место нашлось!» — радуется он. Залез туда. Тепло ему, хорошо и просторно, даже на двоих хватило бы места.
        Немного погодя в тайге стало темным-темно. Два человека могли бы стукнуться, не заметив друг друга.
        «Друг-то думает, наверное, что я заблудился где-то далеко в тайге вого, как сивый волк», — думает он.
        Вдруг рядом хрустнула ветка, и что-то мохнатое, огромное, мокрое оказалось рядом с ним, закрыв собой всю полость дерева.
        Молодой парень, сидевший там, испугался и закричал, а потом ткнул его кулаком. Мохнатое от испуга заревело на всю тайгу и обдало его лицо чем-то теплым и жидким. А в тайге слышится только шум дождя.
        —В такую темную ночь что за черт меня вздумал напугать! — выругался парень и поднялся. Со злостью вытер он лицо рукавом и почувствовал вонючий запах.
        —Фу, фу! Что за противное такое подвернулось! Было бы время, ножом бы пырнул, — сожалеет он. — Как же мне быть теперь! Расскажешь другу-шутнику про этот негаданный случай, разболтает, и будут все потешаться надо мной, — думает.
        В это время не очень далеко раздался выстрел, потом — второй.
        Обрадовался парень, что друг подает знак, вытащил нож из ножен, крепко взял его в правую руку и пошел к своему шалашу. А случай этот никак не выходит у него из головы. Не успел он еще разобраться во всем, как увидел он свое неприметное жилище, откуда валил дым.
        Со скрипом открыл он дверь и зашел. Старый Бадма, который варил мясо, соскочил с места и озабоченно спросил:
        —Что с тобой? Не заблудился ты? Почему так поздно вернулся?
        —Не заблудился. Пока добирался, стало поздно, — отвечает он и пытается дрожащими руками расстегнуть свои пуговицы, но не может.
        Друг помогает ему и снова спрашивает:
        —Далеко ты ушел?
        —Далеко. Орехов было много, и я незаметно ушел очень далеко, — отвечает парень, пытаясь скрыть случившееся от друга.
        —Фу, фу! Что за нехороший запаху — восклицает старый Бадма.
        Разглядев своего друга, пуще прежнего удивился.
        —А лицо-то… Упал что ли? — спрашивает он с удивлением.
        —Хоть и скрывал, да все наружу вылезло! Придется всю правду выложить, — подумал он, вздохнул и тихо начал:
        —Произошел такой случай, что никому не расскажешь.
        —Интересный? Давай, давай рассказывай.
        —Если дальше нашего жилища ни слова не выйдет.
        —Конечно! Я обещаю, пусть таежные деревья будут свидетелями.
        Когда тот рассказал обо всем, старый Бадма, еле сдерживая смех, соскочил с места и спрашивает:
        —Это правда?
        —Тебе смешно, а мне не до смеха. Я знал, что ты так будешь реагировать, — отвечает парень, выплескивая чай, словно сидел на шиле.
        Старый Бадма, с трудом подавив смех, говорит:
        —Ты запомнил, как выглядело это самое, что встретил ты?
        —А что же это могло быть?
        —Ладно, ладно. Я старый охотник, кое-что понимаю. Незваного гостя надо было почтительно встретить, а ты отпугнул. Это плохо.
        —Хе! Еще с почтением. Все тело трясется до сих пор.
        —Не узнал, говоришь? Завтра утром познакомлю, — сказал старый Бадма и лег спать.
        Молодой парень поднялся рано утром и собрался ставить чай.
        —Друг молодой, чаевать сейчас не стоит. За свежениной сходим, знай потом мясо варить да жарить.
        —Хе! По нашему желанию где такая свеженина найдется?
        —Готовое наше мясо волку, собаке в рот попадет, — сказал старый Бадма, проверил свое ружье и вышел на улицу.
        Молодой парень показывает другу дорогу, идет впереди, вскоре добрались до того кедра.
        —Надежное место ты нашел для укрытия от дождя, — говорит старый Бадма и высматривает там следы. — Далеко не ушел. Где-то здесь должен свалиться, — сказал он и пошел по следам, оставленным на траве.
        И действительно, где-то в десяти шагах они увидели огромного медведя. Видимо, он бежал и там свалился:
        —Эй, друг молодой, подойди ближе! Посмотри на своего друга, который обрызгал тебя духами со сладким запахом, — посмеивается старик.
        —Ах, черт его побери! Этот шолмос, видно меня напугал! — удивляется тот и спрашивает:
        —Отчего же он подох?
        —Он не сам подох, это ты оказался таким сильным.
        —Как?
        —Разок крикнул да ударил медведя. Он и подох. Невиданной силы ты человек, — говорит (старик), разыгрывая его.
        —Да перестань, Бадма-абгай.
        —Медведи очень пугливые. Этот медведь искал укрытия от дождя. Ты неожиданно напугал его своим криком да еще ударил. У него сердце лопнуло — вот и подох.
        —Такой большой и сильный. Удивительно, что он мог до смерти напугаться, — говорит парень, поверив, наконец, старому охотнику
        81.СИЛАЧ УМЭДЭН

        В давние-давние времена в Монголии жил один очень сильный батор. Не мог он найти человека, который бы согласился побороться с ним.
        Однажды услышал он, что за морем есть большой силач и отправился туда. Через несколько дней добрался. Первым повстречался ему человек, который сидел и мастерил луку для седла. Силач из Монголии спросил:
        —Где проживает силач Умэдэн?
        Тот, который мастерил, и был силачом Умэдэном. Понял он, что этот человек пришел бороться с ним, и показал лукой, которую мастерил:
        —Вон там живет.
        А из дерева (луки), которое он сжимал, аж сок, потек. Монгольский батор сразу понял силу силача Умэдэна, крепко набил табаком свою медную трубку и подал. Тогда силач Умэдэн так сильно стал нюхать, что его медная трубка затрещала.
        Монгольский силач говорит:
        —Это вы силач Умэдэн? Я пришел из далекой Монголии побороться с Вами.
        На это Умэдэн отвечает:
        —Да, это и есть я. Если приехал бороться, попробуй сначала побороться с моей матерью. Если поборешь мою мать, тогда будем бороться с тобой.
        Монгольский силач боролся с матерью силача Умэдэна и, не выдержав, свалился. Тогда силач Умэдэн говорит:
        —Раз тебя победила моя мать, тебе не справиться со мной. Не стоит нам бороться с тобой, придется тебе вернуться на родину.
        Монгольский силач, побежденный женщиной, вернулся на родину очень недовольный.
        82.СИЛАЧ БААЛГА

        В давние времена жил очень сильный и рослый, но глуповатый силач Баалга. Говорят, был он родом из кости алгуй. Не было от него никакого покоя, воровал скот, уводил коней. Зайдет, бывало, на скотный двор и сваливает скот. По целому, барану съедал. Жены у него не было, один жил.
        Как-то Баалга поспорил с людьми и отколол от скалы камень величиной с дом и притащил. Ночевал он всегда в степи и сильно пугал людей. Хотели с ним покончить да не могли победить.
        Однажды из-за моря прибыл очень сильный батор. Люди послали силача Баалгу на берег моря, чтобы он поборолся с прибывшим батором. Два силача (батора) бросили жребий, кто из них должен ударить первым. Жребий пал на батора из-за моря. Договорились встретиться через три дня.
        Прошло три дня, много людей собралось на берегу моря. Силач Баалга встал, приготовился. Приезжий батор трижды обошел Баалгу по кругу солнца и, размахнувшись, ударил его своим большущим кулаком по голове.
        Силач Баалга охнул, и ноги его целиком ушли в песок. Только люди подумали, что наконец-то избавились от силача Баалги, как он медленно стал вытаскивать ноги из песка. Погладил он один раз свою голову и сел отдохнуть. Приезжий заморский батор понял, что это его последний день и приказал людям доставить архи и еду. Все начали пировать. К закату солнца заморский батор попрощался со своими людьми, а потом встал напротив силача Баалги. Силач Баалга подошел к нему, плюнул на ладонь и, размахнувшись, ударил его в грудь. Кулак силача Баалги пробил насквозь грудь заморского батора, и он умер.
        Каждую ночь после этого силач Баалга, как и прежде, начал разбойничать. Нет от него покоя людям. Опять стали пропадать у людей то корова, то конь. Люди думают и гадают, как бы избавиться от силача Баалги.
        Однажды местный охотник увидел в лесу избушку, в которой жил батор Арсалан. Этот батор обладал огромной силой. Он ловил голыми руками разных зверей для еды. Охотник вошел к нему в дом и стал просить его избавить их от силача Баалги.
        —Ну что же, отправьте его завтра ко мне, — говорит ему силач Арсалан.
        Охотник пришел домой, рассказал обо всем людям, а затем все отправились к силачу Баалге. Кое-как уговорили его пойти к силачу Арсалану.
        Утром Баалга отправился в ту сторону, куда ему указали. Шел он, шел и пришел в дом силача Арсалана. Тот встречает его очень радушно. Пригласил за стол, посадил в переднем углу и поставил большую бутылку водки. Поговаривая, о том, о сем, выпили всю бутылку. Затем силач Арсалан, поняв, что силач Баалга опьянел, встал из-за стола:
        —Быстренько выйду и посмотрю коня, как он не порвал поводья.
        Силач Баалга остался в доме один и начал рассматривать вещи. Стол новый, а вместо стульев чурки. Прошло много времени, а силача Арсалана все нет. Баалга решил выйти на улицу, подошел к двери, толкнул ее, но она оказалась запертой снаружи. Баалга. заметался по избе, увидел лиственничный чурбан, схватил его и выбил им дверь. На улице силач Арсалан с большим деревом в руке караулил силача Баалгу, чтобы убить его. Кргда Баалга выбежал, он изо всех сил ударил его. Получив очень сильный удар по голове, Баалга, падая, все-таки подмял под себя силача Арсалана. Так он победил силача Арсалана и пришел к себе на родину. Удивленные люди спрашивают; его:
        —Ну, как ты сходил (в гости)?
        —Хорошо погостил. Только там пробили мою голову, и голова моя гноится, — сказал он, отодрал с головы засохшую кожу с ладонь и бросил вверх, приговаривая: «Это сорокам-воронам!»
        —Силен ди силач Арсалан? — спрашивают его люди.
        —Моя голова была пробита, поэтому не понял, каков он. Когда подмял я его под себя, он начал дрыгаться, как пятилетний, жеребец, — отвечает им силач.
        Так и не смогли люди избавиться от силача Баалги.
        83.СИЛАЧ ЗЭЭДЭЛЭЙ

        Когда-то жили брат и сестра. Рано они потеряли отца с матерью. Очень трудно им пришлось. Ходили они по дворам, собирали объедки, тем и кормились. Как ни была тяжела их жизнь, брат вырос сильным, а сестра превратилась в красивую девушку.
        Когда брату исполнилось семь лет, он запряг своего единственного коня в телегу и вместе с другими людьми поехал в лес за дровами. Нагрузили они много дров и поехали обратно домой. По дороге кони застряли в трясине. Люди стали толкать телеги, бить коней, но не смогли сдвинуть их с места. Только один семилетний мальчик спокойно сидит на своей телеге.
        —Эй, поди сюда, помоги! Что сидишь? — кричат ему десять человек.
        Не могут они вытащить из грязи одну нагруженную телегу, сердятся и ругаются.
        —Я снимаю свои гутулы, распрягите коней и отведите их в сторону, — отвечает семилетний мальчик.
        Удивляются люди, не знают, что делать.
        —Распрягите коней! Почему стоите? — сердится семилетний мальчик.
        Босиком по грязи он подошел к первой телеге, освободил коня, сам впрягся вместо коня и вытащил телегу.
        Удивились люди, распрягли коней своих и отвели в сторону. Семилетний мальчик сам вытащил из грязи все их телеги. Незаметно было, чтобы он очень устал. Люди окружили мальчика.
        —В нашем краю родился такой силач, — радуются они.
        И назвали его именем знаменитого в старину силача Зээдэлэя. Все вернулись домой.
        Через несколько дней один очень, богатый человек из другого улуса велел юноше явиться к нему. Когда юноша пришел, богач говорит:
        —С этого дня ты будешь работать у меня. Будешь готовить в лесу дрова, а сестра твоя будет работать по дому.
        Сестра собрала одежду брату, и он вместе с другими людьми отправился в лес на заготовку дров.
        Нескольку дней они готовили дрова. Однажды вечером, когда они отдыхали, к Зээдэлэю подсел один дровосек и говорит:
        —К нашему богачу приехал один хан и силой увел твою сестру, чтобы сделать ее женой своего сына. Еще он хочет, сделать тебя своим работником и послал сюда воинов, чтобы схватить тебя и увести. Они идут сюда.
        Сильно рассердился силач Зээдэлэй, вырвал одно дерево с корнем и пошел навстречу врагам. Видит — около ста человек с луками и стрелами на конях едут в лес. Силач Зээдэлэй приблизился к ним и спрашивает:
        —Что вы за люди? По каким делам едете?
        —Мы схватим тебя и доставим своему хану. Ты будешь работником у него. Если не пойдешь по доброй воле, наденем железные цепи и уведем, — отвечает старший из них.
        Силач Зээдэлэй замахнулся своим деревом и говорил:
        —Кому дорога жизнь, убирайтесь!
        Старший из них приблизился на коне к силачу Зээдэлэю и ударил его кнутом. Но тут же сам упал замертво, задетый деревом силача Зээдэлэя. Остальные накинулись на него. Силач Зээдэлэй начал размахивать своим; деревом во все стороны и бить врагов. Как ударит он, так сразу двое-трое слетают с коней. Потеряв половину своих людей, враги поняли, что не победить им силача Зээдэлэя, и пустились в бегство. Силач Зээдэлэй на коне пустился за ними. Догоняя врагов, он подъехал ко дворцу хана. Смотрит — навстречу ему несутся верхом вооруженные воины. Много их. Силач Зээдэлэй снова вступил в бой один. Сестра, узнав, что брат бьется, с врагами, стала искать способ помочь ему. Она зажгла свечу и подожгла ханский дворец. Увидели это люди и стали кричать, как сумасшедшие:
        —Спасите хана!
        Воины скачут ему на помощь. Силач Зээдэлэй, раненный, с окровавленными руками и лицом, бьется (с врагами). Постепенно он начал терять, силы. Рабы хана поняли, что пришел новый батор и бьет их жестокого хана, и стали помогать ему. Увидели это воины и разбежались в разные стороны, спасая свою жизнь.
        В этот момент выбежала из дворца сестра и сказала:
        —Хан с сыном и женой собираются бежать.
        Богатырь Зээдэлэй быстро примчался на коне, разбил стражу хана и связал хана и его семью. Поняли люди, что пришла свобода, проклинают и: плюют в сторону хана. У каждого из них брат или сестра были рабами хана. Ежедневно они терпели от него побои.
        Народ попросил силача Зээдэлэя стать их ханом. Так, говорят, силач-Зээдэлэй в молодые годы занял трон хана.
        84.ПЕТР ПЕРВЫЙ И СЫН ЗАЯАЯ

        У Заяая был единственный сын. Когда ему исполнилось около десяти лет, он снял с себя одежду, бросил ее на берегу Сухэ и бесследно исчез. Его родители подумали: «Наверно, наш сын утонул». Это произошло, говорят, когда на бурятской земле не распространилась вера в бога.
        Большое горе постигло семью Заяая. Проходят месяцы, годы. Горе их стало утихать, стали они как будто забывать про сына; Когда встречали сверстников своего сына, говорили: «Бедненький наш, был бы живой, таким же большим стал бы».
        Но сын Заяая не утонул, а отправился в Тибет, чтобы научиться читать книги, стать мудрым. Там он проучился, говорят, до двадцати восьми лет и вернулся на родину.
        Он подумал: «Нельзя внезапно являться домой. Отец с матерью состарились, от неожиданной радости они могут заболеть. Я должен с осторожностью дать о себе знать». Так зашел он домой, притворившись чужеземным ламой.
        Состарились отец с матерью не узнали его. Ведь прошло около двадцати лет с тех лор, как их сын ушел, переодевшись в другую одежду. Отец с матерью думали, что он утонул, потому что нашли его одежду (у воды). Если бы он не сделал этого, Заяа с женой ни за что не отпустили бы сына в такую далекую страну. О том, что сын их жив, те старики и мысли не допускали.
        Пришел он как лама из далеких мест, и ему разрешили переночевать. Одну ночь переночевал, другую, третью… Наконец, надоел он Заяаю и его жене.
        —Какой надоедливый лама, занял себе место на полу, лежит себе; мешает, не зайти, не выйти, — стала ворчать жена Заяая.
        На четвертую ночь он снял рубаху, лег, спиной к огню и уснул. Наутро жена Заяая развела огонь и увидела на спине спящего большую родинку,
        —Старик, посмотри-ка, на спине этого ламы большая родинка. Как она похожа на (родинку), нашего сына, — радуется жена Заяая.
        Заяа встал, и вместе с женой они стали с удивлением рассматривать родинку на спине ламы. В это время лама проснулся.
        —Эх, бедняга, на спине нашего сына такая же была родинка, — говорит старик Заяа ламе.
        —Я и есть Ваш сын. Не узнаете? — произнес тот.
        Тогда отец с матерью, плача от радости, бросились обнимать своего сына.
        Рассказал сын родителям о том, где он побывал.
        Отец поскакал на коне к юртам и громко закричал:
        —Есть судьба! Есть судьба! Вернулся сын Заяая!
        А сын Заяая, вернувшись из Тибета, решил на земле бурят распространить и утвердить религию. Для этого он стал собираться в далекую дорогу в Петроград.
        В те времена распространился слух, что в теперешней Читинской области в Петровском Заводе есть один очень хороший кузнец. К нему и отправился сын Заяая, чтобы наладить телегу. Зашел в одну кузницу. Там стоял высокий русский кузнец со светлым лицом. Золотое кольцо блестело у него на руке.
        —Это не простой человек, — решил сын Заяая и рассказал ему вкратце о своей цели. Тот русский кузнец был Петром Первым.
        Петр пригласил сына Заяая к себе домой, написал большое письмо и говорит:
        —Сейчас очень трудно попасть в царский дворец. Не каждого пускают. Если тебя не пропустят, постарайся в еду, которую, принесут царице, незаметно положить это кольцо.
        Петр снял золотое кольцо с пальца и отдал.
        —После этого тебя вызовут, и ты покажешь это письмо моей царице.
        В те времена трудно было добраться до Петрограда. Не было железной дороги. Но сын Заяая знал, что мужчина не должен оставлять задуманное, и через некоторое время прибыл в Петроград.
        В самом деле, он никак не мог проникнуть в царский дворец. Несколько дней прождал у наружной изгороди дворца. Настал удобный случай, и он сумел положить то кольцо в еду которую доставляли царице. Царица очень удивилась, когда нашла в еде кольцо своего мужа.
        Петра Первого оклеветали придворные, будто бы он предал свой народ, свою веру, и тайно сослали в далекую Сибирь. А чтобы обмануть царицу, они сделали из глины человека, точь-в-точь похожего на Петра, сказали ей, что муж ее умер, и похоронили глиняного человека. Так рассказывают.
        Когда царица нашла кольцо (умершего) мужа, стала допытываться, искать человека, передавшего кольцо, и нашла. Царица велела позвать во дворец сына Заяая. Пришел он и вручил ей письмо Петра. Царица прочитала письмо, посадила в тюрьму виновных придворных и отправила в далекую Сибирь людей, чтобы привезли Петра Первого.
        И тем временем без задержки она велела распространить буддийскую веру среди бурят.
        После этого распространилась самая первая вера, и стал известен среди бурятского народа человек по имени Заяа Хамба.
        85.О ДВУГЛАВОМ ГЕРБЕ

        В прежние времена в нашем государстве не было хана. Всеми людьми правили нойоны, богачи да ламы. Нойонами становились по наследству. В других государствах были ханы.
        Один из ханов южной страны ездил по другим государствам. Тайно от всех он стал бывать в нашем государстве, останавливался отдыхать у одной одинокой женщины.
        Потом долго не было его, не приезжал больше. То ли он состарился, то ли что другое. А та женщина родила сына. Рос он очень смышленым и красивым. Когда ему исполнилось около четырех лет, стал он спрашивать у матери:
        —Чей я сын? Кто мой отец? Как его зовут? Ребята мне говорят, что у меня нет отца, сиротой называют, смеются надо мной, издеваются, мне очень плохо. Я думаю, не бывает детей без отцов, но я не знаю, кто у меня отец, не знаю ничего о нем.
        Часто он задавал матери эти вопросы.
        —У тебя есть отец. Твой отец очень хороший человек, ты сын хорошего отца. Зачем сейчас знать тебе его? После, когда подрастешь, узнаешь. Пусть сейчас смеются над тобой, ничего, не переживай, — так говорила ему мать.
        Когда ему исполнилось десять лет, он снова стал просить мать назвать ему отца:
        —Если ты не сможешь, я уйду, буду искать отца, расспрошу людей. Как можно человеку не знать отца, не повидать его?
        Начал собираться он в дорогу.
        —Подожди, пока тебе исполнится пятнадцать лет, — просит мать.
        —Мне не стоит жить до пятнадцати лет, не видя своего отца, — сказал он и снова стал собираться.
        Тогда мать собрала сыну кое-что из еды, дала ему золотой перстень с именем его отца и сказала:
        —Отец твой является ханом чужой южной страны. Ну, теперь иди.
        С этими словами мать осталась, а сын направился в южную сторону.
        Ехал он, ехал. Через три года вступил на землю чужого государства, встретился там с парнем; который пас телят, и долго разговаривал с ним. От него он узнал, где живет хан, о его дворце.
        Вот приходит тот парень ко дворцу хана и спрашивает:
        —Здесь живет хан? Как можно повидать его?
        —Нельзя тебе с ханом видеться. Лучше тебе отсюда убраться, пока живой, — отвечают ему караульные.
        —Я должен обязательно с ним повидаться. Лично хану я привез подарок и должен этот подарок передать в его собственные руки, — говорит настойчиво парень.
        Удивились караульные солдаты и слова его передали хаму. В свою очередь удивился хан и сказал одному тушэмэлу:
        —Возьми тот подарок и принеси его мне.
        Передали подарок. Парень ждет ответа.
        Посмотрел хан подарок, узнал свой перстень и говорит:
        —Приведите этого парня, впустите.
        Привели парня. Поговорили они. Парень точно оказался его сыном. Хан расспросил его о матери, о многом другом, дал ему хорошо отдохнуть.
        Тайно жил парень, никому не показывался. Прошло много времени. Соскучился (парень) по матери, отец решил отправить его. В подарок сыну хан дал белое знамя с тремя хошунами. Не было на том знамени ни герба, никакого другого знака, просто материя. Подает его хан и говорит:
        —Тебе пора ехать, возвращайся на родину. Жить на родине будешь хорошо, ханом будешь всю жизнь. Сядешь на трон, а по прошествии двадцати семи дней помашешь этим полотнищем.
        Парень ничего не сказал и уехал, хотя и подумал, почему бы хану не дать им с матерью дорогой подарок, чтобы им не нуждаться всю жизнь.
        Вернувшись домой, парень застал мать больной. Отдохнул с дороги и стал кучером у нойона. В это время нойоны устраивали сугланы, на которых говорили о том, что надо бы в своем государстве назначить хана. На сугланах решали, кого поставить ханом.
        Сын одного богатого нойона говорит:
        —Мы должны, поставить ханом человека из знатного рода, сына самого богатого человека, самого высокого нойона.
        Но один лама ему возражает:
        —Если сын самого богатого, самого высокого нойона будет глупым и неспособным творить чудеса, как он может стать ханом. Я считаю, что ханом должен стать человек умный, способный творить чудеса, независимо оттого, будет ли он бедный, сиротой, богатым или нойоном.
        —Хан должен править государством, все должен знать, — стали говорить люди, спорить и разбились на два лагеря.
        Тогда лама сказал:
        —За то, чтобы поставить ханом умного, знающего человека, — большинство.
        Богачи и нойоны, оставшись в меньшинстве, сидят очень недовольные. Решено было назначить собрание. На нем решено было избрать ханом человека, который должен показать свое умение творить чудеса. Ученый лама предлагает:
        —В этом большом дацане нужно перед бурханами поставить в один ряд много свечей и впустить в западную дверь всех людей без исключении и выпустить их через восточную дверь. Если зайдет тот, кто должен стать ханом, эти свечи поочередно зажгутся сами. Он и должен стать ханом. Такого человека, который бы умел творить чудеса в нашем государстве, до сих пор не было. Если теперь он появился, то он может стать ханом.
        —Да, это справедливые, пожалуй, слова, — говорят.
        «Такая судьба должна постичь богачей и нойонов, а если нет, то суждено ученому ламе стать ханом», — так решили на совместном суглане богачи и нойоны.
        Так и сделали. В большой дацан с тремя дверями на юг стали пропускать по очереди, начиная с богачей и нойонов, всех со свечами. Бедные люди должны зайти в самую последнюю очередь.
        В дацане том от западной двери направо находилась божница, в которой хранились книги, бурханы. По восточной стороне тоже были поставлены божницы, перед ними стояли маленькие столики — табсаны.
        Проходили все по одному, но прошли богачи, нойоны, прошли все бедные, а свечи так и не зажглись. Потом, в самую последнюю очередь, впустили того парня-сироту, который сидел на козлах. Зашел парень и незаметно все свечи зажег одну за другой, а потом сел на сиденье. Удивляются люди. Недовольны нойоны, протестуют и говорят меж собой:
        —Этот парень-сирота без роду и племени. Как можно, чтобы бедный из бедных, нищий из нищих стал ханом? Мы должны немедленно отменить это решение.
        Парень-хан сидит на престоле, ничего не знает. Что дальше будет, не может сообразить. Сидит и ждет помощи от отца. «Когда пройдет двадцать семь дней, помашу полотнищем, тогда и совершится чудо», — думает он. Сидит он да дни считает.
        А богачи и нойоны собираются по родословным спискам на сугланы и совещаются. На последнем суглане они решили: пока этот парень не вошел в силу, то есть пока еще молод, пока есть еще их воля, назначить ханом сына самого родовитого богача, а этого парня уничтожить. Наутро призвали двух вооруженных солдат, вывели того парня на правый берег реки и хотели выстрелить с высокой скалы. Вдруг несколько человек говорят тому парню:
        —Ты теперь не хан. В тебя будут стрелять. Если даже нас не назначили ханами, то где тебе быть ханом.
        Два солдата поставили его на крутой скале, дали ему последнее слово, стали заряжать ружья.
        —Мне нечего сказать. Что с того, что меня расстреляете. Просто столкните, все равно я не останусь живым. Все равно ведь убьете мени. Я умру не от пули, а бросившись со скалы.
        Два солдата выстрелили поверх его головы, столкнули со скалы и ушли. Долетел парень до половины скалы и упал прямо в гнездо большого орла. Посмотрел вниз — река далеко, вверх посмотрел, — скала, некуда деваться. В этом гнезде два птенца сидят, не трогают его, не притесняют.
        «Прилетит орел, начнет клевать меня, какая тяжелая смерть меня ожидает», — думает он со страхом.
        Вскоре прилетел орел с мясом в зубах. Разделил он пищу своим птенцам. Парню есть хочется. Орел не тронул его. Во второй раз опять принес мяса. Парень немного утолял голод птичьей едой, совсем он ослаб, похудел сильно. Тем временем птенцы подросли, расправили крылья и хвосты, собираются вылететь из гнезда.
        —Как же быть? — думает парень. — Они улетят, нельзя же помирать с голоду, — сказал он и стал потихоньку спускаться. Так он спустился на землю.
        —Никогда не забуду вас! — крикнул он орлам, которые взлетели к небу.
        Отправился он к себе на родину. Дома мать застал больной. Сам он тоже плох, сильно страдает. Потом матери стало лучше, да и сам он стал поправляться. И скоро совсем поправился. Захотелось теперь ему пойти к тем нойонам. Много времени прошло с тех пор.
        —Я хочу повидаться с ханом. Он мне говорил, что я буду вечно счастлив, ханом стану. Все это теперь должно сбыться, — сказал он матери.
        Время идет, все должно сбыться.
        —Что-то утеряно, я думаю, — сказал он и отправился к хану.
        Пришел и говорит:
        —Ну, друг, собери всех богачей, нойонов собери, поговорим. Я воскрес из мертвых, ты, верно, узнаешь меня. Всем нужно собраться на суглан. Теперь поговорите, что вам делать со мной.
        Когда они собрались, парень сказал:
        —Друзья! Меня послали издалека бурханы, чтобы я стал ханом в вашем государстве. Я не могу ослушаться повеления бурханов. Ничего со мной вы не сможете поделать. Если убьете, я воскресну. Как вы еще можете уничтожить меня, если не смогли расстрелять, даже поставив на край этой скалы. Значит, у меня есть волшебная сила воскрешаться. На суглане вы все решили назначить того, кто покажет волшебство, вот я и показал. По доброй воле верните мне ханский престол. Если же не вернете, то по-другому будем. разговаривав Если нападете целым войском, я один справлюсь.
        Испугались богачи.
        —Садитесь, пожалуйста, на ханский престол, — просят парня все.
        Освободили ему престол. Сел он ханом и в срок полотнищем помахал. На этом знамени он нарисовал тех двух орлов и сделал герб. Когда он то знамя вывесил, стало у него легко на душе, все его желания исполнились.
        86.БЕДНЫЙ МОНГОЛ

        Жил один бедный монгол с женой. У них была только одна тощая коза. Работали они у одного богача, пасли овец. Овцы паслись среди густого кустарника и потому оставляли целые клочья шерсти на кустах.
        Однажды бедный монгол говорит жене:
        —Соберу-ка я шерсть с кустов, сделаю войлок и продам. А на деньги куплю жеребую кобылу.
        —О! Тогда я оседлаю ту жеребую кобылу и верхом к родным в гости съезжу, — говорит жена.
        —А! Ты хочешь, чтобы кобыла наша выкинула жеребенка!? — закричал муж и давай колошматить жену.
        87.ПОДУМАЙ САМ

        Балдан одел свой самый хороший белый костюм и отправился в гости к другу. По дороге его застал ливень, и белый костюм его промок до последней нитки. Пришел он к другу, переоделся в костюм черного цвета и отправился домой.
        Только переступил он порог своего дома, собака с лаем кинулась на него.
        —Эй черт! На меня лаешь!? — в гневе схватил он палку, чтобы ударить ее.
        В это время остановил его старший брат:
        —Стой, не торопись ударять. Подумай сам, если бы перед твоим уходом собака была белой, а к твоему возвращению стала бы черной, ты узнал бы ее? Подумай об этом.
        88.О ВЕРБЛЮДЕ И КУВШИНЕ

        Один крестьянин насыпал зерна в большой глиняный кувшин и пошел на работу. Улучив момент, подошел к кувшину верблюд, засунул туда голову, поел зерна, а голову обратно вытащить не может.
        Пришел хозяин и опешил:
        —Что же делать?
        —Возьми топор, переруби голову верблюду, тогда быстрее освободишь голову верблюда из кувшина, — советует ему сосед.
        Послушался крестьянин соседа и отрубил голову верблюду и лишился его.
        Необдуманные и легкомысленные поступки некоторых людей напоминают этого крестьянина.
        89.ВЫИГРАЛ СПОР

        Жил один знаменитый вор. И вот однажды хан говорит ему:
        —Сумеешь выкрасть золотое кольцо у моей жены, дам половину своего богатства, а нет — накажу по ханскому закону.
        Дождавшись ночи, вор забрался в овечий загон, украл овцу, содрал с нее шкуру, вынул почки и прямую кишку, брюшину и желчь, желудок наполнил кровью, отделил от туловища голову и два стегна — все это взял с собой и пришел к хану.
        С лаем прибежали ханские собаки, хотели схватить (вора). Но тот бросил им овечьи стегна. Собаки отошли и стали грызть мясо.
        Двинулся вор дальше и увидел двух дремлющих ханских баторов. Подошёл потихоньку, привязал их обоих за косицы и зашел в юрту.
        Хан с женой спали. Расстелил он шкуру (барана) у кровати, положил сверху обе почки и кишку, а между двумя спящими ханскими служанками положил желудок с кровью. На голову спавшего ламы вор надел брюшину, возле очага положил баранью голову, а в рот спящей ханше вылил желчь из пузыря.
        Во сне ханша начала плевать и выронила кольцо. Вор схватил кольцо и выбежал Хан вскочил и упал, поскользнувшись на шкуре, схватил почки и кишку и закричал: «Это мои я… упали! Мой этот самый упал!»
        Проснулись две служанки, увидели кровь в желудке и кричат друг другу: «Это ты родила!» «Нет, это ты родила!»
        Лама проснулся. «Сами родили; а послед мне на голову надели!» — кричит. Посмотрел он в сторону очага и говорит: «Голова у огня раскрылась».
        А двое ханских слуг говорят друг другу: «Да не тяни ты. И ты не тяни!»
        Так вор выиграл спор.
        90.ЕДИНСТВЕННЫЙ СЫН

        В давнее время, говорят, жила одна бедная-пребедная, но очень умная ловкая, шустрая женщина. У нее был один сын. Вырос сын большим. Когда он стал взрослым, его хотели, забрать в армию. Мать беспокоится:
        —Что же мне делать? Отправлю единственного на этом белом свете сына в армию, на войну и знать не буду, жив он или нет, — печалится она.
        Судьба ее сына не дает ей покоя ни днем, ни ночью.
        Однажды ей приснился сон, будто бы ее сын вернулся с войны живой и невредимый. А так случилось потому, что мать сшила из кожи унты, которые не рвутся, и посоветовала ему такую еду, от которой всегда сытно. Дала совет, как уберечься от пули. Такой она увидела сон.
        Проснулась она и думает:
        —К чему бы это? Как все разгадать? Что за сон мне приснился?
        Думает она днями и ночами. Думала, думала и перед отъездом сына в армию сшила ему унты из кожи трехгодовалого быка, которую сушила три года на дымовом отверстии юрты.
        Прощаясь, мать наказала сыну:
        —Сын мой, ты уезжаешь. От меня оторванный кусок, из ребер моих вышедший малец. Нет у тебя старшего брата, чтоб тебе голову поднять и посмотреть, нет у тебя младшего брата, чтоб ты наклонился и посмотрел. Мать твоя одна остается на своей родине теплой, а ты уезжаешь на холодную чужбину. Сшила я тебе из кожи трехгодовалого быка, высушенной на дымовом отверстии юрты, унты. Три года эти унты не порвутся, от росы не промокнут, в холод в них не замерзнешь. Выслушай внимательно наказ своей старой матери. Из мяса грубое выбирай, из хлеба выбирай горелое, спи под дымом.
        Потом обнялись мать с сыном и расстались. Мать осталась дома, а сын отправился на войну. Страшно и жутко было на войне. Сын всё делал по наказу матери. Ел грубое мясо и горелый хлеб, спал под дымом. Постепенно он стал забывать наказ матери. Перестал спать под дымом, в еде не стал разбираться. Пули в него вот-вот попадут.
        Однажды он начал засыпать, и послышалось ему кукование кукушки. Открыл глаза. Оказывается, парню приснилось, что кукушка кукует: «Ты, парень, забыл наказ своей матери. По плохой дороге пошел, не спишь под дымом, не разбираешься в еде». Это сразу же напомнило парню наказ его матери.
        С пор сын делал так, как велела мать. Люди очень удивляются, что он выбирает самую плохую еду, унты его не рвутся и не мокнут, спит под дымом.
        Несколько лет парень пробыл на войне. Несколько парней вернулись домой раньше его. К ним прибежала его мать.
        —Ребята, все вы вернулись. А почему нет моего сына? — спрашивает она.
        —Твой сын умер. Мягкая земля, где он лежит, проросла травою, твердая земля, где он лежит, покрылась ветошью, — отвечают они.
        —Нет, не умер мой сын. Если он все делал, как я наказала, его смерть не должна была взять. Учуяла, что он забывает мой наказ, дала понять ему об этом, — говорит она.
        А напомнила ему во сне та кукушка. И вправду, был живой ее сын, те парни просто пошутили.
        Вернулся сын. Унты, сшитые из кожи трехгодовалого быка, не изношены за три года, почти такие, какие были. И лицо его не изменилось,
        —О! Сын мой! Лицо твое по-прежнему полное, одежда и унты твои, как новые. Видно, тебе там неплохо было, — говорит мать.
        —Соблюдая твой наказ, я вернулся живой и здоровый с войны, — отвечает ей сын.
        Обнялись крепко мать с сыном. С тех пор зажили они счастливо.
        91.ТРИ СЫНА

        Три брата поехали пахать землю. На поле они оказались без огня. Поздно вечером старший из них пошел к старцу за огнем;
        —Расскажи семьдесят небылиц, потом получишь огонь, — говорит тот старик.
        —У отца нас трое. Мы приехали пахать землю. У нас три худеньких коня. Остались мы без огня. Пришел я к самому великому старцу за огнем, а он говорит: Расскажи семьдесят небылиц; тогда получишь огонь, — рассказывает тот парень.
        —Я велел тебе рассказать семьдесят небылиц. Зачем правду говоришь, — рассердился старик, вырезал с его спины ремень в четыре пальца и отправил без огня.
        Пошел средний брат. Он стал рассказывать то же самое, что и старший браг, и старец тоже вырезал с его спины ремень.
        Пошел самый младший. Опять старец велел ему рассказать семьдесят небылиц.
        —Мне приснилось, будто бы у монголов много-много скота. «В сне моем, нет вранья, — подумал я. — Правдивый сон мне приснился». Утром я оседлал коня и поехал. Еду я, еду. Наступил вечер. Слез с коня, увидел черный пень; привязал коня и приготовился спать. Рядом лежала куча старых дров. Я разжег из них костер. От костра стало кругом светло, и я увидел, что привязал коня за шею глухаря. Как только загорелся огонь, глухарь проснулся и улетел вместе с моим конем. Еле-еле догнал, вернул коня, убил глухаря, стал его жарить. Вдруг из огня что-то поднимается. Оказалось, что я разжег костер на гробу. От огня стянулись сухожилия мертвеня, и он поднялся. Свалил (его) обратно, стал жарить мясо глухаря. Наелся и лег спать. Проснулся вдруг от шума. Это подрался мой нож с ножнами из-за глухариного мяса. «Ты мне не дал поесть мяса», — говорит один другому. Оказывается, я отрезал мясо и поел, а про ножны забыл. Потому они разодрались. Виновного шлепнул два раза, а невинного — один раз и опять заснул.
        Опять услышал шум и проснулся. Дерутся два моих гутула. Оказывается, я вытер свои жирные руки о голенище одного гутула, а про другой забыл. Он и приговаривает: «Ты не дал мне поесть». Виноватого шлепнул два раза, а невинного — один раз и опять заснул.
        Назавтра проснулся и поехал. Добрался до Монголии. Там, в Монголии, купил много скота и пригнал к морю. Через море проехал по льду, а обратно морем уже растаяло оно. Забил скот, весь жир и кожу бросил в море. Море все жиром покрылось. По этому жиру я переправился на другой берег.
        Обнаружил, что потратил много денег. Заснул и вижу сон: «На небе в большой цене обыкновенная муха». Проснулся и решил, что мне приснился правдивый сон. Стал я ловить мух и нанизывать их за клювы и волосы. Мух много, всех не перечесть.
        Вдруг увидел золотую лестницу, по которой спускаются небесные девицы. По лестнице я поднялся на небо. Там я стал продавать мух и покупать скот. Решил спуститься на землю снова по лестнице, а ее убрали.
        Я снова стал забивать скот. Сделал веревку из их кожи, соединил, начал спускаться. Но веревки хватило только до верхушки дерева. Вот я и повис. Дунет ветер с востока — ударяюсь о западную скалу, дунет ветер с запада — ударяюсь о восточную скалу. Вдруг сорвался я и упал в дупло дерева.
        Был у меня маленький складной ножик. Стал я им изнутри ковырять, снаружи волк царапается, хочет съесть меня. Я вышел оттуда, волк испугался меня, я испугался волка, и мы побежали в разные стороны. Бегу и вдруг вижу — твоя мать спит с моим отцом.
        —Не ври! — закричал великий старец.
        Парень вырезал с его спины ремень, взял огонь и убежал к своим.
        92.РУССКИЙ ЛАМА И СМЕТЛИВЫЙ ПАРЕНЬ

        Жил один русский лама (поп). Он решил всех бурят одного улуса окрестить и превратить в русских. Многим бурятам он сумел надеть кресты и окрестил их. Некоторые буряты надели кресты, позарившись на деньги, потому что русские ламы, когда крестили людей другой народности, платили им деньги, давали кирпич чая и кусок ситца.
        Однажды русский лама уговорил одного молодого паренька креститься, заранее отдал положенные деньги, кирпич чая и кусок ситца, назначил день крещения и отпустил его.
        Когда наступил назначенный день, паренек подъехал на ленивой белой кобыле вплотную к забору русского ламы и остановился.
        Не дождавшись паренька, русский лама вышел к нему.
        —Что, молодой паренек, почему не заходите? — спрашивает он, не поздоровавшись.
        —Батюшка, в моем табуне одни кобылы остались, нет жеребца (у самого всего-то навсего одна кобыла и была). Не превратите ли эту мою белую кобылу в жеребца? — спрашивает.
        —Что ты, бог с тобой, как и могу твою кобылу в, жеребца превратить? — стал ругаться русский лама.
        Тогда парень уселся покрепче да половчее на своей кобыле и говорит:
        —А! Если ты не можешь кобылу превратить в жеребца, как же ты хочешь превратить бурята в русского!
        После этого он стеганул свою ленивую кобылу так, что та подпрыгнула и ускакала прочь (с седоком).
        93.ТРИ ВОПРОСА

        Жил-был хан. В старину это было. У хана был сановник — великий лама, заведовавший всем. Стал народ поговаривать:
        —Не будь этого ламы, невмоготу было бы нашему хану, только благодаря ламе и держится.
        Хан подумал:
        —Все мои подданные говорят обо мне на всякие лады; постой, убью-ка я этого ламу и смогу тогда сам (править).
        И приказал он своему ламе:
        —Приходи ко мне через трое суток, я задам тебе три вопроса. Если ты на те три вопроса не сможешь ответить, то я (тебя) убью.
        Лама очень испугался и призадумался, как же быть? Назавтра собрался он было идти (к хану), как вдруг пришел его младший брат, который странствовал по дальним странам.
        Младший брат спрашивает:
        —С чего это ты так расстроен?
        Старший брат отвечает:
        —Хан задаст мне три вопроса. Если я на них не отвечу — убьет.
        Младший брат говорит:
        —Пойду я: про нас (с тобой) люди говорят, что мы похожи друг на друга; я надену твое платье и пойду. Что он путного спросить может!
        Тут старший брат обрадовался. Назавтра младший брат надел на себя платье старшего брата и пошел к хану. Пришел и уселся на правую сторону. Хан спросил:
        —Ну! Кверху до неба сколько верст?
        —Двести верст.
        —Как так?
        —Коли не верите, так сами измерьте.
        Тогда хан задал второй вопрос:
        —Сколько я стою?
        —Сорок девять копеек стоите.
        —Как это я стою сорок девять копеек?
        —Писаная икона с вас величиной стоит обыкновенно полтинник, а так как вы хан, то и цена вам выходит на копейку меньше бурхана.
        Тогда задал хан свой третий вопрос:
        —Что я сейчас думаю?
        —Вы думаете, что я тот самый ваш лама, а я как раз другой! — сказал и выбежал (прочь).
        Так младший брат спас жизнь старшему.
        (Тут и конец).
        94.СВИНОПАС

        Жила была некогда семья. И было в этой семье семь свиней. Сын их пас.
        Раз, когда он пас свиней, пришла ханская дочь и говорит:
        —Дай мне одну свинью.
        —Если ты назовешь мне одну из трех твоих любимых (вещей), то я отдам тебе свинью.
        Ханская дочь назвала ему одну из своих любимых (вещей) и взяла свинью. Оставшись с шестью свиньями, на следующий день опять пошел (он) пасти.
        Снова пришла ханская дочь и опять говорит:
        —Дай мне одну свинью.
        И опять он говорит:
        —Если назовешь одну из трех твоих любимых (вещей), то я отдам тебе свинью.
        Она назвала одну из трех своих любимых (вещей) и взяла одну свинью.
        На следующий день он опять пас свиней. Ханская дочь пришла и говорит:
        —Дай мне одну свинью.
        —Если назовешь одну из твоих любимых (вещей), то я отдам.
        Остался парень с четырьмя свиньями. Говорят ему мать с отцом:
        —Куда девались твои свиньи?
        —Продал я их за большие деньги: через несколько суток придут мои деньги.
        Домашние зарезали и съели одну из свиней. Молодец, оставшись с тремя свиньями, очень скучает.
        Тем временем у хана стали праздновать свадьбу. Молодец, отправился туда. Хан, смотря с крыши своего дворца, сказал:
        —За того, кто отгадает три любимых (вещи) моей дочери, я выдам дочь.
        Молодец назвал одну из любимых вещей его дочери:
        —Коралл.
        Тогда хан дал молодцу воз серебра. Молодец привез домой свое серебро, говоря: «Это деньги от продажи моей свиньи». На следующий день пошел опять и отгадал;
        —Янтарь.
        Получив еще телегу серебра, привез ее домой. На следующий день опять пошел и отгадал:
        —Жемчуг.
        Снова получил телегу серебра.
        Выходило, что молодец должен был получить ханскую дочь. Хан говорит ему:
        —Паси пятьсот диких козлят.
        Был там еще сын сановника, также желавший получить ханскую дочь.
        Ему хан тоже сказал:
        —Паси пятьсот овец. Кто из вас сохранит моих пятьсот овец, тот получит мою дочь.
        И пошли они двое пасти.
        Молодец сделал себе свисток и свистом собирал козлят, когда они далеко уходили. Потом он украл одну овцу у сына богача и съел.
        Однажды жена хана, дав править слуге (вожжами), примчалась на тройке и попросила у молодца одного козленка: Молодец ответил:
        —Если ты ляжешь спать со слугой, то я отдам.
        Ханша согласилась. Молодец отдал ей козленка, а когда они порядочно отъехали, он свистком призвал его обратно.
        Тем временем приехал на черной кобыле хан и попросил одного козленка. Молодец говорит:
        —Если ты влезешь на черную кобылу, то я отдам.
        Хан влез на черную кобылу. Молодец отдал одного козленка, а когда они немного отъехали, он свистком призвал козленка назад.
        У парня козлята все сохранились, а у сына сановника овец недостает.
        Тогда хан говорит:
        —Если ты мне расскажешь мешок сказок, то я отдам тебе дочь.
        Тот молодец (начал):
        —Хан на черную кобылу…
        Хан (перебил его):
        —Мешок твой уже наполнился!
        —Если так, то давай дочь.
        Хан говорит:
        —Сегодня ночью моя дочь, ты и сын сановника ложитесь спать в этом амбаре. В чью сторону повернется моя дочь, пусть тот ее берет.
        Пошли все трое в темный амбар и легли рядом. Тогда молодец говорит:
        —Я днем съел много сладостей, меня слабит.
        Встал, сделал вид, что нужду справляет, и говорит (опять):
        —Когда слабит, то отчего же бы не справить нужду и в ханском амбаре?
        Тогда сын богача встал и на самом деле стал справлять нужду.
        Сын бедняка говорит:
        —Зачем это я справил свою нужду в ханском амбаре? Пойду я туда и съем свое г…
        Издавая звук «хлюп-хлюп», он съел бывшие у него плоды и сахар, а сын богача, хотя он действительно справил свою нужду встал и съел свое г….
        Дочь хана лежала, повернувшись в сторону сына богача, но когда пошел дурной запах, повернулась к бедняку; тот взял ее руку и положил себе на шею.
        Наутро хан пришел и увидел, что дочь его лежит, повернувшись в сторону сына бедняка.
        Тогда встали те трое и сын бедняка говорит хану:
        —Давай дочь.
        —Если расскажешь мешок сказок, то дам.
        (Бедняк начал):
        —Ханша со слугою…
        (Хан прервал его):
        —Наполнился (уже) твой мешок!
        И отдал свою дочь.
        Молодец взял (себе) ханскую дочь, очень разбогател и зажил припеваючи.
        95.КАК МУЖ ПАС СЕМЬ КОЗ

        Как-то прежде жила-была семья. Было у них семь коз. Муж (хозяин) не пас своих коз, всегда пасла их жена. Раа послала она пасти коз своего мужа, поджарила ему (на дорогу) пять сырых лепешок и сказала:
        —Будет там полянка-прогалинка, а посреди нее — плоский камень, на него ты не садись.
        Муж пошел.
        —Какой уютный камень, — говорит он, увидев тог самый плоский камень, о котором говорила жена.
        Сел он на него, съел своих пять сырых лепешок и уснул.
        Во сне он пустил ветры так, что камень раскололся вдребезги, изодранные черные штаны его порвались, пятипудовые сапоги оторвались, полянку-прогалинку гарью заволокло, семь черных коз его не стало (видно), (а сам) побежал к хану.
        Говорит хану:
        —Я так пустил ветры, что плоский камень вдребезги раскололся, изодранные черные штаны порвались, пятипудовые сапоги мои оторвались, а полянку-проталинку гарью заволокло.
        —Экий ты пер..н, — сказал хан и привязал его за ножку кровати.
        К тому времени оказали действие те пять сырых лепешек, и он до того пустил ветры, что разбил голову хану, сломал прическу (косы) ханши и ножки у ханской кровати.
        Прибежал он к себе домой и обо всем рассказал жене. В ответ жена его выругала, сама пошла и привела коз.
        (Этим и кончилось).
        УСЛОВНЫЕ СОКРАЩЕНИЯ, ПРИНЯТЫЕ В ПРИМЕЧАНИЯХ К ТЕКСТАМ
        Аарне-Андреев — Н.П.Андреев. Указатель сказочных текстов по системе Аарне. Ленинград, 1929.
        Балдаев — С.П.Балдаев. Буряад арадай аман зохёолоя туубэри. Улан-Удэ, 1960.
        Баранникова — Е.В.Баранникова. Бурятская сатирическая сказка. Улан-Удэ, 1963.
        Бестужев — Н.А.Бестужев. Гусиное озеро. Декабристы о Бурятии, Улан-Удэ. 1975. Сост. В.Б.Бахаев. Отв. ред. П.Т.Хяптаев, С.Ф.Коваль.
        Бурятские народные сказки — Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические. Улан-Удэ, 1973. Сосг. Е.В.Баранникова, С.С.Бардаханова, В.Ш.Гунгаров. Под общ. ред. Е.В.Баранниковой.
        Бурятские народные сказки — Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические и о животных. Улан-Удэ, 1976. Сост. Е.В.Баранникова, С.С.Бардаханова, В.Гунгаров. Под общ. ред. Е.В.Баранниковой.
        Луговской — И.Луговской. Меткая стрела. Иркутск, 1952
        РО БФ СО АН СССР — Рукописный отдел Бурятского филиала Сибирского отделения Академии наук СССР.
        Руднев — А.Д.Руднев. Хори-бурятский говор. Вып. 1, 2, 3. СПб., 1913 -1914.
        Тр.Троицкосавско-Кяхтинского отд. Приамурск. Отд. ИРГО — Труды Троицкосавско-Кяхтинского отделения Приамурского отдела Императорского Русского Географического общества.
        Хангалов — М.Н.Хангалов. Балаганский сборник. Тр.ВСОРГО, т. V, Томск, 1903; Бурятские сказки и поверья. — Зал. ВСОРГО по этнографии, т.I, вып.I. Иркутск, 1889; Сказания бурят, записанные разными собирателями. — Зап. ВСОРГО по этнография, т. I, вып. 2. Иркутск, 1890.
        Шадаев — А.И.Шадаев. Алтай ундэгэн. Улан-Удэ, 1967; Бурят-монгол арадай онтохонууд. Улан-Удэ, 1950; Гурбалдайн гурбан сэсэн. Улан-Удэ, 1965.
        Элиасов — Л.Е.Элиасов Бурятские народные сказки. Улан-Удэ, 1973.
        СЛОВАРЬ НЕПЕРЕВЕДЕННЫХ СЛОВ
        Абгай — почтительное обращение к старшим
        айраг — кислое квашеное молоко
        амбань — сановник
        арьбан — жир в брюшной полости лошади
        архи — молочная водка, вообще водка
        баабай — отец
        баатар — богатырь, герой
        банди — ученик у лам, дамский послушник
        богдо — святейший, верховный
        боохолдой — черт
        бурхан — бог
        бухэ — силач
        гуран — самец косули
        гутал — унты
        гэлэн — гэлюн, одна из монашеских степеней у ламаистов
        дангина — красавица
        дарга — начальник
        дэгэл — пальто
        лама — буддийский монах
        ноён — феодальный князь, господин
        орхимжо — широкая полоса красной материн, перекидывающаяся через левое плечо у лам
        суглаан — собрание
        сэгээн сэбдэг тэнгэри — небожитель, божество
        сэсэн — умный, мудрый
        тайшаа — тайша, глава степной думы у бурят в царской России
        тамхи(н) — табак
        тараг — простокваша
        т??лэй — сваренная баранья голова, которую подносят самому почетному гостю
        тушэмэл — сановник, чиновник
        тэнгэри — небо
        тэнэг — глупый
        хаан — хан
        хадак — сложенное вдвое шелковое полотнище, подносившееся в виде приветственного дара почетным гостям
        хатабай — жена, супруга
        хатан — ханша
        хита — брюшина
        хурал — ламское богослужение
        хурмаста тэнгэри — небожитель, божество
        хулэг — аргамак
        хурэнгэ — молочный напиток
        удаган — шаманка
        шолмос — черт, дьявол
        УКАЗАТЕЛЬ ИМЕН
        АарнеА. финский фольклорист 430, 431, 432, 433, 444, 437, 438, 439, 440, 442
        АбидуевА.Б. сказитель 434
        АлсыевМ.А. сказитель 441
        АмуровЦ. сказитель 435
        АндреевН.П. фольклорист 430, 431, 432, 433, 434, 436, 437. 438, 439, 440, 442
        АюшеевС.Э. сказитель 437, 438
        БабушкинС.М. собиратель 441
        БадановX. сказитель 432
        БадмаевД. сказитель 433, 438
        БадмажаповД. сказитель 436
        Бадмын Будажаб сказитель 441
        БазароваД. собирательница 442
        БалдаевС.П. фольклорист 5, 431, 438, 442, 430
        БолдаковС.Б. сказитель 441
        БальбуровА.А. писатель 436, 440
        БальчиновБ.X. собиратель 439
        БанзаракцаевП.Д. собиратель 437, 439, 440, 441
        БаранниковаЕ.В. фольклорист 2, 3, 4, 5, 430, 431, 432, 433, 434, 435, 436, 437, 438. 439, 440, 441, 442
        БардахановаС.С. фольклорист 4, 5, 430, 431, 432, 434, 436, 437. 438, 439, 441, 442
        Батоцыренов Ц, сказитель 442
        БестужевИ.А. декабрист 430. 438
        БогдановаА.Р. географ 438
        БолдоноваГ. М, собирательница 440
        БолотовЛ.М. сказитель 433
        БолотовТ.П. сказитель 434. 438
        БолхоевБ.Б. сказитель 438
        БолхоеваМ.Б. сказительница 438
        БорхоноваЛ.П. собирательница 431, 437
        БурчинаД.А. фольклорист 434, 437, 441, 442
        Габеева 3. И. собирательница 435
        ГендуновБ. сказитель 442
        ГунгаровВ.Ш. фольклорист 4, 5. 431, 432, 433. 434, 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442
        ГунсыновШ. сказитель 433, 440
        ГэсэгжаповаГ. собирательница 433
        ДамбуеваН. сказительница 442
        ДампилонД.Д. филолог 432. 433, 438, 449
        ДарханайШ. сказитель 441
        ДоржиевД. сказитель 439
        ДоржеевК.М. сказитель 441
        ДугаровБ. сказитель 434
        Дугар-НимаеевЦ.-А. литературовед 438, 441
        ЕвреевЦ.П. сказитель 435
        Енхобоо Аргаа?ан сказитель 433
        ЖамбаловБ.-С. Л. сказитель 441
        ЖамцараноЦ.Ж. монголовед 439
        ЖаповаД. сказительница 431
        ЖетухаевБ.Е. сказитель 440
        ИвановаА.И. сказительница 436
        ИвановаО.В. собирательница 433, 434, 441
        ИшиевЧ. сказитель 441
        ЛогиновО.Л. сказитель 431
        ЛомбоевД.Ж. сказитель 442
        ЛуговскойИ. поэт 436, 430
        МадасонИ.Н. собиратель 431, 434, 438
        МасловВ.Г. сказитель 433
        МунконовВ.Ж. собиратель 434
        МунконовД.А. сказитель 434
        МункуевМ. собиратель 442
        МухуевС.И. сказитель 442
        МухуевС.X. сказитель 432
        НагаслаевО.О. сказитель 431
        НадмитовД.Р. сказитель 436
        НамсараевН.Д. сказитель 441
        НиколаевБ.П. сказитель 438
        НимаевЧ. сказитель 437, 439, 440, 441
        Ниндаков Галан сказитель 442
        ОнгорхоевА.Д. сказитель 431
        ОчировЦ. сказитель 438
        ПетровП. сказитель 431
        ПетровС.Ш. сказитель 437, 439
        РассадинВ.И. языковед 432
        РудневА.Д. монголовед 5. 430, 442
        СоноповД.Ж. сказитель 432
        ТагароваД.Т. сказительница 431
        ТажитовД.А. сказитель 435
        ТанхаевБ.Д. сказитель 440
        ТороевА.А. сказитель 432, 433, 438, 436, 437, 441
        ТушемиловП.М. сказитель 431
        ХодаханэК.А. собиратель 438
        ХалтуевН. сказитель 441
        ХалудороваС.С. сказигельница 437
        ХамаганоеВ.Ж. собиратель 431
        ХангаловМ.Н. этнограф 430
        ХаптаевП.Т. историк 430
        ХишиктуевЛ. сказитель 439
        ХомоновМ.Л. фольклорист 432, 436, 437, 441
        Цыбекдашиева собирательница 441
        ЦыдендамбаевЦ. сказитель 433
        ЦыденовБ.С. сказитель 432, 439
        ЦыденоваД.Д. собирательница 433, 441
        ЦыреновБ.Ц. преподаватель 434
        ЦыреноваИ.Б. филолог 434
        ШадаевА.И. писатель 430, 431, 432, 433, 434. 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442
        ШадаевШ. сказитель 436
        ШаракшановД.Н. сказитель 432, 439, 442
        ШобошоновШ. сказитель 432
        ШойдоровД. сказитель 433
        ЩербаковаА.У. сказительница 434, 437
        ЭлиасовЛ.Е. фольклорист 430, 436, 442
        БУРЯАД АРАДАЙ ОНТОХОНУУД: АЖАБАЙДАЛ ТУХАЙ ОНТОХОНУУД[Эти же сказки на бурятском.]
        Осторожно! Дальнейший текст не вычитан. Вообще.
        Е.В.БАРАННИКОВАГАЙ ЮРЭНХЫ РЕДАКЦЯАР ХЭБЛЭГДЭБЭ
        БУРЯАДАЙ НОМОЙ ХЭБЛЭЛ УЛААН-?ДЭ 1981
        1.УЕНЭЭХЭА ЩШ VEHСЭСЭН АБХАЙ
        Урданай ?ни ?нгэр?эн сагта ?енээхэн ?бгэн ?ен сэсэн басагатайгаа ?ууна. Бод орогшо г??тэй аад, х?ллэхэ тэргэг?й байгаа. Нэгэтэ т?леэндэ гараха гээд, унагалха боло?он бод борогшо г??гээ х?тл??д Баадха баянда ошожо тэргынь эрэбэ. Баадха баян: — тэргээ ?гэхэ аргамни ?гы, тэрэмни унагалха боло?он юм, — гэнэ.
        —Унагалаа хадань, унагайшни асараад ?г??жэм, — гээд, Баадха баян наадажа хэлэжэ пууна гээд, тэргыень х?ллсюд т?-леэидэ гараба.
        Ой соо т?леэ отолжо байхадань г??ниинь унагалба. Унагаа т?ншээгээд, гэртээ ерэбэ. Баян Баадхында тэргынь абааша ?хэдэнь, тэрэнь унагыень тэргэк?ээм гараа гээд буляашхнба. Унагаа гэршэ мэршэшьег?й буляагдгад, Шаажа номин хаак-да ошожо за аба.
        Шаажа номин хаан: «?гл?едэр Баадха баянаа асараад ерэхэш», — гээд захирба.
        ?гл??дэрынь ерэжэ, Баадха баян Шаажа номин хаанай ??дэнэй баруун эрхиндэнь, ?енээхэн ?бгэн з??н эрхнндэнь байна.
        Шаажа номин хаан шэр??н шарай шарайлжа, Баадха баян?аа:
        —Тэргэшни хэзээ унагалааб? — гэжэ пураба.
        — ?схэлдэр.
        —Шинии г??ншни хэзээ унагалааб?
        — ?схэлдэр, ойдо т?леэ сабшажа баихадамнн.
        —Зэ, шагнагты! Дэлхэй дээрэ эгээл хурса юум? Номогон юум? Тарган юум? Знэ гурбан таабариие маргааша ойлг^лщ
        ?ва х?нтиёЛ унагаа абаха, — гэжэ Шаажа номин хаан за|хирба, *
        ?енээхэн ?бгэн Баадха баян хоёр гэр гэртээ хариба. Баадха баян бая ноёшуулаа суглуулаад: «Би хаан баабайнхи?аа ерэбэб. Хаан баабай намда гурбан таабари тааха гэжэ ?г?м
        Эгээн хурса юум? Номогон юум? Тарган юум? Та haйдууд, намда хэлэжэ угыт». Тэдэнь хэлэнэ: «Хай, шинни м?нгэл??л-?эн тонгор хотиго?оо хурса юумэ угы ха. Номогон юум? Хада: номогон гэхэдэ хамхарна, у?ан номогон гэхэдэ ?ерлэнэ. Тайга номогон гэхэдэ шууяна, ташага улаан нар?ан орбонгоороо ур-, балдам унана. Хай, шинни ехэ х?\бу?н?ээ номогон Х?н ?гы ха. Л Тарган юум? — Оложо таажа ядаад, — хай, шинни сагаан че-хоонско гахай?аа тарган юумэ олдохог?й ха», — гэлсэнэ. Баад-ха баян ехэ хухижэ, бая ноёшуулаа хундэлжэ байхадаа: «АЙ| шудха, гэр соо?оон оложо орхихаад, айжа ябаа хаямби», — щ гэнэ. й
        ?енээхэн ?бгэн гэртээ орли?оор ерэбэ. ?ен сэсэн басага-нннн:
        —Баабай, юундэ орлёобши? Унагаа абташхоО г?ш? — гэжэ
        ?урахадань:
        Унагаа абааг?йб. Тиигээд Шаажа номин хаан гурбаи таабари хэлэжэ уг??. Дэлхэйдэ юун хурсаб? Юун таргам? Юун номогом? — гэжэ.
        —Эдеэлээд, унта! 'Ямар юумын панаан болообта, — гээд, эсэгэез унтуулба.
        ?гл?эниинь баабайгаа бодхоод, эдеэллээд: Зай, ошо, — гэ-бэ — Юун хурсаб? гэхэдэнь, хаанай хуули хурса гээрэй. Юун номогом? гэхэдэнь, унтахада нойр номогон гээрэй. Юун таргам гэхэдэнь, эдихэдэ ?ргэн дэлхэйн ногоон тарган гээрэй, — гэбэ. ?еиээхэн ?бэгэн ошобо. Баадха баян уртажа ошоод, ба-руун эрхиндэнь энеэбхилжэ байна. ?енээхэн ?бгэн\з??н эрхин-дэнь орбойходожо зогсобо.
        Хаан Баадха баян?аа: Зэ, таабариин тайлбари хэлэ, — гэнэ.
        —Таабариинтнай тайлбарииень олооб. ??рынг?? гэр соо-?оо олооб. Хурса юум? гэ?энтнай — минии м?нгэл??л?эн тон-гор хотиго хурса. Номогон юум? гэ?энтнай — минии ехэ х?-буун номогон, т??н?ээ номогон юумэ угы, Тарган юум? гэ?энт-най, минии сагаан чехоокско гахай тарган, тэрээн?ээ тарган юумэ угы, — гэбэ.
        ?енээхэн ?бгэн???:
        —Зэ, ши юун гэжэ таабаш? — гэхэдэнь, ?енээхэн ?бгэн:
        —Хаба соохоноо ?ен сэсэн басагатайгаа иижэ таабабди: Хурса юум? — Хаанай хуули?аа хурса юумэ ?гы. Номогон юум? — Унтахада нойр номогон. Тарган юум? — Эдихэдэ ?ргэи дэлхэйн ногоон тарган, ТэрээиЬээ тарган юумэ угы, — гэбэ.
        Шаажа номин хаан:
        —Зуб! — гэбэ.
        Баадха баянда:
        —Шинни тэргэннишни булуу унагалаа г?> ?гытэй х?я
        шортоо муу ябахаг?й юм, баян х?н булюута булхайлжа ябаха-
        г?й юм, — гээд Баадха баинние хара гэртэ хаашхаба.
        —Зэ, ?енээхэн ?бгэн! Маргааша ?нэ?эн аргамжа томоод,
        манайда ерээрэй, — гэбэ.
        ?енээхэн ?бгэн гэртээ орлн орли?оор ерэбэ. ?ен сэсэн баса-га ни инь:
        —Баабай юундэ орлёобши? Таабарииень буруу таагааб-
        дин?
        —. ?гы. Таабариин тайлба риие з?б гээ. Баадха баяниие буруу таагааш, буруу унагыень абааш гээд, хара гэртэ хааш-хёо. Намайе ?гл?? ?нэ?эн аргамжа томоод, тэрээнээ шэрэад
        ерэхэш, — гээ.
        —Баабай, ямар юумын ?анаан болобош. Эдеэлээд, амар-жа унта, — гэбэ.
        ?ен сэсэн абхай ??ни coo солоомо унтанг?й томобо. Хаа-найда хурэхэ багтай болоходонь, баабайгаа бодхожо эдеэллээд: Солоомон аргамжаяа шэрээд хаанайда ошо, — гэнэ. Хаа-нанда хурэхэ барагтань, аргамжынь ?з??р галдана. Тэрэиь д?рэ д?рэ???р баабайнь гарта х?рэбэ. Тиигээд, ?енээхэн ?бгэн:
        —Хаан баабай! Аргамжаяа аба, — гэнэ. Хаан гаража ерээд, м?нгэн ?орьбоороон дайраад ?гэнэ. ?нэ?эн аргамжа бу-тараад байна.
        —Зэ, ?нэ?эн аргамжа томоод, асаржа шадааш. Маргааша дахин ерэхэш. Харгыгаар ерэхэг?йш, харгыг?й газараар ерэхэг?йш, ябагаар ерэхэг?йш, морёор ерэхэг?йш, теэд ерэхэш. ?дэрш ерэхэг?йш, ??ниш ерэхэг?йш, теэд ерэхэш. Ерээд газаамниш байхаг?йш, гэртэмниш байхаг?йш, теэд ерээд бай-хаш, — гэбэ.
        ?енээхэн ?бгэн орлн орли?оор гэртээ ерэбэ. '. — Баабай, юундэ орлёобши?
        —Ехэл айдуутай юумэ хэлэбэ, хаан баабай гээшэмнай.
        Унаган?аашье ?алаха?аан доротоод байнаб.
        —Юун гэбэб?
        —Маргааша ерэхэш гээ. Харгыгаар ерэхэг?йш, харгыг?й газараар ерэхэг?йш, ябагаар ерэхэг?йш, морёор ерэхэг?йш, теэд ерэхэш. ?дэрш ерэхэг?йш, ??ниш ерэхэг?йш, теэд ерэхэш. Ерээд, газаамниш байхаг?йш, гэртэмниш байхаг?йш, теэд ерээд байхаш, — гээ.
        —Ямар юумын ?анаан болобош. Эдеэл, амар, унта, ??ниин дунда баабайгаа ?эрээжэ бодхооно.
        —Тэхэ унуулаад, харгын далан дээг??р ябахаш. ?глв?нн б?р??лээр гэртэн ороод, бо?ого дээрэн гэшхээд, ерээб гээрэй, — гээд табиба.
        ?енээхэн ?бгэн тэхэеэ унаад, хаанайда х?рээд, бо?ого дээ-
        рэнь байгаад, ерээб гэжэ хухирбэ.
        —Юугаар ерээбши?
        танаида эээт
        Тэхэеэ унаад, харгын далан дээг??р ерээб.
        Хэды хэр болооб?
        —Нара нарсаад?й, ??р хираалжа байна.
        —Хаана байнаш?
        — ??дэнэй бо?ого дээрэ байнам.
        —Зэ, ?айн! Тиигээд, гэртээ хари. Маргааша би ошохоб. ?ен сэсэн абхайяа ?хэрээ ii а а га ад, эльгэн тараг г?р байха гэжэ хэлээрэй, — гээд ?енээхэн ?бгые харюулба.
        Харижа ябахадаа: ?хэр?ээ ??н гараха юм аал? — гэжэ гай-лажа, орлижо ябана. Гэртээ х?рээд, ушараа орлйжо, уйлажа ?уугаад хэлэнэ.
        Баабай, т?б?эн юумэдэ ?анаашэрхажа, орлижо яб'ахаш Эдеэлээд унта, — гэбэ.
        Хойто ?гл??ниинь хаан ухарга морёор ерэбэ. ?ен сэсэн абй хай харгын тоо?о хара?аар, газаашаа г?йжэ гараад, солоог?й зунгаа?а т??жэ байна. Хаан тэргэн?ээн буугаад, эли харагша болоод, т?леэнэй хажууда ошоод, зунгаа?а т??жэ ?уу?ан баса^ ган?аа:
        Ямар мэндээтэйгээр зунгаа?а т??гээбши? — гэжэ ?у-
        раба.
        Баабаймни ш?лэ эдеэ. — Бэ?этэй х?н ш?лэ эдихэемаал?
        ?хэр?ээ ??н гараха юумэ аал? — гэхэдэнь, хаан дуугай болоод, гэртэнь оробо. ?енээхэн ?бгэн хэбтэнэ.
        —Бо?ыш. Худа оролсоеыл, — гэнэ. Тиигээд энэ тэрые хэл-сэнэ. — Гурбан хоногоор болзор гаргажа, басага манайда х?-рэсэ х?ргэжэ ошыт.
        ?енээхэн ?бгэн гурба хоно?он хойно ?ен сэсэн абхайгаа абаашшаа ошобо. Тиигээд Шаажа номин хаанайда долоо хо-носо домог зугаа, найма хоног соо найр зугаа, ю?эн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, арбадахи хоногтоо арай гэжэ тараба. ?енээ-хэн убгэн ?е на?андаа иижэ зугаалааг?йе зугаалжа гэртээ хариба.
        Нэгэтэ Шаажа номин хаан бодожо Харжа Минаа х?б??гээ: «Моридоо эмээллэжэ агнахаа гарая», — гэбэ. Тиигээд хоюулаа моридоО унажа, номо ?аадагаа ахажа гараба.
        Нэгэ хэды ябаад: «Х?б??н, х?б??н, мориноо ???л х?дэлгэ лаа, — гэнэ. Харжа Минаа х?б??н морин?оон буугаад, мориноо ???л х?дэлгэнэ. Тиихэдэнь: „Шудхажа х?б??н боло! Мо-риной ??ул худэлгэхэд?? иижэ х?дэлгэхэ юумэ аал?“ — гээд х?б??гээ налина. Тиигээд, агнанг?й гэртээ тэхэрижэ ерэбэ.
        Шаажа номин хаан, бэрэеэ шага а бар доро 'ошоод, щагиа->
        на.
        —Яагаа нюдэнши нольбо?отойб? — гэжэ ?ен сэсэн абхай
        Харжа Минаа ?бгэн?е?н ?урана.
        —Баабаймни наляа.
        —Юундэ наляаб?
        —Мориноо ???л х?дэлгэ гэхэдэн, морин?оок буугаад, мориноо ?у?л х?дэлгэхэдэм, моримой ???л иижэ х?дэлгэхэ юумэ
        аал гээд наляа л даа.
        — ?э, багаар наляал. Морнной ???л тиижэ х?дэлгэхэ юумэ
        аал? Би байгаа ?аан, бодохоёо болисош налиха ?эм. Мориноо
        ???л х?дэлгэ гэхэдэнь, морёо хатаргахадаш ???лын х?дэлхэ ?эмнай, — гэнэ. Хаан шагнаад, гэртээ оробо.
        Хойто ?гл??ниин эсэгэнь: „Х?б??н агная, моридоо эмээл-лэ“, — гэбэ. Тиигээд агнахаа гарана. Нэгэ хэды ябаад, Шаажа номин хаан: „Х?б??н, мориноо ???л х?дэлгэ“, — гэбэ. Х?б??н морёо хатаргаба. Эсэгэн х?сэжэ ошоод: „Х?б??н, т?гэсэг дээрэ гал т?лн“, — гэбэ. Х?б??н морин?оо буугаад, т?гэсэг дээрэ гал т?лижэ оробо. Эсэгэнь ба?а х?б??гээ т?гэсэг дээрэ гал иижэ т?лихэ юумэ аал гэжэ налижа налижа гэртээ тэхэржэ ерэбэ. Харжа Минаа гэртээ ороходонь, ?ен сэсэн хатаниин:
        —Ба?а юундэ орлибош? — гэнэ.
        —Баабаймни наляа.
        —Ба?а ямар зэмэ хэбэш?
        —Т?гэсэг дээрэ гал т?ли гэхэдэнь, морин?оон буугаад, т?-гэсэг дээрэ гал носоожо байхадам, т?гэсэг дээрэ гал иижэ т?-лихэ юумэ аал гээд наляа, — гэбэ.
        —Ухэжэ убгэмни боло даа. Би ябаа лаан, бодохоёо боли* сошни налиха ?эм. Баабайшни ялааг?й, мууса наляа. ?бэр-???н даа?а х?дэ??? гаргажа, тамхи а?ааха гээ хаям. Тамхяа гаргаад, татаа хадашни, налихаг?й байгаа, — гэнэ.
        Шаажа номин хаан гэртээ орожо, Гэрэл гоохон хатандаа: Бп ???эр??ншье сэсэм, бэрэмнайшье сэсэн. Шаажагай сэсэн хаанда ошожо сэсэ буляалдахамни, — гэнэ.
        Шаажагай сэсэн хаан ехэ сэсэн, ехэ хатуу хуулитай юм. Ошоошон олон, тэхэрээшэн ?гы юм гэжэ дуулагша ?эм, — гээд Гэрэл гоохон хатаниинь хэлэнэ.
        Шаажа номин хаан нуу тууг?й нам?аа сэсэн сэлдэр хаан байха аал? гэжэ т?х?? т?х??ржэ ябаба. Гурба хоножо х?рэбэ. Гурба ?арада зугаална, ходо дутад гээд лэ байна. Гурбадахи х??ртээ тороод лэ байна. Д?рбэн ha pa болоод байхадаа, Шаажагай сэсэн хаан: энээхэн хабатай аад лэ, юундэ ерээбши гээд, Шаажа номин хаагаа тэргэнэй м??рэй гол?оо х?леэд, унаад ?ууна. Унаа болоод хэбтэхэдээ:
        —Зэ, Шаажагай сэсэн хаан, намай торгообош.!? Шамда алуулха болоод байнам. Хойто зондоо нэгэ х??р ?гэхэ ?анаа-тайб.
        —Юу хэлэхымш, хэлыштаа.
        —Шаажа номин хаантнай, Шаажагай сэсэн хаае торгоо-гоо. Арбан салдат арадань, хорин салдат хойнонь хараад байна. Боро торгон подуушка дээрэ, ногоон торгон олбог дээрэ, х?хэ торгон х?нжэл??р хушаад хэбтэнэ гэхэ. Урда?аа ерэ?эи у?а хойшонь хаяжа, 'хойно?оо ерэ?эн у?а урайгшан хаяжа ерэхэ гэхэ. Гэртэхи гурбан зуун хонидой зуун табииеиь хан-шалаад, зуун табин хонииень хайшалааг?й асарха. Хоннд соом
        I яямлэ?эн хоёр борлон ими юм. Нэгэ борохон хоыёо байра] дэзрээ алаха, н?г??дынь газараа тэгнэжэ ябахадаа алаха гээрэй. Гэртээ ?р?е?эн дойлогор ?неэн бни, ?р???эн нюдэ похож азарга бни юм. Тэдэмнн юу ойлгохо ?эм. Алтай барюултай хай-; ша бни юм, ара и тэрэмнн ойлгожо болохо. Ойлгоо хадаа хопн-доо туугаад ерэхэ.
        Хэлэ?эн х??рынь хоёр элшэдтэ ойлгуулжа хэлээд, тэрэ эл* шэдээ Шаажа номин хаанай гэртэхиндэ эльгээбэ. Хоёр элшэд гэртэнь х?рээд, захяаень дуу?ан хэлэбэ. Гэрэл гоохон хатан Харжа Минаа хоёр у?а хаяжа, хони-. доо хайшалжа оробо. за пса барлагуудынь ямар хоёр борлон бариха бэлэй гэлдэн байна. Энэ ?едэнь ?ен сэсэн абхай ?енэЯ хэв баабайгаа эрьежэ ошо?оноо ерэбэ. Хадам эхэ Харжа Мм-] наа хоёроо хараад гайхажа, юун болооб гэжэ пураба. Тэрэ. хоёрын энэ тэрэ сохижо эсэгынгээ захяае хэлэбэ. Бэрэнь хоёр, элшэдые урижа асараад, х?ндэлжэ байгаад, ерэ?эн удхыень^ дуу?ан ?уража абаба. Тни?эн бэеэрээ хадам эхэ Харжа Минаа хоёроо дуудажа асараад хэлэбэ:
        —Баабаймнай тороо хаям. ?р???эн эбэр дойлогор ?неэн, ?р???эн нюдэ ?охор азарга гэжэ та хоёроо хэлээ хаям. Алтай барюултай хайша гэжэ намай хэлээ. Тэргэнэй м??ртэ х?лёэ-тэй хэбтэнэ. Арба, хорин салдат гэ?эниинь м??рэй хуй?эн, Боро торгон подуушка, ногоон торгон олбог гэ?эицинь хагданЬ ногоон/ х?хэ торгон х?нжэл гээшэнь огторгой ??лэн. Гурбан зуун хонин гээшэнь сэрэг суурнай хаям. Зуун табин хун номо ?аадагтайгаа ерэхэ, н?г?? зуун табин х?ниин хоо?оор ерэхэ гээ. у?а хаяха гээшэн улад зондоо т?ргэн хэлэхэ гээ. Хоёр борлон гээшэнь энэ газаа бай?ан элшэд хаям, — гэжэ хэлэбэ.'.
        ?ен сэсэн абхай т?ргэн сэрэг т?х??р??д, дайда дээрээ нэгэ' злшые алаад, т?ргэн ябаба. Газараа тэгнээд, н?г?? элшыенвд алаба. Шаажагай сэсэн хаанайда х?рэхэдэнь, тэрэнь ?ш??1 хорд гэхэ амитайхан Шаажа номин хаан дээрээ ?уугаад, ?ш?о х?ур буляалдажа ?уугаа.
        Баабайгаа уялга?аан мулталжа бодхобо. ?ен сэсэн абхай Шаажагай сэсэн хаае хаанашье х?ргэнг?й торгоожо, хул га-рыен тэргэнэй м??ртэ х?леэд, дээрэнь ?уугаад: Иимэхэн хаба-тай аад, баабайемнай яахаа зобоогообши? — гэнэ.
        — ?айн х?н боложо табииштаа, — гэжэ Шаажагай сэсэн хаан м?ргэнэ. Табюул?ан бэеэрээ: „?айд сэсэш??л сэсэ буляалдажа ила?ан аад, ?аншагта х?ндэ торооб, доронь орооб“, — гээд, хотоной хойнохи хара нуур уруу орожо ?гы болошобо.
        ?ен сэсэн абхай сэрэг суураа дахуулжа, баабайгаа абажа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд, хорото дайсанаа даража, хормоон-гоёо ?обойдоо ?лгэбэ. Хуушан сагнай тэхэрбэ, амар жаргал ерэбэ. Эртэ дайсанаа илажа, Ьомоёо ?обойдоо ?лгэбэ. Тиигээд, Шаажа номин хаан бэрэеэ шэрээдээ ?уулгажа, ан ?уужа аша-та бурхандаа т?шэбэ.
        2.СЭСЭН ХААНИ БЭРИ — ?ГЭЭТЭЙ Х??НИ БАСАГАН
        Нэгэ хаан тэнэгшэг х?бу?тэй байгаа. Нэ-гэтэ модо руу агнажа ошоод, ерэжэ яба-
        хадаа хаан х?б??ндээ хэлэнэ: „Зай, шимни моринойнгоо ???л х?дэлгыш даа“ — гэжэ. Х?б??ниин морнн?оон г?йжэ буугаад, юу юугээ моринойнгоо ???л х?дэлг??б гэжэ энээ тэрээ руунь ?абанана. Хаан морин?оон буужа, б?т?? наншаба. „Ши яа-гаабши, морини ???л х?дэлгэхэ гээшэ замай дуу дуула гээ хамнайб“, — гээд мориндоо мордоод ябашана. Хойно?оонь х?-б??н мориндоо мордожо ба?ал хатаргана. Тиижэ ябасараа модон тогоо тогооло гэжэ хэлэхэдэнь, х?б??н морнн?оон буужа, б?д??н гэгшын модо унагаажа, тогоо тогоолжо захалба. Ба?а тэндэнь» голдон х?р?од, боли гэжэ болюулаад, мориндоо мордобод.
        Гэртээ ерэжэ, хаан т??биид?? хэлэнэ:
        —Х?б??мнай у?ан тулам тэнэг, юуш ойлгогкой, ехэ буруу юумэ т?рээ, — гэнэ.
        Т??биинь: Хайша алахаан г?бдидээ, — гэнэ. — Харин нэгэ ?айн бэри оложо ?г??, тиибэл ухаа оронгой яаха ?эм, — гэнэ.
        Хажуудань нэгэ ?бгэн басагатаяа ажапуудаг байгаа. Тэрэ ?бгэнэй басагаар бэри хэхэ гэжэ хаан шиидэбэ. Тиигээд хоёр. х?? хадагтай эльгээжэ ?бгэн??? ?уруулна: «?рэ бэеэ анда болгохомнай гу?» — гэнэ.
        Хаани х??ды ?бгэнэйдэ ерэхэдэ, как раз басаганиинь ?гэй байшоо. ?бгэн басаган?аан ?уруужаб даа гээд. хадагаар ерэ-?эн х?ну?дые бусааба. Басаганиинь ерэжэ, ?бгэн басагандаа хуу зугаалба. Басаган бодожо узээд хэлэнэ: «Мининнгээ ту* л?? урсаар д??рэн мал, малгайгаар д??рэн алта ?гэбэлтнаи ?хэб гэжэ хэлээрэйш», — гэнэ.
        Хойто удзрынь хаанн хадагшан ерэжэ, гар гарга барилсаад ? ал аба д. ?бгэн урсаяа у?ании ольторог дээрэ, намаатай наб-шатай газар дээрэ бариба.
        Хааня х?л?эншэ?ы малаа гуугаад ерэхэдэ, тэрэ урсаяа ??дынь неэгээд, н?г?? ??дээрэнь гаргажа саашань ольторог. дээрэ нюужа байба. Хаанн малшад дасин дасин хэдэн дасин асаржа ду?ргэнэгэй, тиихэдэнь убгэн болоо гэжэ ??р?? хэлэбэ.
        Длтаа абахадаа малгайгаа оёбрые соолоод, ехэ нухэ мал-
        тажа тэрээн дээрээ малгайгаа табяад, алтаа х??лэнэ, юрде? ду?ргэжэ ядабад. Ошоод лэ хаанайсн?аан асарна, юумэ боло-ногуй. Дуургэжэ ядаад байнад. Тиихэдэнь убгэн болоо даа гэжэ болюулба. Тиигээд малаа тооложо узэхэдэнь, табан зуун толгой болошоод байна. М?нг?? тооложо узэхэдэнь, табан мянга бол обо.
        —Болоо даа, зуу хурэсэр эдихэ юумээ олобоб, — ^- гээд уси-буугээ хаанайда х?ргэбэ.
        Бэриингээ сэсэн ухаае туршахам гэжэ хаан ондоо хаанайда ошобо. Ошоод н?г?? хаандаа диилдээд, хубса?аа тайлуул-жа хулюулээд, газаа хаягдашаба. Газаа хэбтэхэдээ, тэрэ сэсэн хаан гэртээ ?эмээхэнээр бэшэнэ: «Битнай ?айн ябанаб, х?хэ ногоон хунжэл доро, ногоон торгон дэбидхэр дээрэ хоёр селдаад ?ахюултай, эбэр шэбэрээр эдеэлжэ, алтан ?айхан ?л-х??г??р бэеэ оройжо ябанаб. Намда айлшаар ерыт. Ерэхэ-Дээ гурбан зуун эрьеэ урдаа туугаад, эбэртэ малаа урдаа туулсаад, эбэрг?й малаа хойноо туугаад, муу улаан бухая а абаад, муу сагаагша ?неэем асараарайгты, алтан гэнжэтэй са-моварыем асараарайгты», — гэжэ бэшэнэ.
        Бэшэгэй хурэжэ ерэхэдэ, хаанай баруун гарай ахамад т?-шэмэлн??Д уншаад, хаамнай ?айн газар ябашоо гэжэ ехэ ??-сеэтэй. Хаанн мунхаг х?б??н тзрээни дуулаад ехэл ??сеэтэй, ябахаяа тусеэрнэ, бэшэг сооси хэлээшээр. Ганса*хан бэри бо-ло?он ?гээтэй х??ни басаган энээнии ондоогоор бодожо иигэжэ хэлэнэ: *Щг
        —Х?хэ ногоон дэбидхэр гээшэнь алтан дэлхэнмнай гээшэ. Х?хэ сэнтир торгон гээшэ огторгоймнай гэнэ. Эбэр шэбэрээр эдеэлиэб гэхэдээ хурайн ду?аагаар эдеэлнэб гэнэ. Газаа хоёр ?ахюултай, тумэр гэнжээр гэнжэлээтэй хэбтэнэб гэнэ ха юм. Намдаа т?ргэн ерэгты гэнэ, эбэртэй мал гээшэмнай буутай жа-датай сэрэг??дээ хэлэнэ, бууг?й жадаг?й сэрэг??дээ эбэрг?н мал гэжэ хэлэнэ, муу улаан буха гээшэ минии эрэ болнааб даа, муу сагаагша ?неэн гэхэдээ та минии хадам эхэ болнот. Алтан гэнжэтэй самовар гэхэдээ бил болоно гээшэ бизэб даа.
        Тиигээд тургэн сэрэг суураа бэлдээд ошобод, ошожо х?рэ-хэдэнь мэнэ мэнэ хаании алаха гэжэ т?сеэржэ байба.
        Дайгаар бушуу т?ргэн??р добтолжо ороод, тэрэ хаанн сэрэ-г??д сээлЭ ?дэр дайлалдаад, ?й бута сосёод диилтибэ. Тиигээд хааниие ахамад т?шэмэлн??дтэйнь бараниинь барижа х?леэд,
        ???эдынг?? хаан хадам баабайгаа абажа солбог толбог дээрэ гэртээ абаад ерэбэ.
        Тиигээд тэрэ хаан энэ бэрэмни ямаршье х?н??? сэсэн бэрхэ байба гэжэ ехэ ??сеэтэй, ?анаа амар барандаа жаргажа ?ууба.
        3.БАЯН Х?НЭЙ СЭСЭН БЭРИ
        Урай хада нэгэ баян х?н байгаа. Тэрэ баян газар дээрэ гансахан х?б??тэй байгаад, ямар бэри ерэхэб гэжэ ехэ ?анаашархана. Нэгэ хэды болоод х?б??ниинь гэрлээ.
        Нэгэтэ эсэгэ х?б??н хоёр адуугаа эрьехэеэ хээрэ гараа. Х?-бууеэ ?уулгаад, эсэгэнь хэлэнэ:
        —Минии тэрээг??р адууяа эрьеэд ерэхэдэмни, модон то-гоондо мяха шанаад байгаарайш. Дщ
        Эсэгэеэ хэды дайда эрьеэд ерэхэдэнь, х?б??ниинь мяхашье шанааг?й, тогоо хэхэмни гэжэ нойтон уляа?а н?хэлжэ ?уугаа. Эсэгэнь тэрэ х?б??еэ я?алаар мйнаадажа-минаадажа гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд тэрэ х?б??н ?амгандаа хэлэнэ:
        —Эсэгэмни модон тогоо хэхэ гээ, минии модон тогоо хэхэ гэжэ уляа?а н?хэлжэ ?уухадамни ерээд минаадажа хаяа.
        Тиихэдэнь Ьамгаииин хэлэнэ:
        —Шангалаад н?хэл??д тогоо хэхой, удаан болосор шии-галжа ?уугааламши. лиихэдэшни ?абаалам.
        Саада ?дэрынь эсэгэ х?б??н хоёр ба?а хээрэ гараба. Эсэгэнь х?б??ндээ мяха модон тогоон соо шанаха гээд, адуугаа эрьехэеэ ошоо. Ерэн гэхэдэнь, м?н??хи х?б??ниинь ба?а модо н?хэлжэ тогоо хэхэмни гэжэ зобожо, ядажа ?ууба. Эсэгэнь ха-р ah а ар лэ мэдээдтиба, тиигээд х?б??ндээ хэлэнэ:
        — ?амганшни толгоёор обор х?н байна. Ябандаа шинииеэ толгой бариха, тэрэ ?амгаяа харюула, ондоо ?амга асара.
        Х?б??ниинь ?амгаяа гэртэнь харюулжа, ондоо ?амгагай бо-лобо.
        Тиигээд эсэгэ х?б??н хоёр адуугаа эрьехэеэ гараба. Эсэгэнь ба?а тиимэ юумэ хээд байгаарайш гэжэ х?б??ндээ хэ-
        лээд ошобо.
        Х?б??ниинь ба?ал модо н?хэлжэ тогоо хэхэ гэжэ оролдожо ?ууба. Эсэгэнь х?б??еэ бургаа?аар я?алаар ?абаад, гэртэнь ха
        рюулаа. Гэртээ ерээд ?амгандаа юунн т?л?? сохюул?анаа хэлэжэ ?гэбэ.
        Тннхэлэнь ?амганиииь хэлэнэ:
        —Сохюулхой юумэдэ сохюулжа ?уугааламши, эсэгэеэ ерэхэдэ модо узуурлээд шоро хээд, мяха шараад байхой.
        Тэрээн?ээн пуулдэ хээрэ гарахадаа ?амганаа х??рээр х?-б??ц мяха модондо хадхаад, шараад байба.
        Эсэгэнь ехээр баярлаа. «Одоол энэ х?б??мни сэсэн ?амга-тай болоод байна, иибэл ?хэхэд??шьс ?анаашархахагонб», — гээд ойндоо панама.
        Нэгэтэ эсэгэнь холо газар найма а хэхэм гэжэ ошоод, ондоо хаанда баригдаба. Алахаяа байхадань хэлэнэ:
        —Минии ганса бэе алаад хоо?оор ?лэнхаар. баян минии з??ри??? нэгэ заримайнь хубаалдажа асарагтайла, — гэнэ. — Би танда гурбан зуун сагаан хони, гурбан хара хуса ?гэхэ арга-тайб.
        М?н??хи хаан з?ерндэнь здеэрхээд, гурбан ?элмэтэй х?уе баян х??ни дайда тээшэ гаргаба. Тиихэдээ тэрэ баян х?н гэртэ-хиндээ иимэ бэшэг бэшээд ?г??: — Гурбан зуун сагаан хонёо абаад ерээрэйт. Гурбан хара хусаяа нэгэ хусайнь дайда дээрээ алаарайт, нуг??дэ хусайнь зуураа алаарайт, гурбадхиин эндээ ерээд алаарайт, — гэбэ. Тэрэ зурапан юумэйн хэншье ойлгожО ядаа. Ганса сэсэн бэринь ойлгоод, гурбан зуун сэрэг абаад гараба.
        Тиихэдээ хаанн х??ши нэгэйнь дайда дээрээ алаад, хоёрдо-хиинь харгыдаа, гурбадахиинь харгы заалгажа ошоод, дайда дээрэнь алаа. Гурбан зуун сэрэгшэдээрээ дайлаад; эсэгэеэ
        абаад ерээлан. Эсэгэнь тэргэни м?эртэ уяатай пуугаа.
        4.ЕРЭНТЭЙ СЭСЭН ДАЛАНТАЙ ТЭНЭГ ХОЁР
        Урдын урда сагта Далантай тэнэг, Ерэнтэй сэсэн гэжэ бай?ан байгаа. Тиигээд Далантай тэнэг нэгэ х??хэнтэй — байгаа.
        Ерэнтэй сэсэн нэгэ х?б??нтэй байгаа. Ерэнтэй сэсэн Харзагайн хаантай сэсэ буляасалдаха гэжэ ошожо ябажай. Тиитэл Далантай тэнэгы х??хэн харгы дээрэнь наадажа байба, гэр бараа барижа. Ерэнтэй сэсэн х?б??нтэйгээ ябаад: «Гэр бараа зайл-.даггуй, тэргэ норин зайлдаг», — гэбэ. Тиихэдэнь Ерэнтэй сэсэн харгыгаас гаража ?гэбэ. Тннгээд Ерэнтэй сэсэн тэрэ х??хэндэ хэлэжэй:
        —Абынгаа ерээгээ ?дэр ерэхэдэнъ, ?нэ?в?р аргамжа томоод байгаарай. Тиигээд хэрбээ томоогуй бол, толгой абхаб, — гэжэй.
        Х??хэни абань аргаг?й тэнэг бай?ан тулада айжа орилжо байба. Х??хзниинь: «Аба, б? орило, ?нэ???р аргамжа томожо 'болохогуй, солоомоор томоод галда», — гэбэ.
        Абань солоомоор аргамжа томоод галдаба. Галдахадань, ?нэ?эн аргамжа болоод байжай.
        Ерэнтэй сэсэн:
        —Аргамжа томоо г?ш? — гэбэ.
        —Томооб, — гэбэ.
        ?нэ???р томоотой аргамжань байба. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн ?З??Р узуурынь мэдэгдэхэгуй нэгэ модо угэжэ, да хин хэлэбэ: «Энээнэй узуурынь олоод байгаарай. Олоог?й бол, толгой аба-на»
        Тиигээд Далантай тэнэг х??хэндээ хэлэхэдэнь, х??хэниинь:
        —Модо у?анда абаашажа таби, ткигэбэлшни узуураггь у?аи уруугаа урдаха, — гэбэ.
        ?бгэн модоо у?анда абаашажа табиба, Табихадань, уэуу-рань т?р??лжэ урдаа гэжэ модоо асаржа байтар, Ерэнтэй сэсэн ерээд:
        —Зэ, убгэн, модонойнгоо узуур ?з??рынь олоо г?ш? — гэбэ.
        ?бгэн хэлэбэ:
        —Модоныгоо узуур ?з??рынь олооб.
        —З?б олоо байнаш, — гэжэ Ерэнтэй сэсэн хэлэбэ. Дахин Ерэнтэй сэсэн убгэндэ хоёр гу? ?гэбэ.
        —Энээни унаганиин алим, тэрээнииги олоорой. Хэрбээ олоог?й бол, толгой абана, — гэбэ.
        ?бгэн х??хзндээ хэлэбэ. I — Ерэнтэй сэсэн тиигэжэ хэлээ, Хэрбээ энэ даабари д?ур-гээгуй болшни, толгой абана.
        —Г??гээ гурбан хоног уяад табибалшни, нэгэнь ошоод нэ-гыгээ х?хэхэ, тиихэдэнь тэрэ х?хэ?эниинь унаганиинь гэжэ мэ-дэхэш, — гэбэ.
        Тиигээд ?бгэн г??гээ гурбан хоног уяба. Уяад табихадань,
        нэгэнь нэгыгээ х?хэбэ. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн асууба:
        —Хоёр г??гээ нэгынь унаган гэжэ олобууш?
        ?бгэн хэлэбэ.
        —Олооб. Ерэнтэй сэсэн:
        —З?б олоо байнаш, — гэбэ. Далантай тэнэгтэ дахин хэлэбэ:
        —Эрэ ?хэр ?аажа, эльгэн тараг б?реэрэй.,
        ?бгэн ба?а х??хэндээ хэлэбэ. Тиихэдэнь х??хэниинь аба-даа:
        —Ши орон дээрээ гараад хэбтээрэй, Ерэнтэй сэсэнии ерэхэдэ. Ерэнтэй сэсэн ерээд, х??хэн?ээнь асууба:
        —Далантай тэнэг байнуу? Х??хэниинь хэлэбэ:
        —Абамнай х?нгэр???р эбэд??д байна.
        Ерэнтэй сэсэн: «Эрэ х?н х?нгэр???р эбдэхэ» гээшэмнай хай-
        шаа юм.
        Х??хэн хэлэнэ:
        —Та эрэ.?хэр лаажа эльгэн тараг б?р??рэй гэжэ хэлээ ?эн-
        та.
        Тиигээд Ерэнтэй сэсэн энэ яагаа сэсэн х??хэн гээшэб гэжэ х?б??ндээ гэргэн бол гон абжа угэбэ. Ерэнтэй сэсэн хубуунтэй-гээ Харзагай хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ябаба. Ябажа бай-тараа, нэгэ арын захада ошоод:
        —Би, х?б??н, агнахамни, — гэжэ х?б??ндээ хэлээд ябаба. — Зэ, хуб??н моринойнгоо ???л сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай, — гэбэ.
        Моринойнгоо ???л сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай гэ?эн ?гэнь сайгаа шанажа, маха шаыажа байгаарай гэ?эн ?гз".
        байба. Абынгаа ерэхэдэ хубуун моринии ???л сэгсэржэ, модоор тогоо хэжэ байба. Абань ерээд асууба:
        —Зэ. хубуун, гоу хэжэ байнаш? Тэнэг байнаш, — гээд х?-бу?нээ гэртээ бусааба.
        Абань Харзагын хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ошобо. Ошоод, Харзагын хаантай сэсэ буляалдаад, Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэн хоёр сэсээ алда?ан х?н б?хы тойроод бай?ан ал-бата харьяатани ухэ гэлсээд, тиигээд ерэнтэй сэсэн сэсээ бу-ляалдаба. Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэнни тэргын турбиисэнээс. уяжархиба… Харзагы хаан Ерэнтэй сэсэнни албата харьяаты-ги асаруулха гэжэ найма и хуниие эльгэбэ. Ошохо гэжэ бай тарань, Ерэнтэй сэсэн тэрэ найман хундэ захиба:
        —Манайда адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. ?хэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Орониимнай шэрээн хулдэ нэгэ алтан хайша бии. Тэрэл мэдэхээ ядахагуй. Хойноо бай?ан дээбэрээ урдаа табиг-ты гээрэй. Урдаа бай?ан дээбэрээ хойноо табигты, гээрэй. Урдаа бай?ан найман алтан хайлаашании зургаагын та?а саб-шагты. Абатнай. хорин солдат ?ахюултай, хоёр хониной туушэ-тэй, хоёр боонно у?атай байнаб, — гэ?эн байгаа абань.
        Найман эмээл моритой хун ерээд, х?б??ндэнь хэлэбэ. Хубуун хамаг дээбэрээ бултынь солижорхибо. Бэрэнь угэй байба. Бэрэнь ерээд асууба:
        —Зай, энэ юун болооб? Хубуун хэлэбэ:
        —Абамнай тиигэжэ захюулаа. Бэрэнь:
        —Ай, ухэ?эн тэнэг убгэмни, юу гэжэ байнаш. Тиигэжэ за-хи?ан угэ, адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии, тэрэ юуш мэ-дэхэгуй гээшэ шамайе хэлээ юм. ?хэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии, тэрэ юуш мэдэхэгуй гэжэ эжыгии хэлээ. Орониимнай хул зууртэ нэгэ алтан хайша бии, тэрэ мэдэхээ ядахагуй гэжэ намайе хэлээ юм гэбэ. Хойноо бай?ан дээбэрээ урдаа табигты гэжэ хойноо бай?ан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм гэбэ, Урдаа бай?ан дээбэрээ хойноо табигты гэжэ урдаа бай?ан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм ха. Урдуурам-най найман алтан хойлоос бии, тэрээнии зургаан хойлоосиинь таса сабша гэжэ, хоёрынь улээ гэхэдээ энэ ерэ?эи х?нии зур-гааень та?а сабшажа ала гээ юм. Абамнай хорин солдат са-хюулта'й, хоёр эргиин т??шэтэй, хоёр боонно у?атай байнаб, хорнн солдат сахюултай гэжэ тэргиин паалисанаас уяатай гээ байна. Хоёр боонно у?атай гэжэ нюдэниинь нёлбосо гэбэ.
        —Зэ, абамнай энэ найман хунии зургаагынь ала гээ юм байна, — гэжэ зургааень алаба, хоёрынь ?лдээбэ/ ?бгэиииг?? дээлээ таил гэжэ дээлынь тайлуулжа ?м?д??д, эрэ хун мэтэ болоод ябаба.
        —Харзагайн хаанда абамнай сэсээ алдаба байна, тэргын турбиисэнээс уяатай байгаа байна, — гэжэ хэлээд, тэрэ хуухэк U
        Харзагайн хаанайда ошопониин, тэндэ тэргын турбиисэнээс абан уяатай байба. Абыгаа харанаш угэй. Гэртэнь оро?ониинь,
        Харзагайн хаан:
        —Ши хэнии х?б??н гээшэбши? — гэжэ ехэ шэруунээр
        асууба.
        Хуухэн хэлэбэ:
        —Би Ерэнтэй сэсэнэй х?б??н гээшэб, шамтай сэсэ буляалдаха гэжэ ерээб.
        Харзагайн хаан асууба:
        —Зэ, тиигэбэл тээ-тэр урда арын модонии унасаниинь олон
        г?, али гозойсониинь олон г?? Тиихэдэ х??хэн асууба:
        —Тахир модынь ямар тээшэнь тоолохобиб? — гэбэ.
        Харзагайн хаан:
        —Тахир модыгии уна?ан тээшэ тоолохош, — гэбэ.
        Х??хэн хэлэбэ:
        —Унасан модониинь олон.
        Тиигээд х??хэн Харзагайн ханиигии сэсээрээ буляад, Харзагайн хаании албата харьяататайнь абатайгаа абаад гэртээ
        ерээд, амсагалдай ?айхан жаргаба.
        5.ГУРЭ РАНЗА ХААНАЙ СЭСЭН БЭРИ
        Урдань нэгэ хаан ехэ бэрхэ, ухаатай ба-сагатай байгаа пан ха. Нэгэтэ тэрэ баса-гыень баян сэрэгтэй хаан бэри болгохоёо эри?эн байгаа. Тыхэ-дэнь басаганай эсэгэнь дуудажа асараад: "Ши минии ганса басаган гээшэш, бэеэрээ ??рынг?? на?анай н?хэрые олохо ё?о-тойш", — гэжэ хэлэ?эн хойноо нэгэ эрхи сэсэг угэбэ. Тиигээд:, Энэ сэсэг дурал?ан х?нд?? хаяарай, — гэжэ хэлэ?эн байна. Хоёр хоноод байхада, хори-гушан моритой хаанай х?б??д у рил-" дааха болобо. Хэды олон баян хаанай х?б??дэй г?йлдэжэ гара-хада, тэрэ сэсэгээ хаяаг?й аад лэ, харин эгээ ???лдэ ерэ?эн ?гы-тэйшэг хаанай х?б??нэй урда?аа хая?ан байна. Тэрэнэй ???лдэ б?хы хаанарай суглархада, эсэгэнь басагандаа хэлэ?эн байна:
        —Миниишье зэргэ хаан бии, нам?аашье ?л?? хаан. бии, ошожо очшо тэрэ пачшык ?гытэй Г?рэ Ранза хаанай х?б??ндэ юундэ хаяабши? Тыхэдэнь басаганиинь эсэгэдээ хэлэбэ:
        • — Адуу малаар баян — адаг баян, эрдэм бэлигээр баян — эрхим баян. Эдэ х?б??дые харахадам, энэ х?б??н эрдэм, бэлигээр баян байба, ??рынг?? н?хэрые бэеЭрээ шэлэ гэхэдэшни, ??рынг?? дурла?ан х?б??ндээ хаябаб.
        Тингэжэ басаганайнгаа ?гэдэ хаагдажа, Г?рэ Ранза хааиай х?б??ндэ басагаяа ?гэ?эн байна.
        6.ГУРБАН ТААБАРИ
        Аха д?? хоёр байгаа пэн ха урдань. Тиигээд ахань ?гытэй, д??нь баян. Д??нь ахадаа ?неэгээ ?аалгаа юм ха. Нэгэ хэды болоод ?неэгээ аба-' хам гэжэ хаанда заажа ошобо, с??длэхэм гэжэ. Хаанда ошо-ходонь хаан хэлэбэ ха:!Я
        —Гурбан юумы таа?ан х?нтнай тэрэ ?неэгээ абаха, — гээд ицмэ юумэ хэлэбэ:
        Дэлхэй дээрэ юун з??лэн бэ?
        Юун таргак бэ?
        Юун хурдан бэ? Баяниинь иигэжэ хэлэбэ:
        —Манай оро дэбисхэрнай з??лэн. ?амгантайгаа инаг юу-тмдбди. Манай гахай тарган, манай зээрдэ морян хурдан.
        Иимэ харюу угэ?эн байна. Ахань хадаа ехэ 0эрхэ, ухаатай^ басагатай байгаа ха.
        Басагандаа ерээд хэлэбэ эсэгэнь:* 4-L_
        абаха
        Эрэ
        эсэгэнь:*\.. ?аанай гурбан юумые таагаа хЧдаа, ?Шэ юм, — гээд ехэл бодолгото болшоод лЬ^байна.
        —8**ар тиимэ гурбан юумэ бии юм бэ? — гэжэ ?ураба\ басатанииаь… 4
        —Хаанай'гурбан таабарицимэ юм,'иигэжэ асууба: Дэлхэйн з??лэн юум?
        Тарган юум? -
        I Хурдан юум? Ч- щшэ- Эдэни тааха ё?отойбдиУ^
        —Юундэ иимэ бодолготуболообта? Арга олдонол бэзэ, — "гэжэ басаганиинь зсэтэдээ^ хрлэбэ. — Б?хы юумэн?ээ ?ргэ?эн з$елэн, дэлхэй тарган, нюш хурдан, — гэнэ басаганиинь.
        Хаандаа ошожр хэлэхэдэни^эрэнь иигэжэ хэлэбэ':
        ?неэгээ абаха болоол^та^|Кнеэгээ абахаяа ' ерэхэдээ, басаганшнн харгыгаар бу ерэг, Ъ^г?йшг?йг??р б? ерэг, яба-'гаарш бу ерэг. нюсэг??рш б? ерэг, хуб|^тащ%б? ерэг. Тии-гэбэл хадаа ?неэ1ээ абахаш, — гэбэ эсэгэ1гЗньТ щ, Басагандаа ерээд лэ эсэгэнь хэлэбэ:
        34 jMU\a..-
        Шамайемни хаан харгыгаар, харг?йшг?йг??р б? ерэг, морёоршье, ябагааршье б? ерэг, нюсэг??ршье, хубса?атайшье
        б? ерэг, — гэжэ захяа ?эн. — Энэ хайшан гэхэ хумши? — гэжэ эсэгэнь ехэ ?анаата болоод байна.
        —Баабай, тэрээндэ ?анаагаа б? зобогты. Бараг юумэ тэ-рэтнай. Нэгэл арга олдонол бэзэ, — гэжэ хэлэнэ басаганиинь.
        Тиигээд тэрэ ухаатай басаганиинь зага?анай хашарпаар бэеэ оройгоод, ямаа унаад, харгын далан м?шх??лээд, ямаа-гаараа ошоо ха хаандаа. Ошоод, ямаанай хоёр урда х?лынь бо?огын досоо тээнь оруулаад, газаа тээнь хойто х?лынь байл-гаад:
        —Хаан баабай, би ерээб! — гэжэ ооголходонь, хаан гарша
        хараа юм. ааб даа.
        Тиигээд лэ тэрэ хаан тэрэ бэрхэ ухаатай басагаар ?амга
        хэжэ, жаргажа ?уу?ан юм гэлсэдэгэл даа.
        7.ХОЕР СЭСЭНЭИ Х??РЭЛД??Н
        Урдын урда сагта нэгэ сэсэн хаан ажа-?уудаг байгаа. Тэрэ хаан хадаа х?б??тэй байгаа. Х?б??ниннь ехэ тэнэг, юушье ойлгодогг?й байгаалэн.
        Хаан х?б?ундээ ехэ сэсэн ?амага оложо ?хым байна даа гэжэ ??рынг?? г?рэндэ тиимэ сэсэн басага бэдэрбэ. Бэдэр-бэдэр-?ээр нэгэ ?гытэй х?нэй басага олобо. Хаан хорИм хэжэ, х?б??н-дзэ ?амга асарба. Хаан бэрэтэеэ ехэ тааража, пэтэ ?онин'зугаа зугаалдаг байгаа.
        Нэгэтэ тэрэ хаан агнажа ябатараа т??р??д, ондоо хаанай орондо орожо ерэбэ. Тэрэ хари г?рэнэй хаан энэ хааниие ба-ряад, д?рбэн баханын дунда х?лижэ орхибо.
        Энэ манай хаан хайшан гээд гэртээ иимэ ушарта ороод байнаб гэжэ мэд??лхэб даа гээд, бэрэдээ иимэ удхатай бэшэг элЬг гээбэ: "Би ногоон торгон тохомтой, х?хэ торгон х?нжэлтэй, ?дэр ??ниг?й хажуудаа ?ахюултай, хаанай байгаа, ?з??г?й газарта, баруун хаанайда байнаб. Ши энэ минии эльгээ?эн гурбан буха, гушан шарада бии ?гэй юумээ тохоод, ?бэртэ малаа урдаа туу? гаад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад, муу ??хэеэ тэндээ хаяад, алтан хайшаяа абаад ерээрэй".
        Хаанай эльгээ?эн гурбан баатар, гушан жолоошодонь хэ газартаа х?рэжэ, Алтан хайшада хаанай бэшэг х?ргэбэ.
        Алтан хайша тэрэ бэшэг уншаад, энэ хаан баабаймнай аюулда ороод байна гэжэ мэдэбэ. ?бэртэ малаа урдаа тууха гээшэнь ???эдынг?? баатарнуудые урдаа табяад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад ерэхэ гээшэнь бии ?гэй сэрэгээ, баатарнуудд* хойноо ябуулха, муу ??хэеэ гэртээ орхихо гээшэнь тэрэ тэнэг х?б??гээ тэндэнь хаяха, Алтан хайшаяа абаад ерэхэ гээшэнь бэрэ басагаяа хуу сэрэгээ толгойлоод ерэхэ гэжэ тэрэ бэшэгэнь иимэ удхатай байба.
        Алтай хайша тургэн??р б ни ?гэй баатарнуудаа, бии угэй сЙ рэгээ толгойлоод, хаан баабайгаа абархаяа мордобо. Баруу! хаанайда хурэжэ ябахадаа гурбан баатарыень алажа, гушан жолоошыень туушэлэжэ, тэрэ хаанайдаа дайгаар ороод, хаан баабайгаа абаржа, гэртээ харижа ерэбэ.
        Хаан нэгэ хэды жэл соо хаагаараа ?уугаад, ?хэхэ дээрээ; Алтан хайшаяа хаан болгожо ?уулгаба. Алтан хайша хаан бо-| ложо ?уугаад, арад зоноо баяжуулжа. баярлуулжа ?ууба.
        8.МУНХАГ Х?Б??Н
        Урда сагта нэгэ хаан байба. Тэрэ хаан ганса х?б??тэй байжа, тэрэнь ухаа дутуу, мунхаг байба.
        Хаан арай гэжэ х?б??гээ ехэ удаан бэри басага бэдэржэ, нэгэ ?гытэй х?нэй басагантай гэрл??лбэ.
        Нэгэтэ хаан х?б??гээ абаад, хээрэ агнажа гараба. Х?б??-ниинь замдаа ябаад урид ябаба. Хаан ябаад, иигэжэ хубуун-дээ хэлэбэ:
        —Хубуун, моринойнгоо ???л х?дэлгэл даа. Хуб??шшнь морин?оонь г?йжэ буугаад, моринойнгоо ???л угзаржа байжа иишэ тиишэнь х?дэлгэбэ.
        Ябатарань орой боложо, хонохо болобод. Эсэгэнь агнажа ошоходоо, х?б??ндээ захииа: "Г?р????? ?бш??д, модон тогоо тогоолжо, мяхаа бэлдээд байгаарай". жЫл
        Тиигээд эсэгэнь агнажа гараад, ?дэшэниинь ерэхэдэнь, х?-б??ниинь обоо собоо модо суглуулжа ташажархёод, тогоо мо-доор хээб гэжэ, арбаад модон тогоо галдаад ?ууба. Эсэгэнь юушье хэлэнг?й унтаба..
        Хойто ?дэрынь гэртээ ерэхэдэнь: "Зай, юу хаража, хайшан гэжэ агнажа ерэбэт?" — гэжэ ?амганиинь ?ураба.
        Хубуун хара?ан ?зэ?эн?? доло х??рэжэ ?гэбэ. Эсэгынгээ хэлэ?эниие, хайшан гээд д??ргэ?энээ х??рэбэ. ?амганиинь: "Яагаашье ядар?ан х?н гээшэбшн даа. Моринойнгоо ???л х?-дэлгэ гэхэдэнь, эсэгынгээ урда орожо морей хатаргахаяа яа-гаабши! Модон тогоо тогоолжо, мях-а. бэлдээд байгаарай гэхэдэнь, г?р????е ?бш??д, мяхыень модоор шорложо шараад байхаяа яагаабши.'" — гэжэ ?амганиинь ?бгэнд?? хэлэжэ —,?гз-бэ.
        Нэгэ хэды хоноод хаан х?б??гээ абаад, ба?а агнажа гараба. Харгыдаа ябаад, "моринойнгоо ???л! х?дэлгэл даа, х?б??м-
        ни", — гэжэ хаан хэлэбэ.
        Х?б??н хэлэхэтэйнь адли эсэгынгээ урда орожо хатар жо-
        роо гаргаба.
        зэ
        ?н хоёр агнаха газартаа х?рэжэ, эсэгэнь х?б??цЗ "Г?р???э ?бшэжэ, модон тогоо тогоолжо, мяха а бэлдээд!
        байгаарай", — гээд агнажа ошобо.
        Эсэгынгээ агнаад ерэхэдэ, х?б??н г?р???э баряад, мяхыещ ехэ амтатайгаар шараад байба.
        Эсэгэнь шара?ан мяхыень эд'нжэ, х?б??мни хайшан гэжм энээннне ойлгожо абаа гээшэб гэжэ гайхажа ?ууба.
        Тиигээд х?б??н?ээнь ?урахадань, х?б??ниинь ?амгамни хэя лэжэ ?г?? гэжэ хэлэбэ.
        Хаан бэрынгээ сэсэн и ие м?н?? ha я ойлгожо, ухэхэдээ бэ! рэеэ хаан болгожо ?уулгаба.
        9. ?НЭШЭН Х??ХЭН
        Угэбэ. гэбэрай хада аха д?? хоёр ?уужа байба гэхэ. Ахань баян, сэсэндэ тоотой, д??нь
        ?гытэй, тэнэгтэ тоотой ?эн ха. Нэгэ ?гл?? ахань д??гэйдээ ерэжэ, газар гэшхэхэ гансахан боод борогшо г??нэйнь унагые мэ-
        хэлжэ абахаар ?эдээд:
        Д?? х?б??н! Хээрэ т?леэндэ гарахам, г??гээ ?гэл даа, —
        Аха, юу хэлэнэш! Г??мнн унагалха болошоол даа, —
        —Яахашьег?й, миниишье тэргэ унагалха болошо?он юм, — гэжэ д??гээ худал ?г??р хуураад, г??ень абаад ошобо ха. Ьаяи х?нэй хээрэ гаража ябахадань, д??гэйнь г??н тэргын арал coq
        унагалжархиба. Д?? х?б??ниинь г?йжэ ерээд:
        —Аха, г??мни унагалжархиба ха юм! — гэжэ ехэ х?хкгу-
        нээр дуугарба.
        —Ши яанаш! Миииишни тэргэ унагалбал, — гэжэ д??гээ ойро дэргэндээ ?зэбэг?й. Тэрэ хоёр урда хойноо оролсожо яда-хадаа, хаанда ошожо, заалдабад ха. Заалдахадаа нэгэниинь боод борогшо г??мни унагалба, н?г??дэнь тээбэри тээгээд яба-?ан тэргэмни унагалба гэжэ хэн хэнииншье з?бтэ гараха па: наатай байбад ха.
        Хаан шэбшэлгэндэ хатан бай?аар:
        —Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгэ. э тарган юун бэ? Тэрэниие таагаад ер^?эн х?нтнай з?бтэ гаража, унагаа абаха, — гэжэ хатуу хуули эсхэбэ ха.
        ?гытэй х?н тэрэ таамаг ?гыень хайшан гэжэ тааха боло-бобиб гэжэ ?р??лэ ?анаан боло?оор гэртээ ерэбэ ха. Балшар багадаа эхэ?ээн та?ар?ан, ?нэшэн ?р???эн басаганиинь ?ура* ба:
        —Баабай, баабай! Сээжэ бэешни шэбшэлгэндэ хатяп шаг. сэсэгы йюдэншни у?ата?аншаг байнал! Хэн шамайем модхоон голхоруулбаб?
        —Аха дуу хоёрой унагаа буляалдажа, аса модо хаха та-' там болоходомнай: "Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгээ тарган юун бэ? Тэрэнние таа?ан хунтнай зубтэ гаража, уна| гаа абаха", — гэжэ хаан баабай хуули эсхэбэ. Тэрэнние намдалз хунэй таажа абаха бэрхэтэй байнал, — гэжэ уйдан ?ууЖа хэлэбэ.
        —Баабай. баабай! Бага юумэндэ бахарда?анай хэрэгг?й юм! ?гл?? н?г??дэр болотор хоюулаа шэбшэжэ ?з??жэбди. Амаржа унтагты. баабай! — гэжэ эсэгынгээ ?анаае задан байжа хэлэбэ.
        ?нэшэн ур???эн басаган угл?? эртэхэн бодожо, ??э з???о
        ?эргээгээд:
        —Баабай, баабай! Бишни ?онин з??дэ манажа хоноболбий Тэрэ таамаг ?гэ хуурые таа?аншаг болобо бэшэ г?бди.
        —Басагамнн, ямар з??дэ з??дэлбэш? — гэжэ эсэгэнь hyi раба.
        —Унтахада нойр номгохон. Ябаха х?дэлхэдэ, дэлхэй тарган юм гэжэ з??дэ з?нд?? ?зэбэлби.
        —Хэлэбэшье з?бтэй! ?нэшэн ?р???эн басагамнн, тулюур-, хак эсэгэдээ- ннгэжэ ту?алхадаа альбанши! — гээд, бодо?онош мэдэнг?й бодон бай?аар, хаанайда г?йжэ ошоод, ??дэ брохо-тойгоо хамта хэлэбэ:
        —Хаан баабай! Танай захи?ан захяае дуургэхые оролдоо ?эм. Хэлэхэдэмни болохо г??
        —Болохо. Щ
        —Увтахада нойр номгохон. Худэлжэ ябахада, дэлхэй тарган. Энэ хоёр?оо дээрые оложо шадабаг?йб, — гэжэ ??гэдэна байба. Энэ ?гытэй ?бгэн таамаг ?гыем тааха гэжэ ?анааг?й ?уу?ан хаан гэнтэ сошон, ?лэ мэдэг толгойгоо дохижо, з?б-ш???эн тэмдэг ?з??лбэ ха. Тэндэ олоороо суглар?ан зон гай-халдана.
        —Тэнэг мунхаг д??мни хаана?аа абаад, юу хэлэжэ байна гээшэб! Би зургаан х?б??тэй х?нби. Эгээ ехэ х?б??мни хадаа хэбтэ?эн унеэ бодхоожо шадахаг?й номгохон юм. Дэлхэй дээрэ энээн?ээ номгохониие олобог?йб. Зургаан гахайтай агшаб. Эгээ томо гахаймни ууса дээрээ ?уусараа таргалаа. Дэлхэйа дээрэ энээн?ээ тарганиие олобог?йб, — гэжэ баян хун ?айрхан байжа хэлэбэ. Хун зон тэрэнние голон, урда урда?аан харала саад, дуугай болршоно.
        Хаан хэлэ?эн ?гэд?? боогдожо, ?гытэй д??дэнь унагыени ?гэх?эр хуули эсхэбэ. Баян ахань х?н зоной дунда улайба сайба.
        —Тарган морин ?айнда тоотой, баян х?к сэсэндэ тоотой гэжэ хэлсэгшэ ?эк. Тэрэн?ээ ульгэртэй, баян баабаймнай сэу сэнээ эндэ харуулбал! — гэжэ зоной дунда?аа нэгэ аман наа-
        да харан дуугарба.
        —Энэ ?гытэй х?н ??р?? тааба г?, али гэртэнь таамаар хун бии юм гу? — гэжэ хаан ээл тээл гэ?ээр, мэдээд ерэл даа гэжэ
        нэгэ элшые ?гытэй х?нэйдэ эльгээбэ ха.
        Тэрэ элшын ?гытэй х?нэйдэ ошоходонь, газаань мори уя-маар нэгэшье шоро гада?ан байбаг?й. Элшын тэхэреэд ябаха-лаар, ?нэшэн басаган ??дээ захайлгажа хараад:
        —Морёо уяха ?анаатай ?аа, ?бэл нажар хоёрой нэ1эн-?ээнь уяхадатнай болохо, — гэжэ дуугараад, ??дэеэ хааба.
        Хаанай элшэ ?нэшэн басаганай хэлэ?эн ?гэ х??рые таажа яда?аар хаанайда ерэбэ ха.
        —Зай, харш замдаа юу хаража, юу ?оннрхожо ерэбэш? — гэжэ хаан ?ураба.
        — ?онирхо?оншье юумэ ?гы. Харин, тэрэ ?гытэй х?нэй газаань ошоходомни, мори уямаар ??д?? ёдой?он шорошье байбаг?йл. Угаа гайха?андаа оронг?й дэхэрихэеэ ябахадамии, нэгэ заахан басаган ??дээрээ бултайгаад, ?бэл нажар хоёрой нэгэн?ээн морёо уяхадатнай болохо гэжэ дуугараад, саашаа орошоо. Намайе наада хаража байна хаш гэжэ ?анаад ерэ-шооб, — гэбэ.
        —Газаань юун харагданаб?
        —Ойнтороошьег?йб теэд. Тэргэ шарга хоёр хэбтэнэ ?эн
        ха, — гэбэ.
        —Ээ, тэнэг! Нажар ?бэл хоёршни тэдэл байгаа, — гэжэ хаан хэлээд, тэрэл басаган таамаг ?гэн??дыем дуу?ан таажа
        байгаа ха юм гэжэ лаблажа абаба ха.
        10.АХА Д?? ХОЕР
        Ахань баян Бардуунай д??нь ?гытэй Ба-ламджа хоёр айл ?ууба. Баян Бардуунай гуроан х?б??тэй, ?гытэй Баламджа ганцхан басагатай. Угытэй Баламджа ганцхан байта?атай байгаа, тэргэ шарга хоёртой байгаа, эмдэрхэйн??д.
        Нэгэтэ Баламджа унагалха байта?аа унаад баян ахадаа ошоо. Тэргынь эрэжэ ошоо, тулеэгээ асархаяа. Ахань тэргээ угое. Газаа гараад хараа баян Бардуунай: Баламджынь бай-та?ан унагалха боло?он байба. Ахань хэлээ:
        —Мэнии тэргэ унагалха боло?он юм, мэдэжэ ябаарай! Тэргым унага талда хая баш!
        ?гытэй Баламджа тулеэндэ ошоод, байта?аа буулгаад, тэр-гэдээ тулеэгээ тээбэ. Тэрэ сагтань байта?аниинь унагалтёо. Баламджа тулеэгээ тээжэ дуудаад, унагаа байта?андаа х?-х?улээд, тэнжээгээд, гэртээ ерээд, тулеэгээ буулгаад, тэргэйнь ахайндаа абаашаба. Бардуунай ахань гараад хараа: байта ha-ниинь унагал?ан байна. Бардуунай хэлэбэ:
        — ??, мэнии тэргэмни унагалаа ?эмби! Унаган мэнии, би абахам, мэнии тэргэйн унаган!
        Баламджа хэлэнэ:
        — ?гы ахай, юу хэлээбта, тэргэ унагалха юм аал! Мэнии байта?ан унагалаа!
        — ?гы би мэдэнэгээб, шинии байтапан унагалхи, мэнии тэргэ унагал?ан байха.
        Баодуунай ахайн унагынь абшоо. Баламджын гэртэнь хеэт-тёо Угытэй Баламджа угл??ниинь тайшаа ноёндо ошобо. Гом-.добо. Тайшаа ноён:
        -?гле? хоюулаа ерэгты, — гэбэ.
        ?гл?оникнь баян Бардуунай угытэй Баламджа хоер хоюулаа ерэбэ.
        —Энэ Баламджын байт ah а ни унага юундэ абаабши? —
        гэбэ.
        Бардуунай хэлэбэ: jjfjv]
        — ?гээ, мэнни тэргэ унагалха байпан юумэ. Тэргым Н галуулаад ерээ, т?леэи?ээ ерэхэдээ. Би тэргээ ?хэд?? захяад уг??б: мэдэжэ ябаарай, тэргэм унагалха юм гээд. Мэнии тэргэ унагалаа. Би таняад абааб.
        Тайшаа хэлэбэ:
        —Би танда гурбан таабари ?хэмнц. Тэрэ таабари хэи таанаб, тэрэтнай унагаа абаха. ?гл?е ерээд намда хэлэхэт. Иимэн??д таабари: нэгэниинь: дэлхэй дээрэ юун хурсаб? Хоёртхинь: дэлхэй дээрэ юун таргам? Гурбатхинь: дэлхэй дээ-рэ юун хурданби? Энээнээ таагаад ерэхэт. ?гл?? ?гл??г??р ерэхэт.
        Гэр гэртээ хариба хоюулаа. Баян Бардуунай гэртээ ошоод,
        гурбан х?б??дтээ хэлэбэ:
        —Тайшаа ноён манда иимэ таабари ?г??, таахыемнай, тааг-
        ты.
        Ехэ х?б??ниинь:
        —Би таагааб, — гэбэ, — Дэлхэй дээрэ юун хурсаб? ?гы, манайда тон хурса бриитэб бии, х??нэй нэгэ ноопо' эрэ дээрынь табихада та?а отолдог юм. Энээнпээ хурса юума хаанаш байха угы.
        Барандаа:
        —З?б даа, з?б даа.
        Нэгэ таабари таагдаа. Хоёртхинь: дэлхэй дээрэ юун тар-
        ганби гээ.
        Дунда х?б??ниинь:
        —Би таагааб, — гэнэ. — ?гы, манайда нэгэ тон тарган эмэ гахай бии. Ууса дээрээ ?уугаад ябана, бодожо шадна ?гы.
        Энээн?ээ тарган юума дэлхэй дээрэ ?гы ондоо юума.
        — ??, з?б даа, таагдаа.
        Гурбадахн таабаринь: дэлхэй дээрэ юун хурдам?
        Бага х?б??ниинь хэлэнэ:
        —Би таагааб. ?гы, манайда х?рин зээрдэ морин бии, тон хурдан, х??ни унаад ябахадань шэхээр шууяад ?ад. ти татана.
        — ?е, з?б даа, з?б даа, таагдаа.
        Таабаряа таажа дуудаад амарба. ?гытэй Баламджа гэртээ
        ерээд ганса басагандаа хэлэбэ:
        —Манда тайшаа ноён гурбан таабари ?г??, таахыемнай.
        Хайшан гэжэ таахаб даа.
        Тиихэдэнь басаганиинь хэлэбэ:
        —Баабай, амаржа унтагты, би ?гл?? танай ошохо хэлээд ?хэб, — гэбэ.
        Баламджа амаржа унтаба. ?гл?? эртэ бодобод. Басаганиинь баабайдаа хэлэжэ угэбэ:
        —Дэлхэй дээрэ хурса юунби? Хаанай хуули зарлиг. Хосрт-
        хины дэлхэй дээрэ юун тарганби? Дэлхэй тарган. i урбатхниь: дэлхэй дээрэ юун хурданбн? Х??нэй ?анаан хурдан.
        ?глввннинь хоюулаа тайшаада ошобо. Баламджа Бардуунай
        хоёр. Гайшаагайда ороод баян Бардуунай хоймортонь ?ууба, угытэй Баламджа ??дэндэнь согсойгоод ?бдэг дээрэ ?ууба; Тайшаа ноён ?ураба: щ
        —Хэн таагааб таабаряа? — гэжэ.
        —Ба таагааб, — гэбэ баян Бардуунай.
        —Юун? — гэжэ тайшаа ?ураба.
        —Дэлхэй дээрэ юун хурсаб гэхэдэ, манайда тон хурса бринтэб бия, тэрээн?ээ Хурса юумэн дэлхэй дээрэ ?гы. Хоёрт-хинь, дэлхэй дээрэ юун тарган бэ гэхэдэ, манайда нэгэ эмэ гахан бии, уусаа даахабэй, ууса дээрээ ябаха юм. Тэрээн?ээ тарган юумэ дэлхэй дээрэ байха ?гы. Гурбатхинь: дэлхэй дээр? юун хурдан бииб гэхэдэ, манайда нэгэ хурин зээрдэ бии, х??нэй унаад ябахада шэхэн шууяха, ?альти татаха юм. Тэрээн?ээ хурдан юумэн дэлхэй дээрэ угы..
        Тайшаа хэлэбэ:
        —Шя Баламджа юун гэжэ таагаабши? Угытэй Баламджа х?л дээрээ бодоод хэлэбэ:
        —Дэлхэй дээрэ юун хурсаб гэхэдэ, ноённ хуули, хаанн зарлиг. Хоёртхинь, дэлхэй дээрэ юун тарганби гэхэдэ, макай дэлхэй. Гурбатхинь, дэлхэй дээрэ юун хурданбн гэхэдэ, хуу-нэй ?анаан хурдан, — гэбэ.
        Тайшаа ноён хэлэбэ:
        —Унаган угытэй Баламджынти, таабаряа таагаа Баламджа. Бардуунай, ши юуш таагааг?йш., Унагыень ?гэ. Баламджа, угл?? манайда ерэхэш. Морёор ерэккэйш, ябагаар ерэхкэйш, > харгыгаар ябаккэйш, хубса?аг?й ерэккэйш, хубса?атай ерэккэйш, гуйлгагуй ерэккэйш, гуйлгатай ерэккэйш, только ерэ?эн " байхаш манайда.
        ?глв?ниинь Баламджа ерэбэ. Ямаа унаад ерэбэ, харгын да- лай дээг??р ерэбэ. Хубса?атайш ерээг?й, хубса?аг?йш ерээгуй, зага?ани г?льм??р орёогоод ерээ. Гуйлгатай ерээг?й, гуйлгаг?й 3 ерээгуй. Амида боро шубуу баряад ерээ. Шубуугаа тайшаада, ?гэбэ. Тайшаае гартаа абамсаар, шубууниинь ннидтёо: Гуйл-гаш болбог?й, гуйлга ?гыш болбог?й. Зай, дуудаба. Тайшаа ноён ?ш?? хэлэбэ:
        —Угл?? би танайда ошохоб. Эрэ ?хэр ?аагаад, эльгэн тараг буреэд байхаш.
        ?гл??ниинь тайшаа ноён ерэбэ. Баламджа орондоо унтажа хэбтэбэ. Тайшаа ноён газаань ерээд хайхирба. Баламджын басаган гарба.
        —Баабайш хаанаб? Юундэ гарнаг?йб?
        — ?гэй, тайшаа ноён, — гэжэ басаган хэлэжэ байна, — Баабаймнай энэ ??ни х?б??лээд гараха ^аргаг?й.
        —Эрэ хун хайшан гээд х?бу?лхэб? — гэжэ тайшаа хэлэбэ. щ Тиихэдэнь басаган хэлэбэ:
        46
        ?гэй, та тайшаа ноён, юу хэлээбта? Эрэ ?хэр ?аажа,
        эльгэн тараг б?рихэ гэжэ.
        Тайшаа ноён ама ?гэй байшана. Дуудаа. ?гл??ниннь, хойто ?дэрынь хоёр солдадые эльгээбэ.
        —Ошогты Баламджында, ороод ?зээд ерэгты, юу хэжэ
        байнаб?
        Хоёр солдат ерэбэ. Газаань байгаад морин дээрээ ?уугаад
        хайхирба:
        —Морёо хаан?аа уяад орохобибди?
        Басаган хэлэбэ:
        —Саанатнай ?б?л нажар хоёр байха, тэрээн?ээ морёо
        уяад орогты.
        Хоёр солдат бэдэрбэ ?б?л нажар хоёрые, юун гээшэ байха
        юм хаб гэлсэбэ. Олоог?й. Ороош ?гы гэдэргээ ошобо. Та'йшаМ
        да хэлэбэ:
        —Газаань байгаад морёо хаан?аа уяхабнбди гэ?эмнай, саанатнай ?б?л нажар хоёр байха, тэрээн?ээ уяад орогты гээ. Бидэ олоог?йбда.
        —Шарга тэргэ хоёр хэбтээ г?? — гэбэ тайшаа.
        —Балархай шарга тэргэ хоёр хэбтэнэ ?эн, бидэ мэдэнг?п х?рч ер'ээбди. \
        Энэ Баламджын басагаар тайшаа ноён бэри хэжэ х?б??гээ гэрлу?лжэ, угытэй Баламджатай худа ураг боложо жаргаба.
        11.СЭСЭН БЭРИ
        Урда сагта ганса х?б??тэй убэгэн эмэгэн
        хоёр ?уу?ан юм гэхэ. Нэгэтэбэрии буул-
        гажа х?б??гээ гэр айл болгоод байтараа, нэгэ ?гл??г??р ?бэгэ-нэй хониёо буртэхэдэн, нэгэ ямааниин угэй байба ха! Тиихэдэнь убэгЭн х?б??нэйдээ ошожо, бэридээ хэлэнэ:
        —Зай, бэри, нэгэ ямаамнай ?гэй байна. Бэдэржэ ерэхэ болоо гээшэ гуш?
        Бэрннь зай гэжэ ямаадаа бэдэрхээ ошобо ха. Тнин яба яба-?аар арай гэжэ олоходонь, ямааеын у?анай саада тээ, нэгэ мо-доной оёорто шоно эдижэрхи?эн байхадан, бэри. гэдэргээ шам-дуу ерэжэ, эсэгэдээ хэлэхэ гэхэдээ, т?рэдэ Шоно, У?ан, Модой гэжэ нэрэтэй х?н??дтэ м?ргэ?эн бай?ан аад. юунш гэжэ хэлэ-хэеэ ойлгожо ядаба. Байжа байтараа эсэгэдээ хэлэбэ:
        —Аба. ойлгооройгты т?рэдэ м?ргэ?эн зоноо нэрэлхэ арга угэй байна. Урадхалайсаана маардагымнай улидаг эдижэрхи-?эн байна, — гэбэ ха.
        Тиин т??н?ээ хойшо тэрэ бэри ехэ сэсэн бэри>гэжэ тоолог-доо ?эн ха.
        12.РЕБИИ ХААН
        Ребии гэжэ хаан байгаа ?эн. Арайш гэжэ х?б??тэй болоходоо, эрьюу мунхаг х?б??-тэй болоо ?эн. Хаан т?риим эжэлжэ шадахойм байна гэжэ, хари г?рэн?ээ ханн нухэр бэдэржэ оложо ухиим хадаа гэжэ ?а-нана. "Хари гурэн соо тиимэ ухааитай х?мнай олдожо ухэнь ямар бээ?" — гэжэ асууба. Тиигээд юугээ, ??рэёо албата зон соогоо бэдэрхэ гэхэдээ хайшан гэжэ сэсэн, ухаантай ?сиб?? бэ-дэрхэ бэлэй гэжэ.
        Нэгэ талада гаа тэрэ хаанай г?рэн хадатай бай?ан, хада-яа урда талада гаа ехэ талатай бай?ан Зон гаа, албата ао-." ниин урда таладаа ?уужа бай?ан. Хойто таладань хадаа юун бай?ан, талатай бай?ан, х??г?й. Тэрэ хада дээрээ гаа ехэ олон юумэ панажа байжа хэбэ, юумэ болони хуу б?тээбэ, ?онин хадаа музей гаргажа бэлдэбэ. Тиигээд т??нээ хэжэ д??ргээд лэ, албата зоноо н??лгэхэ ара таладаа гэжэ тиижэ мэдээлгэн??-дээ ябуулаа. Тэдэнь яба яба?аар и??жэ дуудаха болобо. Н??л-гэ н??лгэ?ээр н??лгээд лэ, амитан н??жэ д??рээ гэжэ амьтанаа н???эн хойно (хаандаа) ерэжэ хэлэбэ. Ерэжэ хэлэхэдэнь: "Нэгэ хун юумэ хэлэжэ гараха хун угээмаа даа", — гэжэ ?ууна. Хада доро?оон гаа, дабаан доро?оон гаа х?н ?ээр ?ээр гэлдэбэ. Х?леэгээд ?ууна юун гаршархиимааб гэжэ.
        Нэгэ у б гон ?хэрээ бухаяа уна?аи, нэгэ теэбээн ?неэгээ уна-?ан гаршарбэ. Гаршэрхэдээ: "Хаан баабайн б?тээ?эн юумэ гэжэ ехэ гоёымхиим даа", — гэжэ эхэ эсэгэ хоёрнии хаража байна. Басаган буруу дээрэ?ээ буугаагой, буруу дээрээ ?уугаад лэ: "Хаан баабай панажа байжа хэ?эншье ?аа, пара наран хоёри б?тээгээгой ?энштаа, бодон бодон хэ?эншье ?аа, бодо ямаан хоёри б?тээгээ ?энштаа", — гэжэ. Иижэ хэлээд ябашоо.
        Тиигээд хаан гараад хаража, мун пара наран хоёрынь у гээ
        байба, Бодон гэжэ хэпэн бодо ямаан хоёрынь угээ.
        •Зай, энэ х?ни хойнопоон хаана ошожо бууба, ошшо ?зээд ерэ, буупан газарынь мэдээд ерэ, — гэжэ нэгэ хууеэ ябуу-даа — Хаана гэр барааяа барьна, — гэжэ.
        Теэд саада бнидээ гараад, нэгэ болдог дээрэ хашаа тулгаад урса гэр баряа гэн даа. Тэрэ болдогынь хадаа урдаа, убэр тала-' даа ?лэ?этэй байпан, тэрэ ?лэ?эндэнь хашаад гэр баряа. Н??хп: х?ниинь ерээд хэлэнэ даа: "Тиимэ хун, тиимэ газарта бууба". — 1 гэжэ. Нэгэ х?? эльгээгээ манайда ер гэжэ, тэрэ ?бгэниие ер гэ- J жэ: "Гута?атай гэхэдэ гута?агээ зангаар, дэгэлтэй гэхэдэ дэ-гэлгээ зангаар, малгайтай гэхэдэ малгайгээ зангаар, малгайгээ! гэхэдэ малгайтай зангаар, харгыгаар гэхэдэ угээ зангаар, хар-гыгээ гэхэдэ харгытай ерэ", — гэжэ. "Гута?атай гэхэдэ гутл?а-гээ зангаар, дэгэлтэй гэхэдэ дЭгэлгээ зангаар. малгайтай гэхэдэ малгайгээ зангаар, малгайгээ гэхэдэ малгайтай зангаар, харгыгаар гэхэдэ угээ зангаар, харгыгээ гэхэдэ харгытай зангаар хайшан гэжэ ошохым гээшэм", — гэжэ убгэн хэлэнэ.
        Гурба хоноод ?бгэниинь, эсэгэнь т?хеэржэ байна ябхаяа.1 ?хнниинь хэлэнэ: "Гуталаа таила, ойм?оо ?мд??д яба. Дэгэ-лээ тайлаад, самсаараа яба. Малгайгаа абаад гаа, пулаад боо-гоод яба. ?р???эн х?л?? харгын гол соо гэшхээд, ?р???эн х?л л?? харгын далан дээрэ гэшхээд. ябаарай. Хааиайдаа хур??д'^ ?р???эн х?л?? гэр соо гэшхээд, ?р???эн х?л?? газаа гэшхээд, ур???эн гараа досоо оруулаад, ?р???эн гараа газаа байлгаадц "Хаан баабай, гэр бараанда ороходо болохо г??" — гээрэй.
        Тиигээд яахалаарнь н??хи ?бгэншни ошобо даа, ?р???эн ху-' л?? харгын гол соо гэшхээд, ?р???эн х?л?? харгын х?д??дэ, гэшхэжэ. Ошоод лэ ?р???эн гараа оруулаад, ?р???эн гараа газаа байлгаад:
        —Хаан баабай, гэр бараанда ороходо болохо г?? — гэжэ.
        —Болохо, болохо, — гээд оруулаад лэ, дэгэл хубса?а асар-жа ?мэдхэжэ, олон з?йлын эдеэ асаржа табяад лэ:
        —Ямар солотой, ямар табинтай, юун х??мши? — гэжэ байгаад, — х?ды х??рхэн х?б??тэй, х?ды ?ритэйбши? — гэжэ байгаад, — х?б??ншни х?дытэйб, ?хиншни х?дытэйб? — гэжэ by-раа.
        —Х?б??нг?йб, ганса ?хитэйб, ?химни хадаа хорин гурба-тай боложо байна, — гэжэ.
        Яаха арггой юумэ жэмэс табиж, а эдеэллээд: Гурба хоноод би ошохоб, — гэжэ, — нэгэ эрэ ?хэри с??гээр эльгэн тараг б?-реэд байгаарайш, ?нэ?ээр дээ?э томоод байгаарайш, — гэжэ яаха арггой н??хи юумэ х??мэ, ?зэм, гурим, арггой ехымэз ашажа ?г??д лэ*, дэгэл хубса?а ?мэдх??д лэ, тэрээн?ээ ?уруу-' лаад ла х?ргэжэ ошоо. Нэгэ мори худадаа юумэ ашахые ?г?ед лэ.
        —Хари энэнь юум бэ даа, эдьхэш юумэ г?, хараадш ?уу-хыемээ у гэнэ гу даа, иимыемээ ?г??, — гэжэ.
        ш
        —Энэш ?зэм гээшэ, энэш гурим гээшэ, энэш ?хэр гээшэ*
        энэш шарба гээшэ, — гэжэ ?хиниинь бултыень таняад ла, дэ* лээд ла. Тиигээд м?н??хи ?бгэншни гайхажал баяна, хайшан гэжэ эрэ ?хэри с?? хаана?аа оложо бэлдзхиим, увэ?ээр хайшан гээд аргамжа томохым. Тиигээд гурба хоног соо гайхажа байхадань, ?хиниинь эсэгэдээ хэлэнэ: Хагда тээгээд ерэ, — r" v жэ. Хагдаа тээлгзжэ асараад лэ, тэрэнээ аргамжа зангаар хаг-даяа томожо ерээд лэ, хотогой модон дээрэ табяад ла, а'паа-гаадьхалаарнь, тэрэ хуурай хагданш a ha ад ла, ?нэ?эн томор-той ё?оороо байшаба модон Дээрэ. Тиигээд лэ эсэгэеэ ехэ ду-лаалаад лэ, Хэбтэ гэбэ орон дээрээ. Хэбт??лээд, басаган байна. Хаан газаань ерээд нэгэ дуу гарана, нэгэ зарлигдаба. ?гэй, гар-нагээ. Хоёр зарлигдаба, гарнагээ. Гархадаа ?р???эн гуталаа ?мдэ?эн, ?р???эи хамсыгаа ?мдэ?эн, ?р???эн гуталаа гартаа бари?ан, пулаадаа гартаа бари?ан — иижэ гараба.
        —Яажа гарша байнабша? — гэнэ.
        —Теэ, хаан баабайн ерээд гурба зарлигдасань, хубсалх^ аргамни, гуталаа ?мдэхэ забни болоогээ. Гуталаа гартаа бари-?аар, дэгэлээ ?мдэхэ забни болоогээ, дэгэлээ ?р???эн хамсыгаа ?мд??д лэ гаршэрбэ гээшэб.
        . — Баабайш бии гу?
        —Бии.
        — ?нэ???р дээ?э томоод бай гээ ?эмнайб, — гэнэ. М?н??хи хабтагай модон дээрэхи дээ?ээ гаргаад харуулна.
        —Эрэ ?хэри с??гээр тараг хэ гээ ?эмнэйб, — гэнэ.
        —Баабайш юундэ гарнагээб? — гэнэ.
        —Баабай нарайлхаа хэбтэшоо.
        —Эрэ х?н?ээ ?сиб??н гархымаал? — гэнэ.
        — ?гээ, хаан баабай, эрэ ?хэри суугээр хаана тараг б?ри-хынь хара?ымт? — гэнэ.
        Хаан юуш дуугарааг?й хам, хаанаа теэд хорюулаа. '"Зай, энэ ?хнб??гээртнай бэри хэхэм", — гээд лэ хаан х?? эльгээгээ хиим даа.
        Тэрэ х?ниинь ерээд лэ:
        — ?хибуугээртнай бэри хэхэм гэнэ гэжэ хэлэнэ, — адуу, ал-та юу абхым гэнэ, — гэжэ.
        —Энэ гэрээрэм дуурэн лэ адуу мал, алта м?нгэ хаажа ?г??д лэ абыдтаа гэжэ хэлэ, — гэжэ басаганиинь заажа ?г??.
        Гэрээрнь дуурэн адуу мал, алта м?нгэ асарха гэхэдэ, м?-н??хи болдогоо иижэ ходоро малтаад, мали тороод байгкээ-мээр, мал ходоро гараад ябашхоор. Хэдыш алта м?нгэ ашажа ерээ ?аань, ходо гараад ябашхоор, хэдыш алта' мунгэ ашажа ерээ ?аань, ходо гараад болдоги саада биндэ гарша?ан хойноо юу.
        Адуу асарба, малнуу?ии асарба даа, ходо гараад ябшна. Алта м?нгэ асарна даа, тэрэнь ходор гараад ла, теэд гурба хоёр асараад л а. Гурба асархадань д??рээд: "Хаан баабайи
        гурба адуу аса ржа ерэхэдэнь, дуурээгээ гэжэ яажа хэлэхэб
        даа, дуурээ", — гэжэ хэлээ.
        Басаганиинь мэдэжэ эсэгэдээ заажа байгаам даа. Бэриеэ буулгажа абаад ошодтёо. Абаашаад, х?б??нтэеэ ондоо гэртэ гаргадгео.
        Теэл хубуугээ дахуулаад нэгэтэ ябба хаан. "Морьноо tiyyfljj худэдгэ", — гэбэ хубуугээ. Гуйжэ буугаад, морьноо ?уул ?э-жэржэ байна. Тиихэдэнь хаан буужа, хубуугээ содьти ябашоо. Таагээд бархираад убгэниинь пуни ерэбэ.
        —Хаан хун и хубуун. байгаад яахадаа иижэ ядабаш? — гэбэ.
        —Морьни ?уул худэлгэ гэхэдэнь. морьноо ?уул ?эжэржэ байхадам буугаад сохёо эсэгэмни, — гэнэ.
        —Урдань ороод хатаргажа ябхаяа яана гээбш, морьнииш ?у?л х?дэлх??р.
        Хойто ?тл??ниинь ба?а дахуулаад гарна. "Морьноо ???л худэлгэ", — гэнэ эсэгэнь. Тннхэдэнь морёо хатаргана, урдань ороод. "Харгын суур та та", — гэбэ. Тиихэдэнь хубууннинь гуйжэ буугаад, харгын нэгэ суур та?ар татажа абаад, тэрээиээЯ татажа байна. Тиихэдэнь эсэгэнь ба?а буугаад, тэндэнь сохи-жо, сохижо хаядтиба.
        Г??н?ээ хойдтээ дахуулаад гараба эсэгэнь х?б??гээ. "Морьноо ???л худэлгэ", — гэбэ, Тиихэдэнь урдань гараад морёо ха-таргаба. "Харгын суур тага", — гэбэ. Тиихэдэнь хубууннинь J дуулаба."
        Тиигээд нэгэ г?р???э аладтибад. Гур???э алаад, хубуундээ хэлэнэ: "Модон тогоо, тогооло!" — гэжэ. Тиихэдэнь х?б??ниинь нэгэ модо та па сабшажа абаад ла, тогоо б??рэнхэй сабшажа байна. Эсэгэнь ба?а х?б??гээ сохибо даа. Сохижо, сохижо хубуугээ хаядтёод, эсэгэнь арлнба. Бархир?аар хаанай хубуун хахад пуни гэртээ ерээ.
        —Энэ юундэ бархираад — ерэбэш? — гэжэ ?амганиинь ?у-рана.
        —Ь\оцон тогоо тогооло гэжэ хэлхэдэнь, нэгэ модо' тала сабшажа абаад, тогоо хэжэ ба'йхадам сохибо, — гэжэ хэлэнэ.
        —Модо абаад шобхолоод, мяха шорлоод, галда шархаяа яана гээшэбщ, — гэжэ памганиинь хэлэнэ.
        Хойто удэриинь ?бгэн х?б??гээ ба?а дахуулаад гараба. "Морьноо ??ул х?дэлгэ", — гэнэ эсэгэнь. Тиихэдэнь урдань ороод хатаргана. "Харгын суур тата", — гэнэ эсэгэнь. Хубууннинь дуулана. "Модон тогоо тогооло", — гэбэ. Шоро хэжэ шор-ложо, эсэгэдээ харуулба. Тиигээд гэр тзэшээ ябабад. Харгыгаар ябжа ябсараа, эсэгэнь харгын хамхуул хараад хэлэнэ: — Ошо, энээни нэрынь ?ураад ер, хаана?аа ябанаш, хаана ошо-хошниб? — гэжэ. — ?ураад, намда мэдэжэ ерээгээ хадашни, тархииш та?ар татахаб, — гэжэ эсэгэнь занаад, саашаа ябашоо. Тэрэ хуоу?мнай хойно?оонь ябаад ла ?урана — Нэрэш хэн бэ, хаана?аа ябанаш, хаана ошохошниб? — гэжэ. Тиихэдэнь дуулахаш юумэ угээ. ?уража ?уража, ядажа ядажа, тэрээкээ 4 тада дэгээдтёод, гэртээ хариба. Уйла?аар гэртээ ерээ.
        —Юундэ уйлаабши? — гэжэ ?амганиинь ?ураба.
        —Нэгэ харгыгаар хиидэжэ яба?ан юумэ хараад'эсзгэ&4Н лээ: "Ошо, энээни нэрэшни хэм гэжэ ?ураад ерэ, хаана?аа яба?ым, хаана ошохым, хуу мэдээд ерэ, ?гээ болшнн тархииш та?а сабшахам", — гэжэ баабай хэлээд, хуршэрээл даа, — гэжэ.
        —Тэрэшни хаанамтеэ? — гэнэ ?амганиинь.
        — ?уража ядаад, бута дээрээ ?лг??д ерээ ?эм, — гэнэ тэ-рэнь. — Юундэ бута дээрээ орхёод ерээбши, намда асаржа ха-руулагкээ, — гэжэ ?амганиинь хэлэнэ. Гараад тэрэ ?рмэ?э ха-рахадань (нэгэ юумэ байгшэгээб даа, арбайжа ?алхинда хиидэжэ ябагшагээб даа нэгэ тиимэ хамхуул). Тэрэ хамхуул хараад, памганиинь хэлэнэ: "?риин ?айнда т?р?? ?эм, ?ндэ?эни мууда хатаа ?эм гэжэ хэлэнэ гээрэйш, нюургээ хамхуулба гэжэ хэлээд, хиидтенэ ?эн", — гэжэ эсэгэдээ хэлээрэй.
        Тнигээд баабайдаа одьти хэлэ?эниинь, эсэгэнь: "?эн", — гэжэ хэлээд лэ, гансаараа мордоод ло, ?гээ, гурбан жэл соо угээ. Хаанаш яанаш ошо?ойнь мэдэхым угээ. Гахай бодон хаанайда оччо тэндэ баригдаикю. Гахай бодон хаан тэрээпи арестован л жа^ тэндээ хар т?мэр тэргэндэ х?лидти?эн байгаа. Тэндээ хэбтэжэ байна…
        Гурбан жэл боло?он хойно Гахай бодон хаанайхи сэрэ1 ??-?ээ суглуулжа баяна. Тэргэндэ х?леэтэй бай?ан хаан хэбтэжэ^ байсараа:
        —Энэ юун сугларжа,^ сэрэг??д сугларжа байнаб? — гэжэ
        асууба.
        —Саашаа ?анаатайень алаад, наашаа ?анаатайень эндэ абаад ерэгты, — гэжэ амьтани суглуулжа байнабди, — гэжэ Гахай бодон хаан хэлэнэ.
        —Ай, жаалда, саар?а б?тээжэ ?гээбэлни, гурбан хун ошо-бол мэндэжэ х?шэрхиим ?эн даа, — гэнэ. Теэд гурбан жэл бо-ло?он хойно: "Ямар саар?а бэШэхэ?эмши, бэшэ", — гэжэ тэрэ тэргэндэ уяатай хэбтэ?эн хаанда хэлэнэд. Теэд бэшэхэ саар?а юумэ ?г??. Тэрэ хаан бэшэнэ: "Албата зон, мэндэ! Гахай бодон хаанай орон дээрэ ерээд, гурбан жэл шатар наада хэбэб. Ша-тар наада хээд, манай албата зони багтахаар нэгэ юумэ эди-бэб. ЭндэмнаЙ ехэ ?айхан газар байна, эдьхэ эдеэниинь ехэ эл-бэг, юумэ х??мэ ехэ, жэмэс юумэ элбэг байна. Барандаа н??-жэ ерэгты энэ бэшэгыем абаад, эбэртзй ухэрнуудээ урайгаа туугаад, эбэргээ ?хэрн??дээ хойноо дахуулаад".
        Тэрэ бэшэгынь абаад, албата зониинь хаанай зургаанда оруулаад суглаа хэбэд. Тиигээд хаанай зургаани улад хадаа ?бэртэй малнуу?аа нэгэ хашаан соо суглуулжа, ?бэргээ малнуу-?аа н?г?? хаШаан соогоо суглуулжа байба. |
        Тиигэжэ байхадань бэринь хэлэнэ:
        —Эсэгэмнай ямар юумэ бэшээ ?эм даа, намдаа узуулхэеэ яабат, — гэбэ. Тэрэ бэшэгынь бэрэдээ асараад ?зу?лбэ даа. "Гэрым урда гурбан алтан уляа?ан байха, — гэжэ бэшээ. — Тэрээ-ниим хадаа нэгээнь оройгоорнь rah а сабшаха, нэгээнь дун-дуурнь та ha сабшаха, н?г??дынь доогуурнь та?а сабшаха: оро-niiiiM голгондо вандан хээтэй торгон байха. Вандан хээтэй торгые да аха гансал нэгэ хайша байха, тэрэ янгар хайша хул-вууртэм байха, тэрээгээрээ даахаш, — гэбэ. — Тулеэн дээрэм хухэ ту мэр муна они, тэрээнн тулеэн дээрэнь хаяхат, — гэбэ. — Адуун соомни нэгэ амагай сагаан байта?ан они, тэрээни адууи соонь хаяхат. Т??нэ?ээ бэшиимээ барнпнн асарха". Иижэ бэ-шэ?эн байгаа эсэгэнь. Саашань иижэ бэшэ?эн байгаа: "Ногоон торгон дэбисхэртэй байнаб, хухэ торгон хунжэлтэй байнаб, урдаа у?алууртай, жэмэс мунхэ эдеэ эдеэд яаха арггээ сэнгэжэ, шатар наада хэжэ байнаб. Энэ шатар наада эрьелдэмэ хухэ тумэр ?рг??ндэ эрьелдэжэ байгаад наадажа байнаб", — гэжэ.
        "хухэ тумэр тэргэн доро баабаймнай х?леэтэйм хинм даа", — гэбэ бэринь. — Эбэртэй ?хэрн??дээ урдаа туугтуй, эбэр-гээ ?хэрну??ээ хойноо дахуулагтуй гэхэмнай албата зоноймнай буутайнь урда ябаха, буугээнь хойно ябаха, — гэнэ. — Намайе гэнтэ ерэжэ дайлажа гаргыт гээхиимдаа, — гэжэ бэринь хэлэ- нэ — Битнай хара тумэр тэргэ дОро хулеэтэй хэбтэнэм, ургэл-жэ жэмэс эдеэн байна гэжэ, ?ргэлжэ хоо?он тоотой хэотэнэб гэжэ бэшэнэхинм даа, — гэжэ бэрннь хэлэнэ. — Янгар хайша гэжэ намай хэлээхиим даа, хухэ тумэр муна гэжэ убгэниим хэ-,' лээхиим даа. Амагай сагаан байта?ан гэжэ эжыемнай хэлээхиим даа. Энэ эхыень асарагкээ, тэндэнь, газар дээрэнь улеэхэ гээхннм даа, — гэбэ бэрннь.
        Теэд лэ албата зоноо мэтэрэ байлгажа, м?н??хи гурбан хуу-гээ нэгээнь барьжа, тэндэнь алажа ??ээень абаад: Нэгээнь газар дээрэнь ошожо ????ень абаха гээхим даа, — гэжэ бэршпни албата зоноо командующинь, ноёншшь болоод, буутай уладаад урдань туугаад, буугээ уладаа хойноо дахуулаад ябаа, х?нэ?э х?шэеэ хойноо тээгээд. (Буунь бултандань х?рэгкээ байгаа).
        Хоёрдохи х??ень газар тэгнэжэ ябаад та?а сабшажа уна- гааба. Гурбадахяннь гэртэнь хурэжэ ябаад та?а сабшаба. Тиигээд ?дэр ??неэр ошоод лэ, гэнтэ дайлаад лэ, Ребии хаанаа гаргажа абшаба даа.,
        13.ШАБАР ТЗНЭГ Х?Б??Н
        Уряа нэгэ ехэ баян* х?н байгаа, адуугаар| шье, алта м?нг??ршье. Ел — бэри турбаз д?рбэн х?? зардаг байгаа. Дайда далаяа хуу эзэлээд, гурбал д?рбэн х?л?эншэ яба?ан х??дын ?бэл нажир ?бээ баянаа х?| дэмэшын захадан гаража ядажа байгаа ?ан. Тэрэ баян х?щ гансайхан 'х?б??тэй, ганса х?б??ниин ехэ муу т?рэ?эн, шабай тэнэг байгаа. Адуу малаа эрьехэм гээд гараад, тоо томиргына газар дайдаяа ялга тохойёошье таниха ?бээ х?б??н. ?дэр б?ри эсэгэн. хубуугээ ?ургаахаяа ?айн морёо унажа, адууни газар дайдаяа эрьежэ ерэжэ, ходо хубуугээ гаргажа байгаа ?ан. Тэрэ х?б?униин адуугаантье эрьеэ ?бэйээр, нюдэниин хайшаа харам шаб, тэрээн тээшэ ябажа ябажа ерэгшэ ?эн. Тиихэдэ тэрэ баян" хун хугшэтэёон хэлсэнэ: "Энэ х?б??е хайшиинш гэжэ ?ургааха аргамнай ?бээ, манн ?хэмсэрэ хадаа эдэ адуу малымнай хулуу-шан хулуужа идехэ, шоно нохой бариха, алта м?нгээмнай хар-тан абаха, амитан мэхэлжэ абаха. Энэ х?б??мнай мани ?хэш?? хада иижэ зобожо тулижа х?ндэ мэхэл??лжэ, мани оло?он з??ри амитан зондо ?рээдэлдэхэ байна. Энээндэ тиимэ ?айн х?гшэ хани оложо ?г?? хадамнай ?айн байгаа. ?айн х?гшэтэй болобол, тэрэ х?гшэниин зе?рэймнай
?рээдэхэ ?бээ, хуб?уимнай зобоохо ?бээ, х?дэл??шье ?бээ байг, идехэ, ?мдэхэ алта м?нгэн з??рэмнай болохо". Тиижэ баян х?н х?гшэтэёо х??рэлдэбэ. Х?г|| шэнивн хэлэбэ:
        —Абаса ?гэсэёо гульдхажа, айл тийргэн дээг??р ябайиЛ энэ х?б??ндээ таатай наатаймайи олохо ё?отоибди. Тиигээд ню-я дэндэ дулаахаи харагда?ан эхэ эсэгэтэйнь хэлсэжэ, адуу; алта | м?вгэ хайрл'ан ?бээ ?энэгтэйдээ тиимэ арга бэдэрхэ хэрэгтэй.а
        Тиихэдэн ?бгэннин хэлнэ:
        —Нээрээш хадаа ехэ з?бтэй х??р хэлнэш, биш морёо эмээллэжэ, анл тннргэ зяй?ууб даа.
        66 И
        Тиигээд баян х?н ?айн хубса?аа ?мдэжэ, haft морёо эмээллэжэ, абаса ?гзсэйео бэдэрхэеэ айл тииргэн дээр ябаиа. Нэгэ айл?аа гараад, хоёртьхн айлда ороно. Эгээн захын гэртэ бншяа-хан туртай х?н?ээ бур-бур унин гаржайна. Газаан морёо уяжа турдан ороходонь, ?бгэ ?амган хоёр тогоогоо шабажа байна.
        —Уу, ямар ?айи айшан ерэбэр. т?р??нээ тогоо шабажа байнабди. Ямар золтой айшан ерэбэштаа, ?уугты, ?уугты. Хаа х?рхэеэ ябаабта, ямар айлайбта? — гэжэ ?ураба:
        Баян хун хэлэбэ:
        —Айл тииргэн дээг??р абаса ?гэсэёо суглуулжа яба?иимаб
        даа.
        —Холын тииргэн?ээ ябахымта, ?уугты. тогоон гархан, — гэжэ тэрэ ?бэгэн хэлнэ.
        —Ямар пай айшан ерээбтэ, эстэр шаруу?аа ала?ымди, — гээд (?амганнин) мяха асаржа шанна.
        Тиижэ байхадан газаа?аа нэгэ залуухан басаган одироод: — Уу, айшан бии, — гээд мэндэшэлээд, эхэдээ хэлнэ: "Айшаа ндеэ-лэхэ хэрэгтэйма хиим". Тэрэ басаган г?йжэ байна, эхэн тогоогоо гаргаад остоол дээрээ табяад, тэрэ айшан да а д??рэн хээд избаантайин барюулна. Баян хун тэрэ ?бэгэ ?амаган хоёртой арсиин уужа, мяхайн эдеэжэ, тэрэ баян х?ни басагани ябажа байхадан хархадан, аймаштай сэбэр, нюдэндэ дулаахаар хара гдана. "Нээг??р бэрэ хэ?эн х?н муудаха ?бээйма", — гэжэ шэбшэнэ. Тиигээд арсин дуу?алдаатьхина. Баян хун халаа?ан соо?аан м?нгэ гаргаад ?бэгэндэ ?гэнэ:-Танаа х?ндэлхэм, — гэжэ. ?бэгэн хэлнэ: —Ямар иимэ ?айн айшамдаа, мунгэ ?гэжэ байха.
        Айлда ошоод, гурбан тогоони арен асарна. Нэгэ тогооноо ?бгэндэ ?гэнэ, хоёртьхн тогооноо арен бэеэрээн барина. Тиижэ тэрэ арсияа уужа пуухадаа, баян х?н хэлнэ:
        —Битнай гансахан х?б??тэйм, танай басаган гансахын? Гансахан! Иижэ худа оролсожо бэлэеэ андалдаа хада ямарби?
        Тиихэдэн ?бэгэн:
        —Яахым! Иимэ хуугээр худа хээубээ яахым? — гэнэ.
        ?амаганиин хэлнэ:
        —Гансахан басагаа хадамда ?гэшх??д. ?нэ?эндэ урьежэ,
        тоо?ондо торьехамнай. Мани хэн хархым, хэн идеэлхым?
        Тиигээд баян хун хэлэбэ:
        —Худа айда боло?он хойноо х?ргэн, басагантанай харал-даха хама?алдахымоо даа. Адуу мал ухэб, алта мунгэ ухэлби, шэнэ байсан барижа ?хэб, арбан табан толгой хонин адуу ?хэб, дурбэ-табан толгой ?ааха ?неэ ухэб, хоёр-гурбан толгой х?ллэхэ
        мори ?г??жэм.
        Тиихэдэн ?амаганнин хэлнэ:
        —Хама?алдаха харалдаха хадатнай худа анда болхымаам
        даа.
        Баян х?н ута?ан бэ?эеэ тайлажа, ?бээтэй х?нд?? бэ?алжэ ?гэнэ. ?бээтэй х?н hyp бэ?эеэ баян х?ндэ бэ?элжэ ?гэнэ. Баяи
        5* 67
        xvh-х?ла оролсообди гэжэ м?нгэ гаргажа, ?ш?? арси табина. Арси уутаад, мориндоо ?уужа ехэ ?усеотоеор гэр тээшээ xa-i райлгана. Гэртээ ерээд, газаагаа одиро?он биеэрээ, мори и дээ-j рэ?ээ буугааб гээд, ?огтоод мухарижа унашаба.
        —Энэ яагааб? Яа?ан гайхаштайма, — гэжэ х?гшэннин xal раан шэрээи байна. Убэгэниин хэлнэ:
        —Иимэ ?айн ажал хэжэ бай?ан хойноо уугаа убээ яахымй Хугшэниин хараахаяа болижо, ?бэг?? ?угадажа байсанда!
        абаашажа оробо. Байсанда а ороод, тэрэ баян хун хугшэнд?? хэлнэ:
        "?оннн бэритэй болообди, долоо хоноод хурим ерхыйма, хурЯ гээ бэлдэ". Тиижэ баян хун унтажа, х?гшэниин ехэ ??сижэ, уЯ тан хэбтэн убээ юу-х??гээ бэлдэнэ. Шабар тэнэг хубууеэ ехэ ?анхаар' хубсалуулжа, ??э юуйин ?амнажа, хунидли хун бола гоно. Долоон хоног соо арси тамси, мяха шулэ бэлдэнэ. Долоб. хоио?он хойиа убээтэй хун арб а а тэргээ хуллэнэ, айл?аа нэгэ худэн х?н, ?бэгэд, ?амагадуу?ы абажа хурим ерэнэ. Хурим ep-j хэдэ, баян хун угтан абан байна. Баян х?н х?гшэнтэёон hyraj дажа байсангаа абаашажа ороно. Дурбэн хултэйдэ дуурэ юу-: мэ табина, олон х?лтэй остоол дээрэ у га а ?айхымайе табина/ Бэрэеэ шабар тэнэг х?б??тэеэ ехэ ?айн та?алга соо т?хэр??к ?айхан остоолдоо идеэлэгты гэжэ засиба. Долоон хоног соо ехз| зугаа хэбэ, найматьхи хоногтоо айши?ын гэр тээшээ бусах" болобо. Бусаха болоод байхадан, арбан табан толгой хони, д?рЗ бэн ?ааха ?неэ, гурбан мори х?лэ???р угэнэ, гурбан хулу??м ш??р?? ?дэш??лнэ. Табан-ёргоон уран дархани абажа, убээтэй х?ндэ ехэ байсан барюулна. Нэгэ хоёр х?б?? абажа, убээтэй" х?нд?? уряа хойно табина, адуу малый, таряа талхайн, уб?э; хоолиин бэлд??лжэ, ехэ ?айн ажалтай
байна.
        ?бээтэй х?ни басаган баян х?ни бэри боложо, худэмшэ юу хууиин хэжэ гуйжэ харайжа байна. Шабар тэнэг хубууниня адуугаа эрьехэм гэжэ тарана. Одиро?он хойнон х?гшэниин ?у-рана:
        —Худэн толгой мори адуутайбта? Тиихэдэн хурайха боло?он хубууннинь хэлнэ:
        —Мэдээ ?бээб, тоогын олохо убээм.
        —Худэн толгой хонин адуутайбта?
        —Тэрээнииш бэрэ мэдэхэ убээм! Хонин адуу ябагшал даа, маиаймии, бэшиимии?
        —Худэн толгой ?хэр адуу?атайбта? Худэн толгой ha аха унеэн бииб?
        —Эхэмни унеэ асараад ?аагшаал, тиигээд саашиин мэдэхэ убээм.
        —Худы газар хахалжа, худы таряй таридагымта? Тиигээд хурайха боло?он х?б??ниин: — "Нам?аа дайдымай
        бу ?ура", — гээд газаашаа гарашана. Тиихэдэн тэрэ басаганиин шэбшэнэ: "Баян х?ндэ ехэ шабар тэнэг хубуун бии гэжэ хэла сэгшаан. ??рьёо- ?е на?ан соо энээнтэй зобохо болхымшииб!
        даа, — гэжэ шэбшэнэ, ехэ уры дуры болоно. Амитани шог яая-дан, шорой тоо?он болхом", — гэжэ ехэ гаихал гайхажа байна. Баян х?н х?гшэтэёон: "Иибэл х?б??мнай ?айн болохо", — хэжэ
        ехэ ??сёотэй.
        —Манн ?хэшхада энэ ажал пуудалымнай, ажал адууйым-
        най, алта мунгээмнай хэндэшкэ ухэ убээ, ехэ панн бэртэй болообди, — гэнэд. Иижэ нэгэтэ х?б??ниин х?гшэи???н ?урана:
        —Ямар иимэ баабайдаашье, маамадаашье айлшалжа ошохо
        ?бээмши? Намаяашье дахуулаад ошоо хадаа ?аймаад.
        Тэрэ х?гшэниин хэлнэ:
        —Шамтай ошожо амитани шог наадан, шорой тоопон бол-
        хомнии. Иимэ юушье мэдэхэ убээ хунээр ошхойм хадаа, ган-
        саараан ошыш.
        Тиигээд хэлхэлээрэн, хурайха х?б??н эсэгэ, эхэдээ хэлнэ:
        —Би хадамайдаа ошохом. Хугшэмни хэлээ ошохо хадаа ошыш гэжэ. Баян хун хугшэтэёон хэлсэбэ: "Энэ х?б??мнай Ои-сяаха солоо орожо захалаа, бэрэмнай ?ургаагаабшиидаа".
        Баян хун хубуундээ хэлэбэ: "Х?гшэн?? т?рхэмдэ ошохо хадаа ?айн морёо унажа, ?айхан хубса?аяа ?мдэжэ ошхобоош-таа".
        Баян хуни хубуун ?айн морёо эмээллэжэ, ?айхан хубса?аа
        ?мдэнэ. ?дэшэжэ ябхадаа хэлнэ: (эсэгэ, эхэнь)
        —Ши хадамайсияа танихиимииш?
        — ?бээ.
        —Харгы?ын танихиимииш?
        — ?бээ.
        Тиихэдэн х?гшэниин хэлэбэ:
        —Би харгыйыш заагаад ?хэб, ши харгы?аан гараа ?бээ залай ябахаш, ой тайга соо орохош, харгы?аан гаржа шоно нохойн х?нэ?эн бу боло. Ойн захада гархада шэнэ байсан байха, тэндэ ороходош хадамайш тэндэ байха. Хадамшини: Х?ри-гэн ерээ, — гээд хони алаха, хатуу арси табиха. Хонини мяха ехэ тэнэгээр идежэ г?дэ?ээ б? ?бдэ, бисяахаар идеэрээш. Хатуу арсиин тэнэгээр уужа т?нэжэ т??рижэ, ехэ муумайи б? хэ, ама х?рээд уг??рээш. Тиихэдэн тэрэн:
        —Зяа, — гэнэ.
        "Х?ригэн х?б??мнай, унта гэжэ оро за?ажа ?гэхэ, орондоо орходоо хубса?аа хуу тайлаад, эбхээд унтаарайш. Ойлгоош?"
        —Ойлгооб! — гэбэ.
        Тиижэ тэрэ басаган хуряахаяа харгыдан оруулжа табина. Тэрэ шабар тэнэг харгыяараа ?эрысэ хатаргажа ябана, тии тии?ээр ой соо ороно. Хуни багташа убээ нара?ад байна. Хар-гуЙ дээрэн аймаштай ехэ нара?ан ургашоод байна. Нара?анда ерээд, тороод байшана. "Энэ нара?айе хайшан гээд гархымтеэ, х?гшэм харгы?аа гарха убээ гэжэ хэлээбойтеэ, харгы?аа гараа хадаа, тойрожо арлишаЬсыма", — гэнэ.
        "Энэ нара?а ??дэ бэеэрээн абираад, морёо нара?ан дээг??р абаад буугмд, харгыдаа орохоб", — гэжэ шэбшэнэ Тиижэ бэ рээн яара?ан ??дэ абнржа гарана. Нэгэ гэш???эн?ээ таталдй на. хоёртьхн гэш?у?эн?ээ таталдана, гурбатьхи гэш???э тэбэ-рээд таталдана. Гурбатьхи гэш???эн даагаа убээ, хухаржа уяашана. Шабар тэнэг хубуун гэшуу?ээ тэбэрэ?ээр нарапан! уауурта укашана. "Иижэ нара?ан дээрэ?ээ унажа ?хкиимшии даа", — гээд нара?анаа гэшуу?э тэбэреэд хэбтэшэиэ. Ой соо] хоёр хуя модо отолжо бай?ымаад, ?гл??н?аа абаад удчэ бол-| соро ходо морин байна хыйма. Тэрэ хоёр хубууд хэлсэнэ: Энэ] морян яахадаа эндэ байхым, али хулуушан хулуугаад ортиии кой, ошшо харайилаа.
        Тэрэ хоёр хубуудн ерэхэдэ, аймаштай ?айхан морин эмээл| юунннн баран м?нгулуул?эн, нара?ани узуурта нэгэ залуухая х?б??н нара?анн гэш???э тэбэреэд, нюдээ ялайса хараад хэ0|' тэнэ. Тэрэ хоёр хубууд hyp аба:
        —Эндэ ?эр??ндэ амаржа хэбтэбыш? Тэрэ хубуун хэлэбэ:
        —Нара?ан дээрэ?ээ унаад, ?хэш??д хэбтэнэбй. Тэрэ хоёр хубууд хэлэбэ:
        — ?хэ?эн х?н дуугарха убэйма, ши ухээ убээлши.
        —Зяй, ухээ убээ хадаа бодохом, — гэжэ нара?анай гэш??^ ?э хаяад бодоно.
        —Нара?а ??дэ ендэ абиржа гара?ымши? — гэнэ., Тиихэдэ тэрэ х?б??н хэлнэ: \
        —Хугшэмни заси?ыма, харгы?аа бу гараарай гэжэ, ой cofi тойрожо шоно нохойда идюулхэш. Ерхэдэм, энэ нарапан иижэ! харгыдам ургашоод байгаал. Нарапан ??дэ гараад, морёо шэр-1 Жэ гаргаад, харгыдаа ороод ябаха панаатай байгаалби.
        Хоёр хубууд хэлнэ:
        —Морёо уна, биди харгыдаш оруулаад ухэбди.
        Шабар тэнэг хубууе морёо унуулжа, нара?айн тойруулааш харгыдан оруулна.
        —Хаа х?рхэеэ яба?ымштеэ?
        —Хадамайдаа ошохоёо ябапым, — гэнэ. Тэрэ хубууд хэлнэ:
        —Энэ ойн захада гараадтибал ?ндэр ?айхан байсан бай^ ха, хадамшини тэндыма? — гэнэ.
        Шабар тэнэг х?б??н харгыдаа орожо саашаа ябана. Яба яба? Ьаар, ойн захада гарна. Гархадан, ?ндэр шэнэ ?айхан байсан' байна. Тэрээни харха?аа хойшо, морёо сосёод хатаргаад яба* шанал даа. Хатаргаад ошходон, хадам баабайн газаагаа бай* на. "??, х?ригэн х?б??н ерээ", — гэжэ мореэн эмээлиин абажа нуга соогоо табяад, хуригэн хубуугээ х?т?лжэ шэнэ пайхай] байсандаа' ороно. Орходо?, хадам эхэнь: Х?б??мнай ерээ, — гэжэ дэгэл хубса?айн тайлана, остоолдоо ?уулгана. Хонёо ала-?ымди гэжэ тарган мяхаа, хатуу арсяа табина.
        —Т?р??нээ хуригэн х?б??н, ерээш, арсиимнай уугыш, мяханмнан идииш, — гэнэ. Тиигээд арсяа хээд ?гэиэ. Арсиин I
        х?рээд:
        —Битнай арен ууна ?бээб, уугты! — гэнэ. ?бэгэн ?амаган хоёр арсяа уунад.
        —Арсиимнай уухашье ?бээ хадаа мяхаймнай идеэгты, — гэнэ.,
        Мяхайн хоёр гурба отолжо идеэд, садааб гэжэ остоол?оон гаршоо. ?бэгэ ?амаган хоёр хэлэнэд: "Баян х?ни х?б??н з??э-нэймай идеэд, энэ мяхаймнай идеэн гэжэ ?анаа ?бээ, холо?оо ябаад, морин дээрэ шалааштаа".
        Хадам эхэн оро за?ажа ?гэнэ. Х?ригэн х?б??н эхэ?ээ гара-?ан бэедээ х?рсэ тарим бэеэрээ орон соон ороод хэбтэнэ. Тэдэ ?бэгэ ?амаган хоёр идеэлэжэ, арсяа уужа ?ууна. Х?гшэн?? за-хяаяар бисяахаар идеэлээд унталга соо ороод хэбтэхэдээ, г?дэ?э-ииии улдэш??д байна. "Энэ хоёри унтахада, тэрэ мяхайн хулуу-жа идехиимал даа", — гэжэ шэбшэжэ хэбтэнэ. '?бэгэ ?амаган хоёр арсяа уугаад, ороо за?ажа орондоо ороод унтаналТэдээни унта?ан Хойно Шабар тэнэг х?б??н бодоод, ??ни хабхар бай-хада мяхаа таби?ан газар тээшэ ошоно. Ошожо яба?аар тол-гоёо айдуутай ехээр м?ргэшкэнэ. Толгой уруун юума ехээр ад-харна. Гараараан баряад эльбэхэдэн, гартан б?т?? няалдана. Газаа гаржа аршахам гэжэ ??дэн тээшэн ябана. Газаа гараад хэрэнсээ дээрэн хархада, уй?ан бортого соо хонини ноо?ои шэ-хээтэй байна. Тэрэ хонини ноо?оор бэеэ аршана. Аршаад, ?а-райн сагаанда гараад хархадан, хонини ноо?он хуу баран ияал-1 даад хонинидли болошоод байна. Хадам баабайн ехэ ураи на-рин хун сабуу халаагаад, тайг дээрээ таби?ан байгаа. Тэрэ сабуун толгой уруун адхарша?ан байгаа. Тэрэ ноо?оор гарка арга убээ, хонин болооб гэжэ хотон соо хони?оор орожо
хэбтэшэ-бэ. Хони?ы тал дундан ороод хэбтэхэдэн, пуни тэни барагта хоёр паар морёор ехэ хобто тээгээд, тэрэ хадамайшин хони?ы хулуухаяа хулуушад ерэнэд. Хотони хажууда мори?оо байл-гаад, ??ээйин хуу татаад нэгэниин харайгаад ороно. Щабар тэнэг х?б??ни газартьхи хажуудаси хонеэн хаяад угэнэ, хоёрть-хиёо шабар тэнэги хаяад угэнэ, дурбэ-табаи хони хобто соо тээгээд хулуушад ябаатьхина. Д?рбэ-таба хони?ы хоорондо Шабар тэнэг х?б??н тээлгээд, хониди убэр туруундан гузээгээ ха-халхаяа ?анана. Тиижэ байсараа ??р сайжа захалаадьхина. ??р сайгаад захалхада, Шабар тэнэги хони?ы байрын хажуу-гаар г?йлгэнэ, Шабар тэнэги хонид нуга соогоо байгаад Я ралдана. Тиихэдэ хобто соо бай?ан хонид ба?а мяаралдана. Шабар тэнэг х?б??н: "Би хонин боло?он хойноо мяарахам", — гэжэ ехэ муухайсаар шашхана. Тиихэдэ тэдэ хоёр хулуушад —. Хойно?оомнай х?д ?лдэжэ ябана, — гэжэ хоёр морёо буулгаад, хобтоо хонитойи тэргэтэйи хаяад, тэрэ хоёр хулуушад морёо унаад, гуйлгэлдэжэ арилшанад.
        Нара гархалаар Шабар тэнэг х?б??ни х?гшэниин хоне?оо адуу?аа гарагкам гэжэ ошходон, дээрээ ехэ хобто тээЬэн тэргэ
        туи дээрэ байна. "Энэ хобто соон юун бнимааб?" — гээд хаа
        рахадан. ???энн хурайха — Шабар тэнэг дурбэ табан хонидь|
        хоорондо ялайса хараад хэбтэнэ.
        —Энэ иихэдээ яа?ан хайшинг?иимши, яахадаа энээн соо
        оро?инмшн? — гэнэ. Тэрэ хурайхан хэлнэ:
        —Бн хонин болоошииб, ши харгы?аа бу гара гээ хэнээш, шннингээ хуурээр нара?ан дээрэ гараад ?хээд, ???рш?? амида болоод ябахадам харгы дээрэм нарапан ургашоод байгаа. ?хэ-?ниманем хоёр хубуун бодхоожо, нара?айм тойруулжа. харгы-дам оруулаа ?ан. Тиижэ харгыдаа орожо, хадамаидаа х?рэ?ым. Хадам баабайм газаагаа байжа, морээм нуга соогоо табяа ?ан. Байсандан ороходом, хадам эхэм хубса?ым тайлажа у л го© ?эн: Остоолдоо ?уулгажа тарга мяха, хатуу арси табяа ?ан. Шинии! хуурээр арсн?аа ама х?рээ ?эм, мяхан?аа хоёр гурба ама ху-рээд, "садааб" гээд остоол?оо гаршоо ?эм. Хадам эхэм унталга за?аад ?г?? ?эн. Унталгада орходоо, шинии хуурээр хубсапаа хуу тайлаад унтаа ?ам. Унталга соо ороод хэбтэхэдээ, гудэпэм ?лдэш??д байгаа ?ан. Унта?ан хойно мяхайн хулуужа идьхэм i гээд бодоод ябажа ябхадам, толгой уруум юума адхаршоодщ толгоёороон м?ркэл??рэм. Тэрэнээ арлигкам гээд газаа гарха-дам, хэрэнсээ дээрэн хонини ноо?он байгаа ?ан, хонини ноо?оор бэеэ арлигкадам, би хонин болшоод байгааб, тиигээд ороод хоне?оор хэбтэшооб. Хони?оор хэбтэжэ байхадам. хулуушад хулуугаад, наашиин асараа хиим.
        Тиихэдэн х?гшэниин хэндэшье харуулан убээ, у?а халаажа ноо?ойн сю?ажа гаргажа, бэшэ хубса?аар хубсалуулаа пан.< Тин?эн хойноо хугшэниин эхэ эсэгэдээ хуу ильгээжэ: "Хуригэн; х?б??йитнай газаа гархадан, хотон соо?оо танай хони?ы хулуу| шан хулуужа, хубса?а ?мдэн убээ хулуушы хойноо гуйгээд, хр! нн?ытнай эндэ абаа. Хуригэн х?б??ни хубса?ай мореэн абажа! хоне?оо абаашагты", — гэжэ засяа угэбэ. Тиижэ тэрэ хадаМ эхэ; хоёриин: "Хуригэмнай аймаштай бэрхыма даа", — гэжэ х?рн-j гэмнай хоноо убээ хадаа х?рэгэмнай хони?ы н?сэгээр улдэжя ошожо хони?ымнай абаа. Тиижэ хадам баабай хуригэнэй хуб-сапай, мореэн абаашажа ошоо ?ан.
        Морэйн, хубса?айн абаашажа, хони?оо асаржа ерээ ?эн. Шабар тэнэг хубуун хугшэтэёон, хугшэниин ходо ?ургаажа, ажал — ?уудалиин адуу малиин ходо харжа, тиижэ ??рьёо уй соо байлиима. Тэрэ Шабар тэнэгтэй зобожо тулижа байгаад, на?андаа ?уугаа ?ан. Тэрэ ажал ?уудалиин онтхо т??хэ болоо ?ан.
        14.БУРУУША БОРБООН
        Нэгэ угээтэй хунэй хубуун байгаа ха даа. Тиигээд тэрэ х?б??ниин баян хунэй басага абаа ха даа. Эсэгэн жаран ухэр унжэ басагандаа ?г?? ?эн. Тэрэ нухэрын залхуу юуш хэдэггуй, гансал хэбтэжэл байха эдеэд лэ, х?дэлмэри хэдэгг?й. ?хэрн??дээ алаад лэ эдеэд лэ хэбтэдэг байгаа. ?амганиин ?хэрэйнг?? уялгашын худал-дадаг байгаа ?эн. Тиигээд лэ нухэрын жаран ?хэр?? алажа эдежэ дуу?аад ла, хоо?он улэшэбэ.
        ?амганиин нэгэтэ сууха соо шара то?о хээд лэ, зунай гэртэ гурбан д?лиин дунда ?нэ?эн соо булажархёо ха./Заа, тиигээд н?хэрт?? хэлэнэ: "Ошшо зу?аландаа ?нэ?э асарал даа, юумээ угаахамни, юумээ, хубса?аа угаахамни", — гэжэ нухэ-р?? ?нэ?эндэ эльгээбэ.
        Н?хэршни памганайнгаа хуурээр ошшо ?нэ?э ?абардаха-даа, суухатай то?о рлобо. ?нэ?этэеэ, то?отоёо абаад, ??хюу юума гэртээ орожо ерэбэл даа.
        —Биш иимэ олзотой ерэбэб, — гэжэ. ?амганиин:
        —Яба?ан х?н я?а зууха, хэбтэ?эн х?н хээли алдаха, — гээд садтаран то?оо эдюулбэ н?хэрт??.
        —Иимэ ?айншииш даа, — гэжэ байжа ??хёоно хаям даа тэрэ ?амганшии н?хэр??. Тиихэ бэрин н?хэршни сахюурта бууяа баряад г?йшэбэ даа, агнахамни гээд. Тужада тайга соо ороод ло, тэрэшни торшэбэ, гэрээ олохоёо болёод. Дэмээ ябажа бай?аар ла, гурбан тээшээ н?хэтэй шонын н?хэ олобо. Тэ-рээни олоходоо, дулаа бэдэржэ хонохо ?анаатай х?н шонойи н?хэн соо ороо хим. Тэндэн шонойн х?б??д хэбтэжэ байгаа. Тэрэ х?б??шын бариха ?анаатай ???рш?а гараад, хубса?аяа
        тайлаад, хоёр н?хын б?гл??д, гурбатьха н?х??р?? ороо ???э-
        рв?н. Шонын х?б??д салдаган х?ни орохолоор шошо?он бэеэ-рзэ г?йлдэжэ гаршана. Хубса?айн хуу тархидаа ?лгээд гуйлдэ-шэбэ. Г?клдэжэ гаршана. Тэрэ х?б??мнай салдагаар ?лэш?? хним, юуш ?бой. Эхэ?ээн гара?ак нара-й х?б??и шэнди болоод ?лэшэнэ. Бодоод ло ябба даа тэрэшни. Дайдада гаршоо хиим, тв?р??д ябажа бай?аар. Нэгэ талмайда гарахадаа, баян айл харажархёо. ?гл?? ?дэрын нэгэ айлай газаа хагдан соо орожо хоноо. Айлын нохойд ехэ хусаа. Х?нэй орожо ерэхэдэн нохойн хусаа гээб даа. Тиигээд лэ тэрэшни тэндээ ??р сайса хэбтэш??.
        Баян хунэй хул?эншэд ?гл??г??р бодоод неэгээ ?аана. Тэ-. рэмнай намарай саг. Х?л?эншэдэй неэгээ ?аажайхаДан (баян хун нэгэ басагатай байгаа) нэгэ басаган хадан торгон дэгэлтэй хотоной ара бийдэ ерээд лэ ??рынг?? хэрэгтэ ?уужархиба, шээнэ. Тиигээд лэ н??химкай хагдан соо хаража хэбтэнэ. ?дэр болоходо ба?а тархияа бултайлгаа гээб даа. Басаган бодоод ню?аа ниихэдээ, алтан бэ?элигээ дунда хургандан бай-пан нэшэжэрхибэ. ?гл?внэй наранай гарахада бэ?элигшни ялалзана хиим, ту я а сосёод ло. Тэрэ х?б??мнай харажал хэбтэнэ хиим.
        Х?л?эншэн??д х?рэй соо?оон ?хэрн??дээ газаашан гаргаш-хана. — ?неэдээ гаргаад х?л?эншэд гэртээ ороно. Тэрэ зуурта нэгэ унеэн хотоной х?рээ хабиржа байтараа аргаална. Х?б??н хаража хэбтэнэ. Тээ нэгэ хэды болоод байхада, х?л?эншэ ?хэрэй баа?а суглуулаад, хотонойгоо шэгшы руугша хэжэр-* хибэ. Хоёр нохой ??нинд?? хуса?ан, тэрэ х?б?? руу хараад ла байна.
        —Юундэ энэ нохоймнай хусаба гээшэб? М?н?? ?ууна, хараад ?ууна, х?рээ руу хараад ла байна. Эндэмнай юун бии болооб, — гээд баянай х?л?эншэдии ороходон.
        —Намайе бу сохиитаа, би х?н гээшэб, — гэнэ х?б??н.
        —Юун х?н хаана?аа ерээбши? — гээд ?урана.
        —Би Бурууша Борбоон гээшэб. Битнай т??рэ?эн х?м, Бу-рууша Борбоон х?мби, суран нюсэгэн х?мби, — гэбэл даа.
        Тиигээд лэ х?л?эншэн??диин абаашаба тэрээни, баян хун-д?? тушааба. Баян х?н тэрэнээ эдеэллээд, аруу?ан ?мэдэ ?мэд-х??лээд, зархаяа малай гэр соо оруулаа. Хониной аруу?ан дэгэл соо хэбтэнэ тэрэшни.
        Гэнтэ нугада хэбтэжэ байхадан, баянай хоёр х?л?эншэ орожо ерээд зугаална.
        —Энэ баянаймнан басаган харанхалжа унашоо хиим.' ??нэ?эниин убээ болшоо хиим. Лама б??д?? м?рг??лжэ бай-на, хоног ?нгэрш??.
        — ??нэ?эняин ?бээ гэжэ б??тэеэ, ламатаяа хэлсэнэ. Бэ-?элнг соон ?унэ?энинн байна ха. Тэрэ бэ?элигыи хааным ааб даа.
        Хоёр хоноод байхадаа басаган бэрэ ехэ ?бэшэн болшоод байна. — Бэрэ ехээр ?бэдшэбэ, — гэжэ ба?а хэлсэнэ.
        Хэбтэжэ бай?ан х?б??мнай:
        — ??нэ?ээн бил олохо байнал би даа, — гэжэ шашаба тэрэ х?б??нш.
        Тинхэлээрэн х?л?эишэд баяндаа г?йлдэжэ орожо, энэ х?-
        б??мнай тиижэ хэлэнэ гэбэ. Баян хун гэргэтээгээ:
        —М?н??хи Бурууша Борбоон юумэ мэдэхэ байха, — гэлсэ-жэ, хадаг барижа, х?б??ндээ м?рг??:
        —Орыш, ту?алыш, газаашалхаа болёобде. Хубсалуулжа тэрэнээ гэртээ оруулна хиим.
        —Алтан бэ?элиг би хадаа олохол байнам, — гэжэ м?н??хи х?мэршэии хэлэбэ.
        Баян х?ишни м?рг?? 'хиим даа оложо ?гыт гэжэ. Тинхэлээрэн бурханай ?омо (зэн) эрэжэ абаад, тэрээндээ табан ?н-гэйн хадаг уяжархиба. Тиигээд газаа хангай ехэ тогоо табюу-лаад, тэрээн соогоо д??рсэ у?а хээд лэ халаагаа хиим. Тэрэ х?б??ншни тэрэ ?омоо баряад ла, газаа гараад хаяа' хана тоншоо. Юуш мэдээг?йшэ болоод хоройн хажууда ошоод Ло, хорой тойроод ло зорюутан тоншоод ло байна. рЩ! Тоншоод ло:
        —Энээни абагты! — гэнэ х?л?эншэдтэ.
        Тэрэнээ аргалаа, х?рэ?эн аргалаа халуун у?ан соо хэбэ. Тэрэн хайлажа, би?элиг гарша ерээб даа. Тиигээд лэ би?элэ-
        ги гарша ерэхэдэ, басаган ?айн болооб даа.
        Заа, тиигээд лэ:
        —Би гэртээ харихам ?амгандаа, т??ри?эн х?мби, — гэнэ Бурууша Борбоон. Баян х?н хэдэн хоног соо гэртээ, ордон
        соогоо хонуулаад, гоёор хубсалуулаад ла:
        —Гэртэн х?ргэжэ ?гэгты! — гэбэ баян х?н х?л?эншэд-
        т??.
        —Заа, юу эрэхэбши, юун хэрэгтэйб? — гэжэ ?ураба бая-ниин Бурууша Борбоон?оо.
        Эръг??шни шалд гэбэ: i — Жаран ?неэнэй уялга хэрэгтэй. Эрэ?ын ?г??д, тэрэ х?б??е гэртэн х?ргэбэд даа. Гэртээ ерэхэдэн ?амганиин-.
        —Юу асараабши? Хаана?аа ерээбши?
        —Би т??р??б, баян х?нэй х?л?эу1шэд иамайе х?ргэж" ерээ, — гэнэ тэрэн.
        Харан гэхэдэн жаран ?хэрэй хоо?он уялга байгаа ааб даа. Тэрэл эрэ?эн юумэм, ?амгандаа х??рэжэ ?гэбэ, иимэл ?хэрэй уялга эрээ ?эм гэжэ. Баянай басагани бэ?элнг оложо эдэгээ-?энэз хуу хверэжэ байна.
        Тиихэдэн ?амганиин:
        —Ямар тэнэг х?м бэ. Ноён юм г?? Хаан гу? Ямар х?и хадаа, иимэ тэнэг х?н байдагиим аал? ?хэр эрэхэдэн, уялга4 гэжэ ойлго?он. Жаран ?хэр эрэ?эн байгаа ааб даа, жаран
        уялгада уяха гэжэ.
        6.Бурятские народные сказки 81
        Тиигээд хул?эншэд тэхэржэ баяндаа ошшо хэлэбэ. Хул* ?эншэдээ глвгэжэ хэлэхэдэн, баяншни памгантаяа жаран ухэр ндгажа абаад, хул?эншэдтээ туулгуулаад, паар морёор ходоо-; гоор бэлэг барижа ерээд, гуйна баяншни памгантаяа,
        —Хайрлыт! — гэжэ Бурууша Борбооной ?амганда мур-гэиэ.
        —Гондол юумэ угээ, эбгэй хожом байебди, — гэлсээ. Жаран ухэрээ хорой соон хаагаад, паар морёо бэлэг баряад ла, гэртээ бусаба баяншни.
        15.УХААТАЙ ЭХЭНЭР
        Нэгэ залуу аад, ажилда маша залхуу хун айл зайжа ябадаг байба. Баян аад, ноён
        нэгэ айлда байжа, бага сага ажал хэжэ байдаг байба. Нэгэ
        уд эр тэрэ ноён:
        —Ши залхуу хун тула, бидэнэй юумэ ?айн гэдэг хэлсээд, хоол хубса?аа абаад, али хэрэглэ?энээ абажа, манай х?б??н
        болоод байха гущ? — гэбэ.
        —Зай, энэ ноён намайе миин байлгахагуй, зобоохо болобо
        гээшэ, — гэжэ тэрэ хубуун бодоод:
        —Би байхаг?йб, ябахаби, ??рынг?? орон иютагаа ?анана-
        би, — гэбэ.
        Тэрэ ноён хэлэбэ:
        —Тиимэ бол, яба тургэн!
        Ябаха болоходонь тэрэ ноёнтон нэгэ уран гуа хуухэнтэя ?эн, тэрэ х??хэн угытэй ядуу амитанние хаирладаг тула, тэрэ
        Х?Н-3^ХшДиа: ямаРшье зееригуй амитан байнаЩШШ худалдажа, хубилгажа хоол, хубса?ан ^олгожояб аарайш — гэжэ ??рынг?? нэгэ унтэй шэжэр алтан ^""LJJ^g. рээнииень абаад, тэрэ ябаха дээрээ эсэгэ эхэВВИИ
        —Зай, баяртай, бишьё ябабаб даа, харин ^г^ло^\ танай х??хэн иимэ алтан бэ?элигээ намда бэлэг угэбэ, энээ ниие хоол, хубса?ан болгожо абахаб. чупя. жа.
        Тиихэдэньтэрэ ноёнтон хуухэндээ маша ех> У>Р "лжа.
        —Муу хунине мулталжа ?гэжэ бай?ан энэ муу §Ш§ИИВ залхуу ?лдэжэрхихэ ушартай гэлдээд. — ши дхин н 'яба. ??р-х?ниие хайралдаг тула, тэрээнэингээ гэри"
        т?в хабаатай хубса?а, шэмэг??дээ с?м аба, тиигээд ябагты
        гэбэ.
        Урая гуа х??хэн уйлажа, уйдажа:
        _ Намаие юундэ улдэбэт, шэмэгг?йшье ?аа, аба эжьш
        дэргэдэ байхые хусэнэб, — гэхэдэнь болобог?й.
        —Яба, яба, — гэжэ ?лдэбэ.
        —Тиимэ тула ябаха болобо бэзэбди, — гэжэ тэрэ х?нтэй хам та ябаба.
        Нэгэ хото городто х?р??д, нэгэ айлай гэртэ байба. Уран гуа памганиинь нэгэ бээлэй оёод:
        —Ши энээниие наймаалаад ерэ, — гэжэ ?бгэнд?? угэбэ.
        —Энэ хэдэн тухэриг хурэхэ бэ?
        —Зуун тухэриг хурэхэ юм, — гэжэ ?амган хэлэбэ.
        Тэрэ х?н дэлгуур дээрэ наймаалжа ябатарань нэгэ баян купец хун: '
        —Энээннишии хэн оёоб, хэды сэнтэйб? — гэбэ.
        —Зуун тухэригтэ, — гэбэ.
        —Намда ?гэ, би абахам, м?нг?? ?гл?? ?дэр ерэжэ аба-хаш, — гэбэ.
        Тэрэ хубуун гэртээ ерэбэ. ?амган бээлэй зааба. Тиигэжэ ?г?? ?эмби гэбэ.
        —Би нэгэ оймо?о оёоби, энээниие м?н наймаалаад ерэ, — . гэжэ ?гл?? ?дэрын угэнэ.
        Мун дэлг??р дээрэ гараад ябана, ?н??хи урда удэрэй купец ерээд:
        в — ЭнэШни наймаа ту? — гэбэ.
        —Тиимэ.
        —Юу сэнтэй бэ?
        —Зуун тухэригтэ юм.
        —Намда угэ, би абахам, — гэжэ абаад, — м?н лэ ?гл??
        ерэжэ хамта хоёр зуун тухэриг абахаш, — гэбэ… Х?б?ун хариба. ?амган:
        —Зай, — оймр?оо зааба. — Мун лэ тиигэжэ ?гэбэб, — гэбэ. ?гл?? ?дэрын ?амган нэгэ малгай оёод, м?н наймаалхын
        ?гэбэ. ?н??хи дэлг??р дээрэ ябатарань, урдын купец ерээд:
        —Малгай юу сэнтэй бэ?
        —Зуун тухэриг.
        —Би абахаб. ?гл?? ерэжэ, хамта гурбан зуун тухэриг $
        абахаш, — гэбэ.
        Хубуун гэртээ хариба. ?амган:
        —Зай, зааба малгай, мун лэ тиигэжэ угэбэби, — гэбэ. Yt-л?? ?дэр м?нг?? абахын тула, ?н??хи купецэй гэртэ ошобо.
        Купец:
        —М?нгэндэ ерэбэ г?ш? — гэбэ.
        —Тиибэ, — гэжэ х?б??н хэлэбэ. Купец хэлэбэ:
        "Гурбан зуун т?хэриг?? абаха г?ш, а ли гурбан ?айн ?гэ абаха г?ш? ?ер?? мэдээрэйш.
        Х?б??н хэлэбэ:
        —Гурбан ?айн ?гыетнай абахамни.
        —Зай, тиигэбэл дуула: нэгэдэх — холо газарта ябв-хадаа хоо?он гэртэ хонолго болохо, ши гэртэ б? унта, газа" хоноорой; хоёрдохинь — харгы замда х?нэи гээжэ орхи?ои юумэ байха, тэрээниие абаха хэрэгг?й, орхёод тойрожо гараа-райш; гурбадахинь — у?аг?й орондо дайралдахаш, ?ндэр ха-дын арада баруун з?гтэ хата?аи жалгын эхиндэ иэгэ ?з??р-тэй гурбан ехэ уляа?ан модоной дэргэдэ хабтагай хара шу-лууе хобхолжо малтахаш, доор?оонь ехэ булаг у?ан гаржа, ба-руулжаа урдаха байха. Зай, энэ гурбан угэ ойлгожо абаба-г?ш, яба тиигээд, — гэбэ.
        Х?б??н гэртээ ерэбэ. ?амгаи асууба:
        —Зай, м?нг?? абаба г?ш?
        —Гурбан зуун т?хэригэй орондо гурбан ?айн ?гэ абаад
        ерээби, — гэбэ.
        —Зай, болоно даа, — гэбэ ?амган.
        Тэдэ хоюулан тэндээ байтараа, х?б??н хэлэбэ:
        —Бишни х?д?? холо ябажа, олзо звери оложо ерэхэ бэшэ-
        г?б?
        ?амганиинь хэлэбэ:
        —Шинии ?айн дуран бэзэ, эрэ х?ниие ябуулан хэлэхэ, эхэнэр х?ниие зогсоон хэлэхэ гэдэг тула, яба.
        Х?б??н ?амгаяа орхёод ябаба. Холын орондо ябажа ябана. Олхошье юумэ ?гы, хоо?он ябана. Нэгэ газарта зон та?архай холо байгаад, зуураа замда нэгэ эзэг?й хоо?он гэртэ хоёр х?н хонохо гэжэ байна. Тэдэнтэй хамта тэрэ гэртэ хонохо болобо. Унтаха гэжэ байтараа, ?н??хи купецэй хэлэ?эн угэ ?анаан-¦ даа оруулаад:
        —Би гэртэ унтахаг?й, газаа унтахаби, — гэжэ газаа хоно-66. Тэрэ ??ни гэрэй дээдэ хушилта унажа, тэрэ х?ну?д да-руулжа ?хэ?эн байба. Тэрэ саашаа ябаба. Олоной зам харгыгаар ябатарнь, х?нэй гээ?эн нэгэ абдар ханза хэбтэбэ. Тэрээ-ниие абаха гэжэ. байтараа, ?н??хи купецэй хэлэ?эн ?гэ ?а-наад, абанг?й орхёод ябаба. Нэгэ хото газарта х?рэбэ. Тэндэ х?р??д ябатараа, ?нв?хи замда хэбтэгшэ абдар ханзые нэгэ х?н олоод ерэ?энь, тэрэ хотоной нэгэ ехэ баян хунэй гэртэ дээрмэ орожо, ехэ юумэ аба?ан хулгайшан гээжэ орхитюн байгаад, тэрэ х?ниие барижа:
        —Ши хулуу?ан байба гээшэш, хамта хулуу?ан и?хэд?е-оложо ?г, — гэжэ хатуу саазада оруулба.
        М?н тэндэ?ээ х?д?? холо газар хэсэжэ ябана. Нэгэ булгэм олон хотон айлнууд ган халуунда у?аг?й, маша бэрхэтэжз" байна. Тэндэ ябатараа ?н??хи купедэй хэлэ?эн ?гэ ?анаанда" оруулаад, з??н з?гтэ нэгэ ?ндэр хадын байхые хараад, тэрээ-* нэй хойно нэгэ жалга харагдана. Тэрэ х?б??н хэлэбэ:
        —Би у?а бэдэрээд ?зэхэ байнаби. Тэндэхи улад зон б?гэдэ баярлажа:
        тев хабаатай хубса?а, шэмэг??дээ с?м аба, тиигээд ябагты
        гэбз.
        Урая гуа х??хэн уйлажа. уйдажа:
        Намайе юундэ ?лдэбэт, шэмэгг?йшье ?аа, аба эжын
        дэргэдэ байхые х?сэнэб, — гэхэдэнь болобог?й.
        —Яба, яба — гэжэ ?лдэбэ.
        —Тшшэ тула ябаха болобо бэззбди, — гэжэ тэрэ х?нтэй хамта ябаба.
        Нэгэ хото городто х?р??д, нэгэ айдай гэртэ байба. Уран гуз ?амганшшь нэгэ бээлэй оёод:
        —Ши энээниие наймаалаад ерэ, — гэжэ ?бгэнд?? ?гэбэ.
        —Энэ хэдэн тухэриг х?рэхэ бэ?
        —Зуун тухэриг хурэхэ юм, — гэжэ ?амган хэлэбэ. *
        Тэрэ хун дэлг??р дээрэ наймаалжа ябатарань нэгэ баян купен хун:
        —Энээниишни хэн оёоб, хэды сэнтэйб? — гэбэ.
        —Зуун тухэригтэ, — гэбэ.
        —Намда ?гэ, би абахам, м?нг?? ?гл?? ?дэр ерэжэ абахаш, — гэбэ.
        Тэрэ хубуун гэртээ ерэбэ. ?амган бээлэй зааба. Тиигэжэ уг?? ?эмби гэбэ.
        —Би нэгэ оймо?о оёоби, энээниие мун наймаалаад ерэ, — . гэжэ ?гл?? ?дэрын угэнэ.
        Мун дэлг??р дээрэ гараад ябана, ?н??хи урда удэрэй купец ерээд:
        —Энэ шин найма а ту? — гэбэ.
        —Тиимэ.
        —Юу сэнтэй бэ?
        —Зуун тухэригтэ юм.
        —Намда ?гэ, би абахам, — гэжэ абаад, — м?н лэ ?гло? ерэжэ хамта хоёр зуун тухэриг абахаш, — гэбэ.
        Х?б??н хариба. ?амган:
        —Зай, — оймр?оо зааба. — Мун лэ тиигэжэ ?гэбэб, — гэбэ. ?гл?? ?дэрын ?амган нэгэ малгай оёод, м?н наймаалхын
        угэбэ. ?и??хи дэлгу?р дээрэ ябатарань, урдын купец ерээд:
        —Малгай юу сэнтэй бэ?
        —Зуун тухэриг.
        —Би абахаб. ?гл?? ерэжэ, хамта гурбан зуун тухэриг абахаш, — гэбэ.
        Х?б??н гэртээ хариба. ?амган:
        —Зай, зааба малгай, м?и лэ тиигэжэ угэбэби, — гэбэ. Yf-ле? ?дэр м?нг?? абахын тула, ?н??хи купецэй гэртэ ошобо.
        Купец:
        —М?нгэндэ ерэбэ г?ш? — гэбэ.
        —Тиибэ, — гэжэ х?б??н хэлэбэ. Купец хэлэбэ:
        —Гурбан зуун т?хэриг?? абаха г?ш, а ли гуроан пайн ?гэ абаха г?ш? ?ер?е мэдээрэйш. ЦЦ
        Хубуун хэлэбэ:
        —Гурбан ?айн ?гыетнай абахамии.
        —Зай, тиигэбэл дуула: нэгэдвхннь — холо газарта яба-хадаа хоо?он гэртэ хонолго болохо, ши гэртэ бу унта, газа" хоноорон; хоёрдохинь — харгы замда хунэй гээжэ орхи?ои юумэ байха, тэрээниие абаха хэрэггуй, орхёод тойрожо гараа-райш; гурбадахинь — у?аг?й орондо дайралдахаш, ?ндэр ха-дын а рада баруун з?гтэ хата?ан жалгын эхиндэ нэгэ ?э??р-тэй гурбан ехэ уляапан модоной дэргэдэ хабтагай хара шу-лууе хобхолжо малтахаш, доор?оонь ехэ булаг у?аи гаржа, 6а-руулжаа урдаха байха. Зай, энэ гурбан И ойлгожо абаба" г?ш, яба тиигээд, — гэбэ.
        Х?б??н гэртээ ерэбэ. ?амгаи асууба*.
        —Зай, м?нг?? абаба г?ш?
        —Гурбан зуун т?хэригэй орондо гурбан ?аин ?гэ абаад
        ерээби, — гэбэ.
        —Зай, болоно даа, — гэбэ ?амгаи.
        Тэдэ хоюулан тэндээ байтараа, х?б??н хэлэбэ:
        —бишни х?д?? холо ябажа, олзо звери оложо ерэхэ бэшэ-
        г?б?
        ?амгаииинь хэлэбэ:
        —Шинии ?айн дуран бэзэ, эрэ х?ниие ябуулан хэлэхэ^ эхэнэр х?ниие зогсоон хэлэхэ гэдэг тула, яба.
        Х?б??н ?амгаяа орхёод ябаба. Холын орондо ябажа ябана. Олхошье юумэ ?гы, хоо?он ябана. Нэгэ газарта зон та?архай холо байгаад, зуураа замда нэгэ эээг?й хоо?он гэртэ хоёр хун хонохо гэжэ байна. Тэдэнтэй хамта тэрэ гэртэ хонохо болобо. Унтаха гэжэ байтараа, ?н??хн купецэй хэлэ?эн ?гэ ?анаак-* даа оруулаад:
        —Би гэртэ унтахаг?й, газаа унтахаби, — гэжэ газаа хбно-66. Тэрэ ??ни гэрэй дээдэ хушилта унажа, тэрэ х?н??д да-руулжа ?хэ?эн байба. Тэрэ саашаа ябаба. Олоной зам харгыгаар ябатарнь, х?нэй гээ?эн нэгэ абдар ханэа хэбтэбэ. Тэрээ*. ниие абаха гэжэ. байтараа, ?н?ехи купецэй хэлэпэн угэ ?а-иаад, абанг?й орхёод ябаба. Нэгэ хото газарта х?рэбэ. Тэндв х?ре?д ябатараа, ?ц??хи замда хэбтэгшэ абдар ханзые нэгэ х?н олоод ерэ?энь, тэрэ хотоной нэгэ ехэ баян х?нэй гэртэ-дээрмэ орожо, ехэ юумэ аба?ан хулгайшан гээжэ орхипон байгаад, тэрэ х?ииие барижа:
        —Ши хулуупан байба гээшэш, хамта хулуу?аи н?хэд?е* оложо ?г, — гэжэ хатуу сааза да оруулба.
        М?н тэндэ?ээ х?де? холо газар хэсэжэ ябана. Нэгэ б?лгэм олон хотон айлнууд ган халуунда у?аг?й, маша бэрхэтэжэ" байна. Тэндэ ябатараа ?н??хн купе, цэй хэлэпэн ?гэ ?анаандав оруулаад, з??н з?гтэ нэгэ ?идэр хадын байхые хараад, тэрээ-иэй хойно нэгэ жалга харагдана. Тэрэ х?б??н хэлэбэ:
        —Би у?а бэд. эрээд ?зэхэ байнаби. Тэндэхи улад зон б?гэдэ баярлажа:
        —Vha оложо угэбэлтнай, ашыень харюулхабди, — гэлдэбэ. _ Газар мадтзха зэбсэг абагты, — гэжэ олон х?нтэй тэрэ х?б??н хадын арада ошожо, жалгын эхнндэ бэдэрхэдэнь, нэгэ ?з??ртэй гурбан томонууд уляа?а модонууд ба хабтагар 'хара шулуунууд байба.
        —Тэрэ шулуунуудые малтажа хобоологты, — гэбэ. Олон хун малтажа, хобоолходонь, шулуун дооро?оонь маша ?айхан гуягалаг у?ан гаража урдаба, та?алдахаг?й булаг боложо, тэндэхи айлнуудта хундэтэй амитан боложо олон хоног байгаад, ябаха болобо. Тэрэ айлнууд ?айн мори ба хуб-са?а хоол, алта м?нгэ т?р??тэйе ехые ?гэжэ мордуулба.
        Хубуун яба яба?аар, тэдэнэй ?гэ?эн хэрэгсэлн??дые с?м эднжэ дуу?аад, морёо тураажа, ябажа шадахагуй болоходонь, нэгэ ?айн х?рзэ, ??х??р агсаба. Тэрэ ??хэеэ м?н худалдажа, муу хэрэгг?й болоходонь, нэгэ б?люугээр агсаба. Тэрэ б?люу-гээ барижа ябаад. зон та?архай холо газар ?лэсхэлэн болоод, нэгэ с??рэм нуурта олон нуга?анай ?уухые ?з??д, тэдэндэ ошожо тэрэ б?люугээ шэдээд, шэнгээгээд, юушьег?й хоо?он, набтагар хубса?атай ?н??хи ?орынг?? анха байгша городто ерэбэ. ?н??хн анханай танил баян наймаагаа ?гэгшэ купецэй гэртэ орожо, амар сайн х?ргэбэ.
        —Сайн, сайн, — гэбэ. — Яа?ан ?нн болобо, ямар ябажа ерэбэш, — гэбэ.
        Х?б??н хэлэбэ:
        —Танай хэлэ?эн сайн %?гэн??дээр табан жэлдэ ябахадад, мэндэ сайхан бусажа ерэбэби.
        —Хэр зэргэ олзо олобош, анхан?аа эхилэи м?н?? х?рэтэр ябадалаа хэлэ даа, сайн ярилдая, — гэбэ купец.
        Бол?он ябадалаа ба б?рин ушарнуудаа х?б??н сум хэлэбэ. Купец хэлэбэ:
        —Шинии гэргэн ?айн байна, шамайгаа олзо бэдэржэ ошо-. пои тула ехэ олзотой, з??ритэй ерэхэ гэжэ х?леэжэ байна. Ши болбол табан жэлдэ ябаад, нэгэшье оло?он юумэг?й, хахар-хай, набтархай, гуйраншан мэтэ хоопон ерэхэдэшнн шамайе гэртээшье оруулхаг?й, хараагаад лэ ?лдэхэ ё?отой даа.
        —Минни ?амган хараахаг?й, нэгэшье муу угэ намда хэ-лэхэгуй, — гэжэ х?бу?н хэлэбэ.
        Купец:
        —Юундэ хараахаг?й бэ, боосолдое. Би газаа гушан тэргэ бараа асараад байнам, энээниие с?м табинаби, гурбан ехэ б. ай-дал гэрн??дтэйби, тэдэнэй нэгыень табихаби, ши тэрэ памгаяа таби. Б?хы ябадалаа с?м хэлэхэш. Би шамтай ошолдохоби. ?амганайшни ша-мда зэмэ ?гэ эсэ хэлэбэл, хэлэпэн юумэеэ б?-рин шамда ?гэхэби. Ябадалыешни багашье буруу дээрэ ?зэ-жэ, ?амганайшни шамайе хараагаа ?аа, ши ?амгаяа намда ал-дахаш. Эрхэ бэшэ шамайе харааха даа. Намгаяа ?гэхэ ?гыб гэжэ б? хэлэ, эрхэг?й алдахаш, — гэбэ. Х?б??н з?бш??жэ:
        —Минии ?амган хараахаг?й, ??рынг?? хэлэ?эниие дутуу-
        8ъ |
        к
        г?й с?м ?гэхэт, — гэбэ. Тиигээд олон х?ндэ гэршэл??лээд, пец х?б??н хоёр тэрэ х?б??нэй ?амганай байрада ошобо
        ?амганиинь:
        —Ерэбэ г?ш? ?айн ябаба г?ш? — гэбэ.
        — ?айн, ?айн.
        Амар сайнуудаа хэлэлсээд, ??рынг?? табан жэлдэ яба?ан ябадалнуудаа ?амгандаа хэлэнэ. Олон айлнууд?аа ехэ юумэ (мори, хубса?а) аба?ан ба тэрээнээ ?гы болго?оноо с?м ШЯ лэжэ, эгээл ???лэй б?люу болгоо?оноо, у?.а руу шэдээд, у?аи-
        да хаяжа орхи?оноо хэлэбэ. Тиихэдэнь ?амган:
        —Тэрэ маша з?б даа, амиды ябахада хоол?оо ?л?? юун бэлэй. Хоолойн тулада унаса шадалг?й яаха бэ. ?айн ябажа
        ерэбэш даа, ?айн даа, — гэбэ.
        Купец:,
        —Ай даа, ямар ?айхан эхэнэр байдаг гээшэ бэ! ??рынг?? хэлэ?эн гушан тэри*э бараа, нэгэ ехэ гэр байратаяа таанарта ?г??д. б?ришье нэмэри ?гэхэби, — гэжэ с?м ?гэбэ.
        Тэрэ х?б??н ?амгантаяа купецэй ?гэ?эн байра дээрэ орожо, дутамагг?й з??ритэй айл боложо, жарган ?уу?ан юм гэдэг.
        16.ШАДАМАР Х?ГШЭН
        Нэгэ, залуу х?б??н ябажа ябаад, гэрлээд, багатай. болоод байба. Хугшэниинь: "Гаража шэнэ газар хахалыш, таряалжа хоолойёо тэжээил", — гээ. Хээрэ гаража, шэнэ газар хахалжа байхадань, аиза?ан доро-?оонь сагаан мунгэн бутаржа гараба. Ехэ мунгэ олоод, мэшээг-тэ хээд: "Энэ мунгэн шиигтэйм, хунээр хубаахамни", — гэжэ тэрэнээ мориндоо тээгээд, хубааха ху бэдэржэ ябахадань, гуу-ранша золгобр. "Энэ мунгэ газар?аа олооб, шиигтэймэ, хубааха ху бэдэржэ ябанаб, энээни хубаая", — гэбэ.
        —Эй, нээрээшье, шиигтэймэ, хубаая, хубаая, — гэбэ тэрэнь. Хоорондоо табяад, гуураншань хубааба. ?ерт?? ехээр
        абаад ла, оло?он х?ндээ бишайхаар ?гэжэ захалба.
        —Яахай намдаа бишайхаар ?гэнэш? — гэбэ.
        —Тиигээ пааш бэри ?хэбэйб, — гээд, барни хамаад гуураншань ябашаба. Гэртээ ожиржо, х?гшэндээ хэлэнэ:
        —Сагаан м?нгэ, ехэ м?нгэ олооД шиигтэй гэжэ гууранша-тай хубаахамни гэжэ хэлэ?эм, гууранша намда бишайхай ?г??д, ??рт?? ехээр абаа. Яахадаа тиинэбшэ? гэхэдэм "шамда бэшэ ?хэбэйб гээд, барни абаад ябашоо".
        —Эй, т?нэ, шамай т?н?эн! Гарыш шуумгай, морёо х?л-лыш! Хайшаа ошооб тэрэшни? — гэбэ хугшэниинь.
        —Тиишэ ошо?иимал даа, — гэхэдэнь, бишайхай багаяа ?р-г??д, тэргэндээ ?уугаад хойн?ооиь ?лдээд ошобо. Х?с?ед:
        —Ай, нохой, ?бэгэн, гуураншалжа оло?оншнн ехиимэл бай-гаабооби, энэ тэргэндэ ?уугыт манаар, — гэбэ. ?уулгаад ябаад-тиба.
        — ?амгатайемаиш? — гээд ?урана.
        — ?бэй, гансаарайем, — гэбэ.
        Гэрлэхэдэмнай яахым, энэ хоёр баабайбэй, зобожо яба-
        хымдии, — гэбэ.
        —Юугаараан тэжээхэбтеэ? — гэбэ.
        Гуураншалжа олпонши ехым байгаа бэзэ, бишни ба?а
        худэлхэб, — гэбэ. Тиигээд гэрлэхэ болоод, хонохоёо нэгэ х?нээ-
        Тираншалжа оло?оншни бии байха, арси асархашааб, ууитгеэ, — гэбэ. Тиигээд тэрэнь ошоод, арси асараад ууна. Ухтаад.'тэрэ хугш??: Нэрэш'хэм? — гэбэ.
        _ Муудэр гар?иимаб, муухай нэрэтээмэб, — гээд, нэрээ хэл-
        жэ угэнэбэн.
        —Хайшан гээд хамта ябахымди нэрээ мэдэлсэнбэй, хэлыш нэрээ, — гэнэ.
        —Баахашан гэжэ нэрэтэйемэб, — гэжэ хэлэбэ.
        —Хубуунэйшяи нэрэ хэм? — гэбэ.
        —Ба?а муухайема. Шээхэшэн гэжэ нэрэтэйема, — гэбэ.
        —Энэ оло?он з??риёо ?айса хадалгажа унтаилтеэ, — гээд, шпмпп ябагаар яба?ан хун эсээш, бишни хадалгаад, баряад ун-та?ууб гээд, мэшээгынь абаадтиба. Тэрэнэй унта?ан хойно мо-риёо х?лл??д, хубуугээ, мэшЭэгээ, абаад, гуйлгэжэ ябашаба. ?унн ?эрээд: "Баахашан, Шээхэшэн хаанабта? — гээд, тэдэ-нээ хаасирна. Гэрэй эжэн ?эрээд: Газаа гар! — гээд улдэжэ гаргашхаба. Тэрэ хугшэниинь гэртээ ерээд, м?нг?? асараад, "унеэе бэдэрыш, унеэтэй болоил", — гээд, мунгэ угэжэ хуряа-хаяа эльгээбэ. Тэрэнь унеэ абахаяа бэдэрээд ябажа ябана. Тиижэ ябасарань нэгэ хуни обиньень дурэжэ байна.
        "?альсини буугаа ?аа, ?айса д?рэхэем?эн. Бороони ороо ?аа, баран д?рэхэем?эн", — гэбэ.
        —Ямар хара ?анаатай х?мш! — гээд сосижо, сосижо та-бишхабад тэрэ хуни.
        Гэртээ ерээд: "Зай юу олообши?" — гэхэдэнь.
        —Нэгэ хуни обиньень д?рэжэ байгаа ?эн, хэды болсо дурэжэ байхимтеэ гээд, ?альсини буугаа ?аа ?айса д?рэхэем?эн, бороони ороо ?аа баран д?рэхэем?эн гэжэ хэлэхэдэмни, намайё сосижо табишхоол, хара ?анаатай х?мш гээд сохёол, — гэбэ.
        —Эй, т?нэ, шамай т?н?эн! У?а адхахаяа яагаабши, — гэбэЦ Тиигээд хойто ?гл??ниннь унеэеэ бэдэрхэеэ ошобо: Ябажа яба-хадань, нэгэ х?нээсн гахай алаад, "хуухалжа байба. "Эй, энэ хайран гахай, бороон орог" гэжэ байгаад, у?а. адхана тэрэ га-' хай дээрэнь. "Энэ ямар иимэ хара ?анаатай х?мш", — гээд тэ-рээни баряад, сохижо, сохижо табишхана.
        Гэртээ ерэбэ. "Зай, юу олообши?" — гэхэдэнь.
        —Хунэй гахай хуухалжа байхадань, у?а абаад дээрэнь ад-хахадам, баряад сохижо, сохижо табишхоолтеэ, — гэнэ.
        —Эй, тунэ, шамай тун?эн! ?айса д?рэг, арюуханаар д?рэг, — гэжэ байгаад, галиинь за?аха байгааш, — гэнэ.
        Хойто ?дэрынь ба?а ошобо ?неэеэ бэдэрхэеэ. Нэгэ хунэй ту-|; ра дурэжэ байна. "?айса д?рэг, арюуханаар д?рэг", — гэжэ айгаад галынь за?ана. "Ямар хара ?анаатай х?мши", — гээд баряад. сохижо, сохижо табишхана ба?а.
        Зай, юу хараба, юу ?зэбэш? — гэнэ х?гшэниинь гэртээ ерэхэдэнь. "Нэгэ х?нэй турань д?рэжэ бай?ииема, ошоод пайса А?РЭГ> арюуханаар д?рэг гээд, галынь за?ахадамии, хара ?анаатай х?мш гээд, сохижо, сохижо табишхоол", — гэнэ.
        —Шамаяаш алдагдаа, — гэжэ бэеэрээн унеэеэ бэдэржэ
        0щобо х?гшэниииь. Н^гэ х?н х?гшэтэеэ, х?б??тэеэ унеэеэ хотой дээрээ гаргахаяа ?ргэжэ даажа ядажа байна. Эиээнээ яахай
        иижэ байиат? — гэхэдэнь.
        — ?б??? дуудашхообди. Энэ хотон дээрэси иогоогоо идэг
        гэжэ гаргажа байнабди, — гэбэ.
        I — Ли, галда даа, ехэ бэрхым хадаа. Иигэжэ зобожо бай-
        хая а орондо, иамда "?иеэгээ худалдашхатиайб, — гэбэ.
        |. — Абыштаа, — гэбэ.
        —Юу эрэхэемта? — гэбэ.
        —Гурбан елдэ тугалнуудынь елтэй болгоОгоод ло ?г?ад
        байхаш, — гэхэдэнь, тииг??жэм гээд, ?неэинь абаба… Ел болоод,
        ту галда а тэрэ х?нйинь ерэнэ.
        — ?нсэшни тугаллабэй, — гэнэ.
        Хойто елдэнь тугалдаа ерэхэдэнь, "б?? бе?л??лээд м?нсэ
        ?гэшх??б", — гэбэ.
        ?нсэииинь ел бэрэ тугалладаг байгаа, тугалынь ел болохо-лооронь, алажа эдээд лэ байгаа.
        Гурбадьха елдээ ерэхэдэнь, ба?а тугаллаабэй, тугаллахабэй ?неэгээрээ мэхэлээш гээд, тии?ээр ажа яргажа ?ууна м?н?? болсоp.
        17.НА РАН СЭСЭГ
        Урда хада Наран Гэрэлтэ гэжэ нэрэтэй хун ? уужа ^ байга а. Тэрэ хун ?зэсхэлэнтэ ?айхан Наран Сэсэг гэжэ нэрэтэй басагатай ?эн ха.
        Тугэд лама тэрэ басагые гэргэн болгожо абаха ?анаатай,' ямарханшье арга мэхээр угэ хууртээ оруулжа ядаба. Тиигэжэ байтараа энэ басагые убшэн тахалаар даража, ??улдэнь гэргэн болгожо абаха байна гэжэ тэрэ лама бодоод, нэгэ ? амба айда Наран Сэсэгтэ хоротой эм дом хурт??жэрхибэ ха. Басага-найнгаа убдэхэдэ, мун?? хун тэрэ тугэд ламые гэртээ залажа асарба.
        —Энэ басагыетнай хара лусад хаан нэхэлтэ хэжэ бай?ан байна. Хэрбээ баса га а пайн дураараа тиишэиь задало табяа-. гуй ?аатнай, ами бэеэ алдаха болоно. Тэндэ ошоод байхадаа золтой ?аа, эл??р энхэ бэедээ орожо, эжы абадаа бусажа. шье болохо, — гэжэ абарал буулгаба.
        —Ай, бурхан! Яагаашье хатуу шанга эрилтэ байба гээ-' шэб! ?айн ?айхан харгы замыень заажа хайрлыт, — гэжэ убгэн ?амган хоёр уйдан гашуудан байжа гуйна.
        У?а са?анай шэмэлжэ орохог?й, хунэй багтаад ?уумаар модон хайрсаг дархашуулда ху?лэбэ. Тэрээндэнь хунэй амис-; халаад ?ууха заахан н?хэ гаргуулба. ?мдэжэ ябаха гоё гоё хубса?ыень, зуужэ ябаха з??бшыень, эдеэ хоол?оо эхилээд, тэрэ хайрсаг соонь хуулэнэ. Наран Сэсэг басаган хайрсагта орохо дээрээ иигэжэ хэлэбэ:
        —Намда бэшэ ондоо юумэн хэрэггуй, ганса гуриг шара нохойемнн хани болгон угэгты.
        Басаганай эрилтые ханган, гуриг шара нохойень хайрсаг соонь хэжэ уг??д, хайрсагыень хадаа?аар хадажархиба. — У?ан мурэниие угсэн ошоод, энэ хайрсагаа мурэнэй зулхэдэ (мурэ-яэй гол тала) оруулаад табижархёорой, — гэжэ тугэд лама аба- I
        9$
        рал буулгаад, мордоод ябашаба. ?бгэн ?амган хоёр уйлан дуу-лан байжа, т?гэд ламын захиралтаар хайрсагаа абаашажа, у?а
        мурэндэ табижархиба.
        Тугэд лама мурэниие уруудан, моринойнгоо шадал соо гуйлгэжэ гэртээ ерээд, ??рынг?? долоон шабинарта:
        —Нэгэ модон хайрсаг дээрэ?ээ урдажа ерэхэ байха. Тэрэнние болгоомжотойхоноор х?д??дэ татажа абаад, хайрсагаа нээн хаангуйг??р, тэрэ зандань асараад, бурханаймни шэрээ-гэй урда зохид гэхээр табижархёоройгты, — гэжэ захяад ябашаба.
        Хухэ буха уна?ан хонишон хубуун у?а мурэнэй захаар ябажа ябана ха. Тиигэжэ яба?аар харан гэхэдэнь, модон хайрсаг иишэ тиишээ хэлбэлзэн, мурэнэй з?лх??р урдажа ябана. Энэ юун урдажа ябаха бэлэй гэжэ тэрэ хубуун гайха?андаа хубса?а хунараа тайлаад, тамара тамар?аар хайрсагта х?рэ-жэ ороод, тэрэнээ х?д??дэ татажа гаргана. Энээн соо юун байдаг юм ааб гэжэ ?онирхоод, тумэр гада?аараа хайрсагай хабхаг гасажа байгаад нээнэ. Тэндэ?ээнь гоё ?айхан Наран Сэсэг басаган гаража ерэнэ.
        —Хажуудахи гуриг шара нохойем б? гарга. Тэрээн?ээ бэ-шыень хуу гаргажархи, — гэбэ Наран Сэсэг басаган.
        Хонишон х?б??н басаганай ?гэ хуурээр гуриг шара нохой-?оо бэшыень хуу гаргажархёод, хайрсагаа байраарнь хадаад, у?а уруу тулхижэрхииэ.
        М?н?? хубуун хухэ бухаяа унажа ябаад, Наран Сэсэг ба-сагаа хойноо ?ундалдуулаад, гэрхэн тээшээ ?айбарлуулба. Тиигэжэ ябаха зуураа Наран Сэсэг басаган:
        —Шимнн ямар ажал хэдэгбши? — гэжэ асууба.
        —Би гу? Газарай мэхээр, ?араана малтажа, ами хоолоо залгажа ябагшаб, — гэжэ харюусаба.
        — ?ш?? юу хэгшэбши?
        — ?ш?? гу? Баян хунэй хони ямаадые манагшаб, — гэбэ. Тэрэ хоёр тиигэжэ х??рэлдэжэ яба?аар, урсахан гэртэ ерэжэ буубад ха. Гэр соонь хунэй харал узэлгуй онги обоо, уодэг-с?? бог шорой. Наран Сэсэг басаган гэр соохииень ??дэнь татажа, бог ?агыень дуу?ан сэбэрлээд, хунэй ?уумаар болгобо.
        У?а мурэн дээрэ тугэд ламын долоон шабинарай тодожо байха уедэ, мурэн дээг??р нэгэ модон хайрсаг х??бэлзэн урдажа ерэбэ.
        —Энэл байба алтай, — гэжэ дуугаралдаад, тугэд ламын долоон шабинар тэрэ хайрсагые гохо дэгээгээр догоодожо, худое тээшэнь гаргаба. Энэ хайрсаг соонь юун лэ байба ааб гэжэ ?онирхон, долоон шабинар тэрэ хайрсагаа дурбэн тээ-?ээнь тэлээд ошожо, тугэд ламынгаа бурханай шэрээгэй урда табижархибад.
        Тугэд лама гэртээ оромсоороо:
        —Зай, асараал ?аа болоо! Хайрсагаа нээгээ баряа, эбдээ-
        гуй юм бэзэт?
        v
        — ?гы даа, тэрэл зандань асараалдн даа, — гэбэд. _ Зай, долоон шабинарнн.' Долоон даба а дабасараа ябаад* хоноод упж?ел, бусажа ерээрэйгтылши, — гэжэ тугэд лама ша-бинартаа захнрба.
        Долоон шабинар гаража ошобод. Тэдэнэйнгээ ябамсаар, гэрэ лама Наран Сэсэг абхайгаа гаргажа, инагай ябадал х?в-' рэлдэхэ байна гэжэ бодоод, мэгдэн байжа хайрсагаа задал ба.
        Нараа Сэсэг басаганайнь орондо хайрсаг соо?оонь гуриг шара нохой шудэ амаа ирзайлга?аар гаража ерээд, т?гэд лащ мын тубэнгииень тапа хазаад, алажархпба.
        Хойто угл??гуурнь тугэд ламын долоон шабинарай ерээд, уудэ татан орохотой хамта, гуриг шара нохой rah ар химэлээд, лолоолуулыень унагаажархиба.
        Хонишон х?б??н ?амганайнгаа ?айханда ажал х?дэлмэЯ реэшье мартажархёод, памгаа хараад лэ ?уужа байна.
        —Убгэн, эдихэ хоол хогшолнойшье дуулажа байна. Шим-нн гаража, мэхээр малтажа асарал даа, — гэбэ Наран Сэсэщ Убгэниинь урдалаань хараад, дуу шуушье гараиг?й ?ууна. Тии-хэдэнь Наран Сэсэг уй?эн дээрэ ??рынг?? дурсые аб адлихай наар зураад угэнэ.
        Лунев хубуун хухэ бухаяа унаад, ?амганайнгаа тэрэ дурсые урдаа баряад, хээрэ гараад ябажа ябана ха. Гэнтэ хара палхин буугаад, ?амганайнгаа д?рсые ?алхинда хиидхэжэр-хвбэ. Хонишон хубуун уйла?аар дуулалаар урсахан гэргэм ерэжэ, тэрэ ушараа ?амгандаа дуу?ан хэлэжэ угэбэ.
        —Эй даа, бидэ хоёрой сугтаа ?уухамнай бэрхэ болобо;1 гээшэ. Хари гурэнэй хаан намайешни ?урагла?аар уни удаа-най агша. Тэрэ дурсыемни оложо абаал ?аа, халуун м?р??рни? хайжа, х?йтэн м?р??рни гэтэжэ ерэхэл байха. Ерээл ?аань бидэ хоёр урда?аань юугээрээ тулахабибди? Шнмнн ори гаи-, са тумэр гада?атайш. Бишни з?? хурабшатайхан ?уунаб, — л гэжэ хоюулаа х?з??дэлдэжэ ?уугаад, ??д?? хаража энеэлдэ-жэ, уруугаа хаража уйлалдажа ?ууха зуураа, намайешни баряад абажа ябашоо ?аань, шимни нэгэ жэл боло?он хойпо миниингээ ?ураг суугаар, хойно?оомни ошооройш, — гэжэ Наран Сэсэг памганиинь иигэжэ захиба. — Энэ бэ?элигыем з?у-1 жэ ябаарай. Минии ошопон газарта х?рэжэ ошоол паа, энэ бэ?элигээрээ намда тэмдэг уг??рэй, — гэжэ бэ?элигээ бэлэг бол- j гон бариба.
        Тэрээя?ээ хойшо нэгэ хэдэн ?дэр ?нгэрбэ. ?бгэ ?амган хоёрой yfi хай болон ?уужа байха уедэнь, нэгэ ?гл??г??р ?о-вин хубса?атай х?н??д ?ээгд??д, Наран Сэсэг басагые хара хус??р баряад ябашабад ха.
        Хонишон х?б??н ?дэршье ??нишье уйлажа ябана. Он жэл уягэрге?д, болзоото жэлынь тохёолдобо. Тэрэ хубуун хухэ 1 бухаяа унаад, памгаа ?урагшалан ябашаба.
        Олон хоног ошожол байна, х?б??н яба яба?аар ябана, ошо ошо?оор ошоно. Тиигэжэ тала хээрээр тэнэжэ мунажа ябахадань, харгы зам дээрэйь онги набта хубса?атай хаанай адуу-шан ябажа ябана.
        —Зай, эалуу хубуун, хаана?аа хаЫаа эорнжо ябаабшн? Бухыншни туруун холын аянда яба?андал ?зэгдэбэл, — гэжэ тэрэ ?бгэн адуушан ?уран байба.
        —Урдань хада Наран Сэсэг ?амгатай ?уугаа ?эм. Тэрэ ?амгыем хариин гурэнэй хаан буляажа абашоо ?эн. Т?хэреэн жэл болоод, миниингээ хойно?оо ерээрэйш гэжэ ?амгамни за-хяа бэлэй. Хаана, алишье тубидэ бай?ыень ?айн лабяааг?й аад, зобожо тулижа ябаналби, — гэбэ. ?бгэн адуушан дуугай шагнажа бай?анаа:
        —Зай, даа! Залуу х?б??н, яагаашье бэрхэ газарта зори-бош. Бидэ хоёрпоо болохо х?ну?д тэрэ хаанай ордоной газаа гэшхээгуй юмэл. Хайшан гэжэ ?амгантайгаа уулзажа шада-хабши даа. Би тэрэ хаанайшни адуушан гээшэб. Харуул хай-галнуудынь хуниие ту?эр табидагг?й агша. Тиигэбэшье нэгэ ухаан байжа болохо. Хаамнай гоё ?айхаи, сэсэ мэргэн хатан-тай болоо гэлсэгшэ. Тэрэл танай ?амган байжа магад. ?хэр-шэн, хонишоной гэр бараанда орожо, уйдхар гашуудалаа х??-рэнэ гэжэ манай ?хэршэн, хонишон ?амгад, бэреэд х??рэгшэ. Тэдэ хонишон* ?амгадаар танай ерэ?ые ?амгандатнай тэмдэг ?г?? ?аа, угэжэ боломоор байна, — гэжэ ?анаа зобонгёор х??рэбэ. "Урда хойнонь намайе ?з?? хараашьег?й аад, намда ?анаагаа зобохо яагаашье зохнд абарн зантай убгэн бэ", — гэжэ ехэ баясана.
        — ?бгэн баабай, холын нютаг?аа яба?ан аянай. х?ндэ тиигэжэ ту?алалсажа ?зыт! Хэрбээ миниингээ хойно?оо ерэг-шэ болоо ?аа, ерэ?энээ- мэд??лжэ, энэ алтан бэ?элигээрни тэмдэг ?г??рэйш гэжэ намдаа бэлэглээ ?эн. Нэгэ аргыень оложо, энэ бэ?элиг ?амгандамчи дамжуулаарайт, — гэжэ хонишон хубуун бэ?элигээ хурган?аан мулталжа, ?бгэидэ ?гэбэ.
        —Залуу х?б??н, б? ?анаашарха. Заал ?аа захяаетнай д??ргэжэ ?зэхэб, — гэжэ ?бгэн хэлээд, тэрэ бэ?элигыень юу-мэндэ боожо, ?бэртэлжэрхёод — зай, уулзатараа баяртай! — гээд, адуун ??рэгэйнго? хойно?оо ошобо.
        Эсэ?эн суса?ан хухэ бухаяа ногоондо табижархёод, м?и?в х?б??и тохомоо дэрлээд унташаба.
        Хаанай адууша ?бгэн харанхы болоод?йдэ адуун ??рэг?? туугаад, отог байра тээшээ болобо. Тиигэжэ ябахадань, хаанай ордоной хашаагай газаагуур ?зэсхэлэнтэ ?айхан эхэиэр сэнгэжэ ябана хэбэртэй. М?н??хи Наран Сэсэг хатан байба алтай гэжэ ?бгэн бодоод, алтан бэ?элигээ альган дээрээ эр-гээш??лэн ялалзуулна. Тэрэ эхэнэр ябажа яба?анаа гэнтэ зог татан, ?бгэн тээшэ дулааханаар хараад:
        — ?бгэн, яагаашье гоё бэ?элигтэй гээшэбта, — гэжэ дуу-гарба.
        _ Хатан абган, хулисэгты намайе! Гоёшоогоо паатнаЙ, тан
        да бэлэглэхэдэ яахаб? — гэбэ.
        —Удоадэ болохо гу?
        —Болохо, болохо, — гэбэ.
        "Амиды мэндэ ябаа йаа, минии нухэр энэ уедэ эндэ узэгч дэжэшье болохо байгаа. Яагаа минии хургандаа зуужэ ябагша бэ?элиг шэнгиб", — гэжэ ?анаад, убгэндэ дутэлжэ ошомсоя роо бэ?элигээ таняад:
        —Иимэ гоё бэ?элиг хаана?аа абаабта? — гэжэ з?рх?? ху "дэл??лэи hyp аба.]
        —Холын орон нютаг?аа ерэ?эн нэгэ залуу хубуунэй. Энщ бэ?элчгэй азэниинь байгаа ?аа, намтай уулззг лэ гэжэ зачла хург??рэй гээ ?эн, — гэбэ.
        —Хаана байнаб?
        —Тала хээрын ногоондо хухэ бухаяа бэлшээжэ байна ?эн.
        —Зай, убгэн, би танине ?айн таниха байхаб. Танда ехэта баясанаб. Тара хунтнан минии дугын хун болохо юм. Углов! гуур гуйранша янзаар ерэжэ, минии ?уужа бай?ан гэрэй сон-; хо доогуур ябаха гэжэ захяа х?рг??рэйт. Танай бэлэгтэ минии.! харюу болог! — гэжэ адхаар дуурэн алта убгэнэй альган дээ-
        •рэ табяад саашаа ябана.
        —Хатан абгай, ?айн бзлэйт! Ута на?а на?алжа, удааня жаргалые эдлээрэйт. Танай захяае заал лаа хургэхэб, — гэжэ \ адууша убгэн хойно?оонь хараад гээгдэхэ зуураа, — буян хэ-: шаг?ээн хурт??хэ яагаашье ?айхан ?анаатай хуухэн гээшэб, — I гэжэ на?аараа иимэ ?нэ ехэтэ бэлэг нюдэ амандаашье хараа-1 гуй юумэ хаража, з?рхэниинь баяраар халина.
        Хонишон хубуун угл?? ?дэрнь ?амганайнгаа захяае адуя шан ?бгэн??? дуулахадаа бодоод, бодо?оноо ?уугаад, ?уу?а-наа мэдэнэг?й. Хухэ бухаяа унаад, хаанай ордон тээшэ ?ай^ барлуулба. Хаанай ордоной сонхо доогуур гуйраншалжа ябана. Х?леэжэ бай?ан памганиинь сонхоор хараад, ?бгэнд?о тэмдэг ?г??д:
        —Сонхо доромнай х?н байнал! — гэжэ хаандаа хандаба. Хаан ошожо хараад:
        —Яагаашье зудэг. хун гээшэб! Т?ргэн эндэ?ээ зайлаха''. гэхэ байна, — гэбэ.
        —Тиигэжэ яажа болохоб! Дэлхэй дээрэ ямаршье х?н ябаха юм бэзэ. Гуйранша хунэй урмыень х-ухалангуй, шадаал ?аа урижа, сагаа ногоо барижа гаргаха гэ?эн хуушанай еЫЩ до бии агша. Нэгэ зу?эм хилээмэ, нэгэ балга сай хайрлаба гуш? — гэжэ Наран Сэсэг эрхэ?эншэг болоод, буруу хараад, сонходо зогсоно. Хатанаа ехэтэ муудуулжархиба г?б гэжэ па-наад:
        —Зай, хатамни, уряа ?аа ури даа. Шиниимни дураар болог даа, — гэжэ хаан дуугарба.
        Наран Сэсэг мэхэеэ гарган, наахануур хаандаа баярлапан-дал боложо, сонхоор хараад ?бгэнд??:
        —Манайда орожо гарагты, — гэбэ.
        Хонишон хубуун хаанай м?нгэн сэргын узуурта хухэ бухаяа байлгажархёод, хаанайда орожо ерэмсээрээ, амар мэндэ х?рг??д, ??дэн талада ?уушаба.
        Наран Сэсэг алта м?нгэн шэрээгээ татажа х?ндэлнэ. Тии-хэ зуураа олон юумэ х??рэлдэнэ. Хаан ?уу?анаа тэрэи?ээ жэрхээд, ондоо та?агта орошоно. Тиигээд хонишон х?б??нэй гарахатайнь хамта хаан та?аг соо?оон гаража ерээд:
        —Ши намтай т?хэреэн жэл соо сугтаа ?уужа байха зуураа, нэгэшье угэ х??рэлдэдэгг?й аад, м?н?? орожо ерэ?эн гуй-раншан х?н??р ямар халуунаар х??рэлдэбэш? — гэжэ муулар пайлараа хэлэбэ.
        —Бишни ?айхан х?ндэ дурладагг?й, иимэл муухай ху-нуудтэ дуратай агшаб, — гэбэ. Хаан бодолгото болон ?уу?аар хэлэбэ:
        —Али бишни муухай хун болохомни гу?
        —Тиигээ ?аа бури зохид ?эн.
        —Энэ хунэй муу хубсапые эрижэ, намда абажа угыш даа.
        —Болохол даа, — гээд Наран Сэсэг ??рынг?? убгэнэй хубсапые дуупан абажа, хаандаа ?мэдх??г??д, т?мэр гада-?ыень б??эдэн ?уйбадаад, х?хэ буха унуулаад:
        —Гурбан ?дэршын газарта ябаад ерыш даа. Ямархан болоод ерэнэ аабши, — гэбэ.
        Хаанайнгаа гаража ошо?он хойно Наран Сэсэг арад зоной дунда т?ргэн иимэ удхатай зар тарааба. "Зуун урда з?г??? х?нэй харал ?зэлг?й ехэ муухай х?н хаан ордондомнай добто-лон ерэхЭнь. Тэрэниие хара?ан газартаа алажархигты", — гэ?эн хаанай зуг??? захиралта гаргаба. Хоёр хулдай баатарнуудта н?хэ малтуулжа, ноёд т?шэмэдт?? ?хэрэй зэргын хоёр шулуу асаруулба.
        Гурбадахи хоногойнгоо болзорто х?нэй танимаар бэшэ, харал ?зэлг?й муухай болошоод, хаан х?хэ буха унанхай, тумэр гада?а б??эд?? ?уйбаданхай юумэ з??н урда з?г??? ерэжэ ябана ха. Хаанайнгаа д?тэлжэ ерэмсээр баатарнууд, т?-шэмэд ноёд тэрэнээ танинг?й, нухэ уруу тулхижэ — унагаагаад, шорой дээрэнь обойсо хаяад, ?хэрэй зэргын эльгэн хара шу-луугаар даражархиба. Дарагдашаг?й дайгаа дарабабди гэжэ хаанай т?шэмэд ноёд гэр буреэ тарабад ха.
        Хонишон х?б??н ?зэсхэлэнтэ ?айхан Наран Сэсэг ?амган-тайгаа нютагаа бусажа ерээд, сэнгэлиг х?хюун ?уугаа ?эи ха.
        18.САРАН-ГЭРЭЛ
        Урдань хада нэгэ ?ууринда ?бгэн ?ам-ган хоёр бай?ан юм ха, Тэрэ айлайхи Саран-Гэрэл гэжэ басагатай байба. Тэрэ басаганиинь ?г??р хэлэшэг?й сэбэр ?айхан шарайтай, сэсэн ухаатай бай?ан юм
        гэхэ.
        Нэгэтэ тэдэнэй нютагта холын дасан?аа нэгэ баян лама ерэбэ. Саран-Гэрэл басагые хара?аар ?айхашаажа, ?амган болгожо абаха гэжэ шиидэбэ ха. Басагые арга мэхээрээ угэ-д?? оруулха гэжэ хэды оролдобошье ?аань, Сараи-Гэрэл огто та?а арсажархиба. ?айнаар хэлэжэ ядахадаа, лама басаганда хоротой эм угэбэ.
        Саран-Гэрэл тэрэ эмыень абахаяа арсаба. Лама басагые ондоогоор хорлохо гэжэ сэдьхээд, гэртэнь ерэжэ, эдидэг эдеэн-дэнь хоро хэжэрхибэ. Басаган тэрээи?ээнь боложо, х?нд??р ?бшэлбэ.
        Хорон сэдьхэлтэй бай?ыень мэдээг?й бай?ан гэртэхнннинь басагаяа эмшэл??лхэ гэжэ тэрэл ламада абаашаба. Лама шоогоо орхижо, хонхоёо хонгиргожо, дамаарияа наярга?анайн-
        гаа ???лээр:
        —Басагыетнай у?анай эээн Лусууд хаан эреэ. Хэрбээ тэ-рээндэ эльгээг?й ?аашни, басаганшни ?ни болонг?й ?хэшэхэеэ байна. Эльгээгээ ?аашни, эдэгэжэ гэртээ бусажа ерэхэ, — гэжэ
        номнобо.
        —Ай, бурхан, ямар аймшагтай юумые хэлэнэ гээшэбта. ламбагай. Лусууд хаанда ошохо харгыень заажа угыт, — гэжэ ?бгэн ?амган хоёр гуйба.
        —Заажа угэнэ; бэзэб, — гэжэ мэхэшэ лама баярлан хэлэбэ. — Ехэ хайрсаг дархалагты. Тэрээн соо басагантнай ороод,
        у?ан соо тамархадаа, Лусууд хаанда ?аадг?й х?рэжэ ошохо.
        Эсэгэнь ехэ хайрсаг дархалба. Басаганай амяа б?тэшэхэ-г?йнь тулада дээдэ хажуудань заб?ар нухэ ул??бэ, Саран-Гэрэл тэрээн соонь гульдиржа ороод хэлэбэ:
        —Харгын хани боложо ябалсахынь тулада шара нохойем угэгты, намда бэшэ юуншье хэрэггуй. Эсэгэнь шара нохойгоо томо хайрсаг соогоо хээд, ам?арыень б?х??р хадаба.
        —Энээнээ горхоной эрьедэ абаашаад, у?ан соо хаяжар-хёоройгты, — гэжэ лама захиран хэлээд, гаража ошобо.
        Лама морёор горхоной эрье дээгу?р хатарга?аар гэртээ ерэжэ, хубарагуудтаа захирба:
        —Таанар у?анай эрьедэ ошогты. Удангуй нэгэ хайрсаг! у?анда урдажа ерэхэ. Тэрэнние у?ан соо?оо абажа, намда аса-рагты. Хабхагыень тайлангуй асараад, бурханай шэрээ доро табижархёоррйгты.
        Энэ уедэнь нэгэ залуу хубуун мори унаад горхоной эрье-' g дэ мал адуулжа ябаба. Гэнтэ харан гэхэдэнь, нэгэ ехэ хайрсаг у?анда урдажа ябаба. Малшан хубуун хубса?аа таила- 1 ?аар у ha ойможо, тэрэ хайрсаг абажа, эрьедэ гаргаба. Хабхагыень тайлажа харахаданъ, Саран-Гэрэл басаган гаража ерэбэ.
        —Энээн соо?оомни хэрэгтэй юумэнуудыем гаргыш даа. ^ Гансал энэ шара нохойем бу гаргаарай, — гэжэ басаган да-рууханаар хэлэбэ.
        Хубуун хэрэгтэй юумыень гаргаад, шара нохойень зосоонь J ?л??г??д, хайрсагайнь хабхаг б?х??р хадажа, у?анда урда-хуулба.
        Хоюулан мориндоо ?ундалдаад, х?бу?нэй гэртэнь ошобод. Саран-Гэрэл малшан х?б??н?ээ иигэжэ асууба:
        —Ши хэн гэжэ нэрэтэйбшй?
        —Би баянай ухэр адуулдаг Бадма гэжэ нэрэтэй угытэй J ?нэшэн х?б??мби. Таладахи тиб?э, г?б?э малтажа эдижэ, ?л } залгаад ябадагби, — гэжэ х?б??н харюусаба.
        Уданг?й тэдэнэр х?б??нэй гэртэнь х?рэжэ ерэбэ. Саран-Гэрэл гэртэ оро?оор ?нишье болонг?й, зосоохииень ??дэ татажа, шала сонхыень угаажа сэбэрлэбэ.
        ?н??хи хубарагууд у?анай эрьедэ г?йлдэжэ ошоод, хайр-сагай урдажа ерэхые х?леэжэ ?уубад. Удаиг?й тэрэ хайрсаг урдажа ерэбэ. Хубарагууд у?а ойможо, тэрээниие абаад,'эрьедэ гаргаба. Хубарагууд хайрсагыень тэлэжэ, ламынгаа гэртэ асаржа, бурханайнь шэрээ доро табижархнбад. Лама газаа-?аа орожо ерэ?ээр асууба:
        —Тэрэ хайрсаг асараа гут? Ам?арыень тайлааг?й аабзат?
        —Ламбагай, танай хэлээшээр ам?арыень тайлангуй аса-раабди, — гэжэ хубарагууд нэгэ доро харюусаба д.
        —Зай, минии ?нэн сэхэ шабинар, м?н?? гэртээ амархаяа ошогты. Тиигээд ?глв?г??р эртэ ерээрэйгты, — гэбэ лама. Хубарагууд бултадаа гэртээ харибад.
        но
        Лама гансааран ?лэжэ, хунэй угыдэ Саран-Гэрэлтэй xet-рэлдэхэ гэжэ бодоод, хайрсагай хабхаг хангялжа тзйлаба. Тэрэ уедэнь. хайрсаг coohoo томо шара нохой гаража, ламын хоолойдонь а?ашаба. ?гл??ниинь'хубарагууд ерэхэдээ, ламын* гаа харааеньшье харабагуй.
        Малшан х?б??н Бадма Саран-Гэрэл басаган хоёр айл боложо, урсахан гэртэ ажана тайбан ?уудаг болобо. Тэдэиэй амгалан ?айн ?уужа байтарнь, Халбай-баян хаан Саран-Гэ-рэлые ?амган болгохоёо ?анаба гэ?эн hypar суу тараба.
        —Бидэ иихадээ яаха болобо гээшэбибди. Яагаад хэрзэгы шэр??н хаан?аа бэеэ абарха зонбибди? Шамда ташуур?аа бэшэ юумэн ?гы, харин намда з??н?ээ бэшэ юумэн ?гы. Хаан маниие зобоохонь лэ гээшэ, — гэжэ Саран-Гэрэл уйлан хэлэбэ. Хурган?аан сэнхир х?хэ шулуутай алтан бэ?элигээ мултал-жа, ?бгэнд?? ?г??д хэлэбэ:
        —Бари, энээниие з??. Хээээшье бндэ хоёр уулзахал бай-хабди.
        ?гл??ниинь Бадмын газаа зэбсэгтэй хэдэн х?н??д ерэжэ, Саран-Гэрэлые х?с??р абаад ябашаба. Бадма гансааран улэ-жэ, хэдэн хоног соо уйдаба, гашуудаба. Нэгэ ?арын ?нгэрэм-с??р Бадма ?амгаяа бэдэрхэеэ гараба. У?а голые гаталжа, ой тайгые ?нгэр???р ябатарнь, хубса?аниинь хахаржа, гу-талайнь ула соорожо ?алаба. Хахархай хубсапаар, ула соор-хой гуталаар хуйтэн бороо, нойтон доро яба?аар байтарнь хэдэн- h'apa ?нгэрбэ. ?ангирхай хубса?а ?мдэ?эн адуушан убгэн нэгэтэ Бадматай уулзаба. Боло?он ушараа, уйдхартай бай-далаа х?б??н ?бгэндэ х??рэжэ ?гэбэ. ?бгэн ?айтар шагнажа ?з??д хэлэбэ:….
        —Зэ, х?бу?н, хаанай ордондо нэгэшье угытэй х?н ороог?й юм лэ. Харуулшад шамайе ордондо оруулхаг?йл. Хэрбээ ?амгантаяа уулэахаяа хусэбэл, орд?нойнь сонхын хажууда байгаарай. ?амгаяа харабал, ?эмээхэн зангаарай, тиигээл?аа, уулзажа болохош. Бадма баярлажа,4 сэнхир хухэ шулуутай бэ-?элигээ мул та л жа, ?бгэндэ ?г??д хэлэбэ:
        —Та, энэ бэ?элигыемни ?амгандам угыта, ?амгамни ойл-гоно бэзэ.
        Адуушан ?бгэн моридоо боро хараанай ушв? болоог?йдэ хорёодонь оруулба. Хаанай ордоной хажууда Саран-Гэрэлэй ябахые хара?аар танижа, бэ?элигыень абажа ?гэбэ. Саран-Гэрэл сэнхир х?хэ шулуутай алтан бэтшигээ хара?аар танн-
        жархиба.
        —Шинии н?хэр Бадма энэ бэ?элиг ?амгандам ?г??рэй гэжэ захяа ?эн, — гэбэ ?бгэн адуушан.
        —Хэрбээ ?бгэнтЭйм уулзаа ?аа, муу хубса?а ?мд?вд, ордоной сонхын хажууда ерээд, байхаш гээрэйгты, — гэжэ Саран-Гэрэл захяад, адуушан убгэндэ нэгэ хэды м?игэн моне-тэн??дые угэбэ.
        Алууш" убгэн х?б??нтэй хээрэ уулзаад, Саран-Гэрэлэй за-хм?ые хэлэбэ. Хубуун баярлахын ехээр баярлаба, ?гл??ниинь Бадма муу хубса?аараа хаанай ордоной сонхын хажууда ерээд байба. Саран-Гэрэл Бадмые хара?аар, дураг?йлхэ?эн хаанда иигэжэ хэлэбэ:
        —Сонхымнан хажууда нэгэ хун ерээд байнал.
        Хаан сонходоо ошожо харал а ар:
        —Пуу, юун гэ?эн муухай, хахархай хубса?атай гуйран-шан ерээд байна гээшэб! Энээниие энэ гэ?ээр улдэгты гэжэ харуулшадтаа хэлэхэмни, — гэжэ хаан жэрхэнгеэр хэлэбэ.
        —Тиигэжэ огто болохогуй бшуу, — гэжэ Саран-Гэрэл бурууша а и хэлэбэ. — Тулюур ядуу, угытэй зонние доромжолжо болохогуй гэжэ арад зоной хэлсэхые дуулаа бэзэш. Тэрэнние оруулжа эдеэлуулхэ хэрэгтэй. Ши али нэгэ балга сай, нэгэ жажала хнлээмэ тэрээн?ээ харамнана гээшэ гуш? — гэбэ Саран-Гэрэл.
        Хаан хэды дураг?йлхэбэшье з?бш??бэ.
        —Зай, шинии хэлэшээр болог лэ даа.
        Саран-Гэрэл хубууе ордондоо оруулба. Бадма ордондонь орожо мэндэшэлээд, ??дэнэйнь бо?ого дээрэ ?ууба. Саран-. Гэрэл тэрээндэ урин налгайгаар хандажа, столдо ?уухыень v, уряба, сай хэжэ, табаг табижа Бадмые хундэлбэ. Хаан ?ан-гирхай хубса?атай хубууе харахаяа жэрхэ?эндээ, ондоо та-?алга соогоо ороод ?ууба. Саран-Гэрэл Бадматаяа уни удаан энэ тэрэ юумые х??рэлдэбэ. Хубуунэй гаража ошо?оной ??ул-дэ хаан Саран-Гэрэл?ээ гомдонгёор асууба:
        —Ши хэдэн пара соо намтай х??рэлд??гуй юумэеэ энэ муухай гуйраншан хубуунтэй яатараа х??рэлдэбэ гээшэбши? Ши тэрэнэй юуень ?айхашаана, дурлана гээшэбши? (Юундэнь).
        —Би иимэ муухай, хахархай хубса?атай гуйраншан хунууд-тэ угаа дуратайб. Шиниишье иимэ хубса?а умд?? ?аа дурла- хаб, — гэбэ Саран-Гэрэл.
        — ?ангирхай муухай хубса?а ?мд?? ?аамни, ?нэх??р?? дурлаха гуш? — гэбэ хаан.
        —Дурлаягуй одОо яахабиб? — гэжэ Саран-Гэрэл хэлээд, бутуухэн ми?эд гэбэ.
        —Тиибэл энэ хунэй хубса?а эрижэ абажа намда ?гыш. Би тэрэнииень умдэп?улби, — гэбэ хаан. Саран-Гэрэл з?бш??-жэ, убгэнэйнгео хахархай хубса?а эрижэ абажа, хаанда ?м-дэхуулбэ. Нэгэ хара х?рин cap ногтолжо, ??ртэнь унуулаад: '<
        —Ши энэ сараараа ой соогуур гурбан хоног соо г?йлг??д ерэ. Тиихэдээ ямархан болоод ерэгшэ аабши, шамдаа хэды ехээр дурлаха аабиб? — гээд, Саран-Гэрэл б?т??хэн энеэб-хвлбэ.
        Хаанай хара хурин cap унажа ошохотой сасуу, Саран-Гэрэл, хун зовдо иигэжэ соносхобо:
        —Гурбан хоногой ?нгэрхэдэ, нэгэ хара хурин cap уна?ан муухай хубса?атай гуйраншан ерэхэ. Тэрэ хадаа хун зондо '
        хохидол. зоболон асарха, халдабаритай ?бшэ тарааха. Хш тэрэнние аланаб, тэрэ х?н шагналда хуртэ. хэ.
        Хаанай баатарнууд г?нээгы ехэ и?хэ малтаба. Томо щу-луунуудые н?хэдэйнге? хажууда з??бэ. Гурбав хоногой унгэр-хэдэ, хара х?рин cap уяа?ан, ?ангирхай хубса?атай хаая ерэбэ. Тэрэнние баатарнууд н?хэ уруу т?лхижэ унагаагаад, дээ-рэ?ээнь шоройгоор булаба. ?ш?? дээрэ?ээнь томо шулуугаар дараба.
        Саран-Гэрэл Бадма хоёр нютагтаа бусажа, тэндээ ажана
        тайбан жаргажа' ?уудаг болобо.
        19.БУДАМШУУ ДАА
        Будамшуу даа арбан зургаан напатайдаа богдые бодхожо сагаалхаб гэжэ олон хун
        дээр боосоо хээд, олбог хэжэ абаад богдын дэргэдэ оробо. Оро-ходон олон нухэд богдые бараалхажа байба. Богдо пуудал дээ рээ ?уугаад ла олон зониие бараалхажа пууна. Арбан зургаа на?атай Будамшуу даа олбог барижа богдын дэргэдэ ошоод:
        —Та ??д?? нэгэ заа ундыжэ хайралыт; энэ олбог дорот-най хэжэ ухэмни, — гэбэ.
        ?ндэгэд гэхэтэйн хамта:
        —Мэндэ амдар! — гэжэ сагаалжархиба.
        Тиигээд тэрэ олон нухэд??? боосоо абажа эдибэ. Дахижа богдын баншууе залажа асархамнай. гэжэ олон нухэдеер боо-солдобо. Зээгэн малгай ?мэд??д богдын дэргэдэ ороод, малгайгаа абангуй богдын дэргэдэ бодоод байна. Богдо хэлэбэ:
        —Хубуун, яагаа гоё малгайтайбши даа. Юунэй арпаар
        хэгдэ?эн малгай бэ?
        —Зээгэнэй арпаар хэгдэпэн малгай даа, — гэбэ.
        —Малгайгаа агсахамнай гу? — гэжэ богдо хэлэбэ
        —Алин бэ танай малгай? л u Хажуудаа бай?ан муу баншуу малгайе^аажа утэбэ. Арбан
        зургаан на?атай Будамшуу даа:
        —Болхол даа, дарихал даа. Танай малгай мууш бол орей-донь ошорлоо байха, ?Драбшадань санзайлаа байха. минии малгай гоё гээшэш бол ондоо юушгуи — гэжэ Н зээгэн малгаяа угэжэрхёод, баншуу малгайень ?мэд??д гэртээ ерэбэ.
        Богдын баншиие залажа шадабал гэжэ олон н?хэдп?? боосоо эдйбэ Дахин би богдые нохой шэнгеэр^^хуулжа ша-Дахаб гэжэ боосолдобо. Шадахаг?йш гэжзfeffj Ш н?хэд??д. Боосолдо?он н?хэде? абаад богдындо ошобо
        —Зай, гаанар уудэндэ шагнаад байгаарайгты. Би богдын дэргэдэ ороод, богдые нохой шингеэр хусуулхыемни шагнагты,
        Будамшуу даа богдын дэргэдэ оробо. Ороод богдотой дэлхэй дээг??рхи алн амиганай ябадалы х??рэлдэн ярилдан байна.
        —Гол голой нохойн дуун ондоо гу? — гэжэ богдо?оо асууба. — Минин яба?ан газарта нохой хусахадаа "?а-?у-?уу" гэжэ. хусадаг. Онаоогоор хайшанш гэжэ хусадаг юм.
        Богдо хэлэбэ:
        —Шиниил ябапан газарта нэгэ янзаар хусаа бэзэ даа. Тинтэжэш хусаха нохой байдаг юм. Зарим голой нохой "??н-?ун" гэжэш хусаха. Тиимэ дээрэ?ээн гол голой нохойн дуун ондоо юм, гэжэ хзлсэлэг юм.
        Тэрэ гэпээр Будамшуу даа газаа гаржа ерээд, богдые нохой-шолуулан хусуулхаб гэжэ таанартай боосолдоо бэлэйлби. Ху-суулаалби даа, дуулаа гут. Тиигээд боосоо абжа эдибэ.
        Богдодо нохойн хур гари эдюулхэб гэжэ б ah а боосолдобо. Гэрээн шингй аднлихан эм бай дате мэдээд, тэрэ нохойн хур баапы абжа ошобо богдындо. — Би нэгэ иимэ эм асарбаб. Энэмни пайн эм гу, али бишэ гу? — гэжэ богдодо угэбэ. Богдо хобхолжо амталжа, узэбэ… Богдодо эдюулбэб гэжэ бапа боосоо эдибэ. Бапа нэгэ баян айлда ошожо ?б?э эрибэ. — Танай газар дээрэ ошожо, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэб, — гэбэ. г
        Баян хун ехэ баярлажа, зуун бухал болгоод аб'хаб гэжэ нэгэ бухал уб?э угэбэ. Зунай халуун болжо, сабшаланай ?айн урга-жа^ байхын уедэ, хун зоной ?б?энд?? орохо?оо урда, баян ай: лайнгаа газар дээрэ ошожо, нэгэ ?айн бухал уб?э сабшажа табиба. Олон зон ?б?энд?? орожо, ?б?э хуряалгын дуурэхэ болтор Будамшуу даа дахин ерээгуй. Баян" айлай эзэн Будамшуу даада:
        —Хабарай хабшуу сагта нэгэ бухал ?б?э аб?ан бэлэйшн. Газар д??шэ дээрэмни ерэжэ, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэ хэлсээтэй бэлэйш. ?б?эмни хагдархаяа байнал, ерэжэ зуун нэгэ> бухал уб?эймни хэжэ угыш, — гэбэ.
        Будамшуу даа хэлэбэ:
        —Та юун гэжэ хэлэжэ байнабта? Тан?аа би нэгэл бухал абаа хамнайб. Зун нэгэ бухал ?б?э хэжэ ухэб гэжэ хэлсээ хамнайбди. Би хэлсэ?эн ё?оор болбоб, зун нэгэ бухал газар дээрэтнай "хэжэ ?г?? хамнайби. Зуун' нэгэ бухал хэжэ ухэб гэжэ би хэлээгуйб. Та хазагай буруу юумэ ойлгожо, буруу юумэ хэлэжэ байнат.
        Баян хун юуш хэлэхэ аргагуй Будамшуугын хэлэпэн угэдэ боогдоод улэшэбэ.
        Ба?а нэгэ баян хунэй шар ?хэшэбэ. Будамшуу даа тарган пайн шарын ?Хэ?эн байхын хараад:
        — ?хэ?эн шарынгаа мяхые иамда уг. Би шамда гурбан буруу ухэб.
        118
        Баян хун ?хэ?эн шарынгаа мяхаар гурбан буруу абхадамни гэмгуй байна даа гэжэ ?анаба. Будамшуу даа шарынь мяха асаржа эдижэрхибэ. Баян хун гурбан буруугаа нэхэжэ оробо.
        —Би олон зоной дунда тэрэ буруудаа ухэб, — гэжэ Будамшуу даа хэлэбэ. Олон зониие суглуулаад:
        —Энэ баянай шарын ухэхэдэ гурбан буруу ухэб гэжэ шарынь мяха асараа пэм. Энэ баянай тарган шар ?хэшэхэд?? тэрэ буруу. ?хэ?эн шарынгаа мяха угэдэг хоёр буруу. Тууниие хуулида мэдэгдээ бол гурбан буруу. Зай, би энэ гурбан буруу хэлэжэ ?гэбэб.
        Баян хун юуш хэлэхэ аргагуй шарынгаа мяха эдюулээд ?алаба.
        Б ah а нэгэ 'баян лаабхадаа наймаа хэжэ байба. Будамшуу даа удэр бури базаарта ошожо харадаг байба. Нэгэ м?нгэнэй юумэ абадаггуй байба. Тэрэ базаар?аа баян базаартай хун
        хэлэбэ:
        —Ши минии базаарта удэр болгон юундэ ерээд байнаш? Олон нухэды юумэ абшал байхы харана бэзэш. Ши нэгэш мунгэнэйхии абхагуй аад, ходо ерээд байдагши. Али шинии
        абха юумэ минии базаарта байнагуй гу?
        Будамшуу даа хэлэбэ:
        —Минии абха юум шинии базаарта байнагуй.
        Базаарай эзэн хэлэбэ:
        —Ши бу худалаар хэлэ. Минии базаарта хунэй хоёр мон-согор нюдэн??? бишэ юуш байха. Ши намтай боосолдохо
        гуш?
        —Боосолдохоб! — гэбэ.
        —Минии абха юумы байгааг?й ?аа, ши юу табихабши?
        —Энэ бай?ан базаарынгаа юумые хуу табихаб.
        —Ши юу табихабши, байгаа юм хада?
        —Мун энэ шинии базаары зэргын юумэ хуу табихаб.
        —Зай, юун шамда хэрэгтэйб?
        —Самса хэхэ сагаан хэлин абаад ерэ, — гэбэ. Тахюурын б?реэ хэхэ шурэ абаад ерэ гэбэ. Табаг хэхэ танаса асар
        (эренэ.)
        Тэрэ базаарта алинш байбагуй. Хэдэн ябажа харахадаа Будамшуу даа тэрэ гурбан лабтай угэй хадаа гэжэ мэдээд лэ, бишэ юумэ гуйсэд-бии ха гэжэ ?анаба. Тэрэ базаарын бараа боосоогоор хуу эдижэрхибэ. Тэрэ уедэ оросой хаанпаа генераал гэхэ мэтэ ноён ерээд, буддын шажанай тухай х??рэл-дэхэ саг болобо. Тиихэдэ орос хэлэ мэдэхэ хун байхагуй байба, буряадай дунда.
        Будамшуу даа гээшэ перевоодолжо шадаха байба. Х??рэл-дэжэ ябха зуураа оросын "даа, даа* гэхэдэнь, намда "даа" нэрэ угэбэ гээшэ энэ ноён, Будамшуу даа гэлсэжэ байха бол-бот гэбэ. Тиигээд Будамшуу даа гэжэ нэрэтэй бол?он байна.
        20.БУДАМШУУ
        Нэгэ Будамшуу гэжэ хубуун байгаа. Тэрэ хадаа поопуудаар заклад-спор хээ. Нэг-
        тэ баян хунэй хажууда модо нухэ уруу хээд Будамшуу ?ууна.
        Гэр соо?оо баян хунгаржа ерээд хэлнэ:
        —Эндэ юу хэжэ байнаш? I%.
        —Би хадаа Садатар хооллуул гэжэ нэрэтэй хубуумбн. Энэ нухэн уруу нэгэ шара унэгэн ороо. Тэрээниие хаагаад баи-
        НаМБаян хун ехээр баярлан хусинэ. Тиижэ байтарни Будамшуу хэлнэ хаанда: "Ши энээнииемни хаагаад бай. Би танда оржо уха уухамни. Энэ унэгэн танай болог". fi _ Заа бай-
        Ба'ян хун унэгэндэнь хДВИ^антай удаан хам! — гэбэ. Будамшуу гэртэнь ВШШЩЩщШ хубууе х??рэлдэбэ. Баян хун УЛа||ЩШН Газааси баянай оогол-дуудаба: "Садатар хооллуул, Щ1 ЦЦ гээш9б? Са-хые ?амганиинь дуулаад гайхаоа. цц юундэ хооллуулха датар хооллуул гэжэ. Энэ ?гээтэи ? "Садатар хооллуул, гэнэ гээшэб?" Баян хун дасин ЩШШ эдеэлуулхэ болоол ерыш!" ?амганиинь гайхажа ШЩ§Й даа", — гээд ехээр эдеэ хоол таоижау' аа эдеЭлбэ.
        Будамшуу хубуун сэсэн ухаагаараа сад
        21.БУДАМШУУ ДАА ПОП ХОЁР
        Будамшуу даа: — Юун тогтоол * — Буря ад хунэй
        буряады
        удамшуу даагай нэгэ сэлеэнидэ ябажа оаихада хуулиин тогтоол — гараба гэлсэбэ.
        гарааб?|§ гэжЩрсууба. ухэхэдэ буряад ламаараа х?д??л??лжэ,
        э?ри буряадтаа шингэжэ байна. Манай хуули засаг ээшэмнай оросшш гарта боло?он хойно, орол, ламаар х?двв-
        луулхэ ё?отой. Эндэ?ээ хойшо буряады;^^^^И х?д??л??лжэ байха епотой, — гэжэ *УУ*™"г^л1Л(: ханраад: байба. Тиихэдэ тэрэ Будамшуу ШШН тнигээд саашань "Нэгэ х?ниие энэ хуулиин е?оорН^^НЩШбШ би энэ тогтоолын ё?оор х?д^^?^^эбэ0шГБолю?лжа шада-гэбэ. Сэсэн Будамшуу даа зуб хэлээ гээшНИШ Та Н9ГЭ хал байгаа гээшэ гэжэ "ЯН болопон хойно нэгэ бага. байгыт даа. Х?нэй ?хэхэ ЩЩ х" улиин тогтоолын ё?оор х?н ?хэнэ аабза. Тэрэ ?хэ?эн х?нииещ танда найда.
        х?д??л??лээд, бишэ саашынь болюулжа ?
        набди, — гэбэд. м~гч ех9 баян айлын эзэн
        Тиижэ байтараа тэрэ нютагта нэгэ щ малтуулба.
        ухэшэбэ. Будамшуу нэгэ ехэ на* баян ^дбэ гэжэ
        Поопые залахаяа ошобо. Буряадын и ?х?? щ хада
        мэд??лхэдэ, баян поп ерэхэ болоба d у |||| Будамшуу
        ехэ юумэ абха бэзэб гэжэ. ?хэпэн, ? $щ дэ9р абаад
        даа олон зонтой, пооптойгоо|Н Щ дээрэ ном уншажа
        ошобо. Пооп улаан хэрээсэеэ баряад, ? гараад^ ?хэ?эн
        байхадань, Будамшуу Щ НИ поопоо тэрэ нухэ уруунь
        х?ниигээ наян сажан хаяпанаа п?? |
        т?лхижэ унагааба. БудамшЦдаа олон н?хэдевр |
        —Шорой хаягты! — г рой хаюулжа, поопые ?хэ?эн х?нтэй хамтаруулжа дээрэ?ээк шорой хаяжа алажархиба.
        —Зай, бидэ энэ баян хунэй орой хадаа з??рнинь поопын гэр хотынхидтэнь абаашажа ?хэ ё?отой байнабди.
        Будамшуу даа олон х?ниие абаад, орой хахад з??риинь гэр; хотондохидтэнь абаашажа угэбэ.
        —Поопнай яа?ан бэ? — гэжэ асуулсажа байба.
        —Х?д??лу?лээбди, — гэбэ.
        —Поопымнай юундэ х?д??л??лжэ орхибо гээшэбта?
        —Буряадуудын ?хэхэдэ пооптойгоор х?д??л??лхэ гэ?эн хуулиин тогтоол гара?ан байна. Тэрэ тогтоолын ё?оор х?д??-л??лэлсэхэ болообди. Тиигээд ?хэ?эн хун??р хамта худ??-л??л?эн байнабди, — гэбэ. Тиихэлээр тэрэ айл тэрэ гэ?ээр хуули засагта мэдуулбэ. Будамшуу даа олон нухэд зондоо хэлэбэ: Энээн тухай ехэ зарга болхо. Тиихэдэ таанар угэеэ нэгэсуулжэ, алдуу солюу ?тэйг??р минии хэлэ?энэй ё?оор хэлээд байгаа — райгты, — гэбэ. Хуули засаг татуулба тэдэниие.
        —Таанар юундэ поопые абаашажа ?хэ?эн хуне?р сугтань хэжэ алабат? — гэбэ.
        —Буряадын ?хэхэдэ пооптойгоор х?д??л??лхэ гэжэ хуулиин тогтоол гара?ан байнал. Биде тогтоолой ё?оор х?д??л??-лээбди.
        —Эндэ?ээ хойшо буряадын ухэхэдэ таанар пооптойгоор х?д?ел??лхэ гэжэ хуулиин тогтоол гара?ан юм гээд лэ хунэй! ?хэхын тоогоор ло поопые абаашажа, н?хэ руу хэжэ алажа байхатнай?
        —Конээшно! Рааз хуулиин гара?ан хойно, поопые абаа-шаад булалсажал байха ё?отойбди, хуулиин тогтоолой ё?оор ябадаг боло?он хойноо, тогтоол?оо гадуур бидэ хаана ошохо бэлэйбди. Х?нэй ?хэхэ м?нхэ, ?хэхын тоогоор тэрэ noon гээшэн хэр олон байжа ухэ юм бэ? — гэжэ Будамшуу даа хэлэбэ.
        Тэрээни дахажа яба?ан н?хэд??д Будамшуу даагай хэлэ-1 ?энэй ё?оор ?гэеэ нэгэс??лжэ, булта адлихан хэлээд. байна. | Тиихэдэнь хуули засаг буряадын тэнэг мунхаг барагдаха юм, бишэ даа гэжэ: "Эндэ?ээ хойшо поопые б? абаашагты. Хунэй ухэхэдэ х?нтэйгеер худ??лу?лдэг гут? Дахижал поопые бу абаашагты", — гэбэ.
        Тиигээд поопоор х?д??л??лхээ боли?он байба.
        22.БУДАМШУУ ДАА
        Будамшуу даагай сэсэн хун гэжэ хун зон дуула?ан байгаад, туршажа ?ээхын т?-
        л?? т??лэи табижа ?хэ болобо, хажуудань хабшажа мяха угэиг??р, Будамшуу даа т??лэйеын х?ндэдэг ё?оор х?нд??д, за-лаха ёпоор болгоод, баруун гараараа барижа абаад, зуун гараа ?арбайлгажа баряад:
        Май! — гэжэ гартаа ?г??д, — би аянай хунби. Энэ т??-лэйг?? хундэ залажа уг??д, хоо?оор хонохо аргамгуй, хажуудань хабшаа мяхаш угэй юм байна даа. Нэгэ гар?аан н?г?? гартаа залаба гээшэб, — гэжэ хэлээд, т??лэйеын хуу мулжэжэ эдижэрхибэ. Тэрэ айл юуш гэжэ хэлэхэ аргагуй байба.
        Бапа нэгэ нухэртэй нэгэ айлда оробо. Тиихэдэ табагта ехэ тарган мяха шанажа, нухэртэйдэнь нэгэ табагта мяха табижа угэбэ. Будамшуу даа н?г?? н?хэрэйнг?? дээдэ захадань ?ууба. Тэрэ н?хэртэйг?? хутагаа гаргаад, заахан тэрэ мяхан?аань эдижэ байтараа, Будамшуу даа хутагаа нугалжа, саашань хармаандаа хээд, пулаадаа гаргажа амаа аршаад, табагтай мяхаа саашань тулхибэ. Доодо тээнь ?уу?ан н?хэр мяха эдихэ хэмш ?гэй дураниинь х?рэ?эн аад, дээдэ талый х?нэйнг?? эдихээ болиходо, дурагуйхэн хутагаа нугалжа саашань хиижэ, пулаадаа абжа амаа аршаад, табагтай мяхаа заахан саашань тулхибэ. Будамшуу даа тиихэдэнь: "Али бишни шамаяа эдихэ юм гу гэжэ ?анаад, шинии эдихээ болёо юм хада би эдихэм-ни", — гээд дахин хутагаа гаргажа ерээд, хуу эдижэрхибэ. Доодо тээнь ?уу?ан н?хэр хоо?оор ?уушаба.
        23.ХОЛЬШОР Х?Б??Н
        Урай, урай Хольшор хубуун ябана. Тиижэ ябажа ябахадань, нэгэ баян хун
        золголдоно. Золгоод хэлэнэ:
        —Хольшор хубуун, хольшороо хэллаа, — гэнэ.
        —Хольшороо хэлхымаад ла, хольшороо гэртээ марташ-хоод ерээльби, хольшороо асархым мориёо угыштаа, — гэнэ* Баян хун унажа яба?ан мориёо угэнэ. Баян хуни морейн абаад, уна?амээрээн:
        —Хольшороо асархам, — гээд гэр тээшээ ябажа ябана. Ябажа ябаад, нэгэ хунээдэ ороно. Баян хуни хугшэн ган-саараан пуужа байна.
        ' — Энэ Хольшор хубуун, хаана?аа ябаабши? — гэжэ ?урана.
        —Тан?аа би мунгэ эрэжэ ерээльби, — гэжэ Хольшор хубуун хэлэнэ.
        —Юун мунгэ ман?аа эрээбши, танда ?рэ угээ бай?иим-
        нээбди, — гэнэ.
        —Танай урагтнай эльгээгээл морёо угэжэ, — гэнэ. — ?нт-хээбэй хадаа харыштеэ, энэ газаатнай байнал, — гэнэ.
        Тэрэ баян хуни хугшэнн шагаабараараа харангэйнь, абгайн
        морин уяатай байна. Хольшор хубуун:
        —Тэрэ морёо таниништеэ? — гэнэ. Баян хуни хугшэн:
        —Абгаймни моринал даа, — гэнэ.
        —Абгайяа мори танижа бай?ан хойноо, м?нг?? ?хееб-таа, — гэнэ. v
        Тэрэ баян хуни хугшэн бутуу тэбэргэ мунгэ угэнэ. Хольшор хубуун тэрэ мунгэйн абаад, морин дээрэ ?уугаад ябана. Ябажа
        9*
        191 ябахадан гурбан морёор тургуубай эд бараа тээгээд ябана.
        Тэрэ тургуубайе харпан бьеэрээн Хольшор х?б??н гээшэ, эбМв соо?оон м?нг?? абаад, морьноо ???л доро хээд орьтино. Туя
        гуубайтай золголдоно. Золголдоод тургуубай?аан ?урана:
        —Юу наймаалжа ябанат? Тэрэн хэлэнэ:
        —Хундэ хэрэгтэй юумэ хуу баран биимал даа.
        —Тэдээнээ намда харуулагтыл даа, — гэнэ. ТургуубаЙн хойто с?нд??гээ неэгээд харуулна.
        —Энэ эдтнай х?дээтыйм? — гэжэ ?урана.
        —Энэмнай эды, тэдэмнай тэды сэнтэйма, — гэнэ тург^Щ байн.
        Хольшор хубуун халаа?аа ?абардажа ?зээд:
        —Ай удха шудха, м?нг?? гэртээ марташхоод ерээпэмбйуИ гэнэ — Байс моримни мунгэ гаргкиим?ан, — гэнэ.
        Морёо махмал мннаагараан шэб байса сосёотьно.' Морин собхор?он бэеэрэн алта м?нг?? гаргаатьна. Тэрэ тургуубай-' пууд ехээр гайхашхоод байна. Тэрэ м?нг??р?? эд бараа абана. Тиижэ байхадань тургуубай тэрэ мориндон ехэ хорхойтооЦ
        —Энэ морёо намда ухэшаам, энэ тээбэри тбваариим абыш, — гэнэ.
        —Айл нохой хэлшэбэйми хэлэбэш. Энэ морёо юугаарш андалдахахоймидьби даа, — гэжэ Хольшор хубуун хэлэнэ.
        Тиихэдэн тэрэ тургуубайн хэлэнэ.
        —Юуш ?аа андалдаил даа, — гэжэ.
        Андалдана. Гурбан эд барааинь абаад, мунгэ гаргадаг мШ риёо угэнэ. Тургуубай тэрэ морёо унаад ябана. Гэртээ ошожоЯ тургуубай х?гшэнд?? хэлэнэ:
        —Ухэс?? алта мунг??р дутхабойбдил даа. Бишни алтщ мунго гаргадаг моритой болоод байнальби. Тургуубай муда гэнд?? ехэ хэрэгтэй болоод, мориёо шахамал минаагаараан* сосёод, сосьходон нэгэ хоёр мунгэ гаргана. Тэрэ мунгеереен юу хуу абанад. Тэрэ тургуубай алта м?нгэндэ ?анаашархаяа болёод, ехэ баяртай байжа байна. Хольшор хубуун гурбан боозо эд бараагаа абаашажа, хугш'э хубуугээ хубсалуулна.
        Нэгэтэ Хольшор хубуун хээрэ гархадаа, хоёр гурбан халаа-са абаад, эбэртээ хээд гарана. Гар?ан бэеэрэн, халаасаяа нухэн соо хээд, хотогой модо баряад, харг?й дээрэ ?уужа ?ууна.
        Нэгэ хун гурбан тээбэрээр сагаан талха тээгээд, городто орожо ябана.
        —Хольшор хубуун, эндэ юундэ ?уугаабши? — гэнэ. Хольшор хуб??н хэлэнэ:
        —Энэ н?хэн соо?оо хэлеэмэ халааса бэлэн болоод гархы-мал. Энээнээ гэртээ абаашаха ?анаатай ?ууиальби.
        Баян хун;
        —Юугаа хэлэжэ тунэнэш, — гэнэ.
        132
        — ?ншхээбэй хадаа энэ хотогой модоороон татаад аб?ууль-
        бидаа, — гэнэ.
        Баян х?нэй хаража байса хотогой модоо хээд, халааса
        татаад абана. Тэрэ баян хун угаа ехээр гайхана.
        —Хэнш хуни татаад абахада абагтхы даа? — гэжэ ?уранга:
        —Юундэ абагтахбой ?аам, — гэнэ Хольшор хубуун. Баян х?ни татаад ?зэхэдэн, нэгэ халааса гарана. Баян
        хун ехээр гайхажа, Хольшор х?б??ндэ Хэлэнэ:
        —Энэ гурбан тээбэри талхайм абыш, намдаа энээнээ ?гыш! Хольшор х?б??ш
        —Юугаарш андалдахабой бай?иимильби даа, шамдаа гэжэ ?гэхэмаам даа, — гэжэ ухэ болно.
        Тиижэ Хольшор х?б??н гурбан тээбэри талха гэртээ асаржа угэнэ. Ехэ ?нэр баян болоод байна, юугаарш дутахаяа болёод. Тиижэ гэртээ байжа байхадан, тэрэ тургуубайнь морин м?нг?? гаргахаяа болёод, Хольшор х?б??н мэхэлээ гэжэ тэрэнээ бэдэржэ, алаха мни гэжэ ябана. Хольшор х?б??н тэрээниии мэдээд, нэгэ хара хониёо алаад, шу?айнь хото соонь шудхаад, эзыеэ сээжэдэн уяад орьтино. Дээр?ээн хубсалуулаад, х?гшэн-д?о хэлэнэ — тургуубайн озирходо эдеэ юу х??гээш баряабэй байгаарайш. Тиихэдэшни: "Х?гшэн эдеэгээ барииш", — гэхэдэм-ни, ?хэ?эн урууд?иимайе айлшан болгогшош гээд хараагаарайш. Тиихэдэш бишни хотьгоёо баряад хотон ташааш хадхахаб, тнихэдэм гэдэргээ тангайд гээд унаарайш. Уна?ан хойнош, "ухэ?эни бодхохо, ?бээр?эни баяжуулха шахамал минаамни хаанам" — гээд баруун ханадаа ?лгээтэй бай?ан минаагаа абаад шамаяа сосьходомни, ?уг харайгаад бодооройш, — гэнэ.
        Тиижэ ?уухадан тургуубай ороод ерэнэ. Хольшор х?б??н:
        —Уу, айлшан ерээ, наашаан, наашаан, — гээд, остоолдоо абаашажа ?уулгана.
        Тургуубай хэлэнэ:
        —Хольшор хубуун гээшэ намаяа мэхэлбэлши, — гэнэ.
        Хольшор х?б??н:
        —Шамайе мэхэлпэнээш мэднэбэйльби, — гэжэ хэлэнэ, —
        айлшан ерээ?иим. Эдеэгээ барииш!
        Хугшэниин:
        — ?хэ?эн урууд?ымайе ходо айлшан болгогшош, — гэнэ.
        —Харыш, энэ ?хэ?эн эзые, — гэ?эн бэеэрээ хотьгоёо баряад, ошоод эзые хадхаадтина. Тэрэ хототой шу?а хадхахадан б?т?? тэрсэрсэ адхарна, хугшэниин тад г?дэргээ тангагад гээд унаадтина. Тэрэ тургуубай ухаа алдашхоод ?ууна. Хольшор х?б??н:
        —Энэ ууртай эзыеэ алашхоольби, — гэнэ. ?хэ?эни бодхоо-хо, ?бээр?эни баяжуулха шахамал минаймни хаанам гээд, баруун хана?аан ?лгээтэй бай?иимайе ?арбагад гэжэ абаад, хугш?? хоёр-гурба аряад соснно. Хугшэниин ?уг харайгаад
        бодотьно.
        Тургуубай угаа ехээр гайхашоод ?ууна.
        —Хольшор хубуун, — гэнэ, — эд бараагаар яахамниб, энэ ммнаагаа намдаа ухэшнихаяа даа. Тиигээд урэ ялабеэр зуб-шэлтхэмнайшиил даа, — гэнэ. %
        Хольшор хубуун:
        —Лмалшабоймайе амалбалштаа, — гэнэ. — Шамда а гэжъ угэхымаам даа.
        Тэрэ минайинь абажа, тургуубай гэртээ арлина. Арлихадан гургуубайнда айлшан ерээд пууна. Ороод хугшэнд?? хэлэнэ;
        —Эдеэ шангалаад бэлдэ.
        —Бэлэн эдеэн убээ, — гэнэ.
        —Харыш энээни, хундэ ёртогод гэхын, — гэнэ. Хотьгоёо барнжа ошоод, эзыеэ хадхаад алашхана.
        — ?б??р?эни баяжуулха, ухэ?эни бодхоохо мина а мни хаанам? — гээд, тургуубай ухэ?эн эзыеэ бутуу сосино.
        ?хэ?эн эзы сосиш, бу сосиш бодхобой байнышни даа. Тэрэ-айлшаниин тургуубай тунээ гэжэ ноёд хатадта хэлэнэ. Тэдэн ерээд, тургуубайе нухэн турмэд'э хаажа, Хольшор хубуундэ; мэхэлэгдэжэ, уедээ зобо зобо?оор ?хэ?эн байна. Хольшор ху-. буун тиимэ бая ноё?ые ??рн?? эрдэмээр, шадамараар дара?ая) байна. Ту?н?ээ хойшо Хольшор хубуун ажа яргажа пууна^
        24.АЛЯА ШАРА ДААБУУ
        Урда сагта аляа Шара Даабуу гэжэ ал-дартай, тоомг?й хухюу, шадал з??ри ?гэй — иимэ нэгэ х?н бай?ан юм.
        Нэгзтэ тэндэхи баян айлда баяд ноёд сугларжа сайлалгаЗ хэжэ байхадан, Шара Даабуу орожо ерээд, гэрэй эзэндэ хэлэнэ;
        —Би эдэ ноёдтой юу-хээ дуу гаралсаха ?аналтай ?эмби. Ороходо болохо гу? — гээд ноёдой байпан газарта ороод:
        —Зай, ?айнууд гут? — гэхэдэн нэгэ ноён:
        — ?айн! ?айн) — гэбэ.
        Тиин ?уужа байтараа Шара Даабуугай гаража ерэхэдэн, гэрэй эзэн:
        Ноёдтой юу х??рэлдэбэш? — гэбэ Шара Даабуу:
        —Ноёдтой энэ тэрэ ?онин х??рэлдэжэ ?уу?анаа гаража ерээб, — гэхэдэн гэрэй эзэн:
        in Худ^лааР бу хэлэ, шамайе ноёд тоохо юм гу? — гэхэдэн. Шара Даабуу:
        ?амбэ Т Юу. хэлээ^ гэжэ хэлэнэш, юундэ намайе тоохо угэй rwnvo< Рээ э байтагай би тэдэнииешни нохой болгожо ху-уулхао, — гэбэ.
        Гэрэй эзэн:
        тлги^."^°^дые нох°и болгожо хусуулаа ?аашни, би шамда нэгэ Шап "л13 М?нгэ ?"бГ-гэбэ
        —зй? УУ эубш?обэ, ноёндо гуйжэ ороод хэлэнэ:
        аи, ноёд би таанадта дэлхэй дээрэ ?зэгде? угэй пайхан
        асаржа ухэмни. Ноен ?ураба:
        —пайхан дуутай нохойшни хайшан гэжэ хусадаг юм бэ?
        Даабуу нохойшолон муухайгаар хусажа угэбэ. Тиихэдэн ноён:
        —Ээ, ?айханаар хусадаг нохойшни иимэ байдаг угээ юм. ?айхан дуу гээшэн иимэ юума гээд: ??б! п?б( — гэжэ нохойшолон хусаба.4
        Тиихэдэн Шара Даабуу гаража ерээд, гэрэй эзэндэ:
        —Ноёдой нохойшолон хусахые дуулба угта? — гээд нэгэ туулмаг алта мунгыень абапан юума гэхэ.
        Шара Даабуу хэлэбэ: — Ноёдые хусуулхашни юум даа, тэдэниишни б… барижа шадахаб. Гэрэй эзэн:
        —Худалаар бу хэлэ! Тиигээ ?аашни, би шамда гурбан
        туулмаг алта мунгэ ухэб, — гэбэ.
        Шара Даабуу:
        —Зай, тиигээ ?аа, ?гл?? дасанда ошожо бишни олон зоной хаража байхада танда харуулхаб, — гээд ?гл??ниинь хоюу" лаа дасанда ошоходон ехэ хурал болжо, ноёд ?айд суглар?аи ехэ м?ргэл болжо байба. Гэнтэ харахадан ?н??хи ноёдиин дасангай гэшхуур дээрэ мургэжэ тонгошожо байхадан, Шара Даабуу гэнтэ гуйжэ ошоод ноёной б… адхажархихадан, ноён ехэ сухалдаад, Шара Даабууе т?рмэдэ абаашуулба ?анха. ???лдэ хуралай тара?ан хойно ноён Шара Даабууе асаража хэлэбэ:
        —Энэ яндан угэйтэй Даабуу х??е ба?аха болоо гуш?
        Эндэш нюргайш сохихом!
        Тиихэдэн Шара Даабуу доро унажа, гуйн ??гэдэн иигэжэ
        хэлэбэ:
        —Ноён ахай, хайралагты, би дээдэ ехэ тэнгэринэри х… баряа *?аа баяжахаш гэ?эн хотогто ламын абаралтай пэм. Тиигээд тэнгэридэ бэдирхэ гэхэдээ олонош ?гэйб, ямарш юума байхы мэдэнэш ?гээб. Тиихэдэ, ноён ахай, танине тэнгэри бур-хан?аа дутуу угы гэжэ ?ана?андаа иимэ юумэ хэбэ гээшэб. ?гэйтэй яндан намайе х?лисэжэ хайрлыт, — гэжэ гуйхадан, ноён тэнгэри?ээ ??рэ угы г??л?эндээ, баяртай хэбэртэй ехэрхэн татажа:
        —Зай, тиигээ ?аа, арилдаа саашаа! — гэ?эн юм.
        Тиин Шара Даабуу ?н??хи х??н?ээ мун алта м?нгые ехээр абаба. Тэрэ хун хэлэнэ:
        —Ши яа?ан айха угэй ??рхэй хун гээшэбши? Хайшан гээд т?рмэ?ээ мултарба гээшэбши? — гэхэдэн Аляа Шара Даабуу;
        —Энэшни бараг даа, би эдээндэшни нохойн баапа' эдюул-жэ шадахаб, — гедэдэн тэрэ хун:
        —Ноёндо нохойн баа?а эдюулээ ?ааш, шамда хахад зев* риёо ухэб, — гэбэ. Тиижэ хэлсээ хэ?энээ ???лээр Шара Даабуу сагаан болшо?он нохойн баа?ые та?а нюхаад, бисииханаар саар?анда боожо, тэрэ ноёндо хоюулаа ошожо иигэжэ хэлэбэ:
        ЕВ
        Танай аша ту da ар м?ко? болходо з??ритэйхэн болжб^ ехэ баяртай ябанаб. Тиигээд энэ дэлхэйдэ хомор ?нэтэ сэнтээ габжаа гээшые оложо асарааб. Энэмни ?нэх??р?? габжад гээшэ гу, али бэшэ гу. Амасажа хайралхые гойнам, — гээд нохой нгоо баа?ые ухэдэн, ноён боолтыень тайлажа, бааханаар хургандаа халта амталан ?зэжэ "габжаа" гээшэ ?нэн г? даа, али бишэ гу, би ехэ танина угыб, хадагалжа ябахадаа, — гээд гэдэргэн ?гэ?эн юм гэхэ.
        Тиин Аляа Шара Даабуу ??рээнг?? ?ргэ аманай хурсада/; тэрэ баянии та?а мэхэлжэ, хахад з??ринн аба?ан юума ?ан ха.
        25.БАЛАН СЭНГЭ
        Балан Сэнгэ гэжэ ехэ ухаатай хун бии байгаа. Тэрэ ехэ угытэй, а яга а ?бэртэ-лэнхэй. айл зайжа ябадаг байгаа. Уриснын сайнда туреэ сэм ?ндэгнэй мууда хобхороо сэм Убхэр улаан хонхор хаана байна, — гэжэ ябадаг сэн.
        ?бэртэлсэн аягаиь ехэ томо, нэгэ айлда ор. он гэхэдэнь, сай аягалжа байсан эхэнэр хэлэбэ: "Ямар ехэ аягатайбте?" Тиихэ дэиь Балан Сэнгэ хэлэбэ: Я
        Галын захайн хуниие
        гомодхуулдаг, Ганса намайе баярлуулдаг аяга гээшэ.
        Нэгэтэ Балан Сэнгэ ламые гурба дахин мэхэлхэб гэжэ боосолдоо: амбанай б… барихаб, нохой шэнгеэр хусуулхаб, нохойн бааса эдюулхэб. Боосолдосон хунуудынь дахасалдаад ябана гэхэ. Балан Сэнгэ нохойн баас хатаагаад, убэртэлэнхэй ябана. Нэгэ айлда найр болобо гэхэ, хун зон ехэ олон. Амбан газаа гараад шээжэ байна. Тиихэдэнь Балан Сэнгэ гуйжэ ошоод, б… бажуужархиба. Амбан ехэ уурлаба, галзуурхаш бо лосон тухай.
        Тиихэдэнь Балан Сэнгэ амбанда хэлэнэ: "Би Богдоос тэн-гэриин б… бариха мундэлтэй хум. Теэд тэнгэридэ би яажа хурэхэбиб. Танаа тэнгэри шэнги санажа байсан дээрээс иимэ ушар болобо". ??рын тухайдаа иимэ угэнуудые шагнахадаа, аибая ехэ баярлажа, уурлахаяа болёо гэхэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ иЭгэдэхн боосоогоо абаа. Тиигээд амбанаас асууба:
        —Та, мэдэхэ ёстойт, сайн нохой муу нохой хоёрой хусаха да ялгаатайем гу? — гэжэ. Амбан;
        —Илгаатай даа, муу нохой "?аав-?аав" гэжэ, сайн нохой "уув-уув" гэжэ хусадаг, — гэбэ. Иигэжэ хоёрдохи боосоогоо
        абаа. Тиигээд м?н?охи убэртэлсэн нохойн хатасан баас гаргажа, амбандаа хэлэбэ: "Би энэ гаржаамын сайн мууень мэдэжэ ядааб, энээниие илгаруулжа угыт. Тиихэдэнь тэрэнь ам-талжа узэбэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ гурбадахи боосоогоо абаа.
        26.ХУРМАСТАШНИ ГЭЭШЭБ
        Урда сагта нэгэ хомхой хобдог/баян ажа"?уу?ан гэхэ. Тэрэ барлаг зарасанартаа хатуу зэб??нээр хандажа, улэн хоо?оор байлгадаг байгаа ха. Тиигэжэ тэдэнэрээ хашажа бай?анаа айл тосхондо, х?н зондо эли гаргахаг?й, мэду?лхэг?й гэжэ ехэ оролдодог байгаа. Нюу нюутараа нюрганай заб?араар, хабша хабшатараа хаб?анай заб?араар гэдэгтэл, энэ муухай хэрэгынь арад зондо дуулдаба. Арад зоной дунда хурса нюдэтэй, ?онор шэхэтэй хунууд олон ха юм. Ухаа ?айнтай, ульгам хэлэтэйшье хунууд олон.
        Нэгэтэ ехэ ноён ерэхэнь гэ?эн ?ураг суу дуула?ан баян ухаа мэдээ алдажа, тэрэ ерэжэ ябаа ноёной нюдэ далдалуулхак хашалан зоболон хэжэ бай?анаа элируулхэг?й гэжэ бодоод, барлагуудаа холын бэлшээридэ гаргаад, аймхай дуугайнуу-дыень нэгэ заа ?энэгтэйхэнээр хубсалуулжа, эдеэ хоолыень нэгэ бага ?айжаруулба. Уур сухалаа нэгэ заа хуряаба. Юушье мэдэхэгуй зарасанарынь ехэ хухижэ, дуутай зугаатай боло-бод ха.
        Уданшьегуй ээргэшээ гурбан моритой, уран гоёор хэ?эн д?рбэн м??ртэй тэргэтэй, ялагар медальтай, ямба ехэтэй ноён гурбан хонхо ханхинуулпаар баянай газаа хурэжэ ерэбэл даа-
        Баян эзэн айлшанаа альган дээрээ ?ргэхэ??? наагуур дээрэ доронь орожо, дохин байжа амаршалба. Тэргэ?ээнь буул* гажа, тээг жуузада ?уулгаад, шиираг шамбай тургзн д?рбэД'] х?б??дээр тэл??лэн, ноёниие гэр тээшээ залажа ябана. Тиигэжэ ябахадаа баян ноёной хойнонь орожо: "Бараг ?ууна гут? Хатуу дэншээ бэшэ гу?" — гэжэ ?урасагаан ябана. Томоотой янзаар сэлдыжэ ?уу?ан ноён гэнтэ гэдэгэд гээд, муухайгаар хэшхараад, жууза дээрэ?ээ мухарин унашаба.
        —Юун болобо гээшэб? — гэжэ мэгдэ?эн тэбдэ?эн баян ?у-
        144
        1
        бв? то?реод, ?ур?? дарагдаад, ?ун??? зайлашан алдаба. Уна-
        ?ан ноеноо х?лыень тэбэрижэ таалан байба.
        Ушарынь юуб гэхэдэ, баянай буруудые хаража яба?ан барлаг баахан х?б??н ноёной тэл??лжэ яба?ан жууза доро шур" гажа ороод, доро?оонь шобхо модоор ноёной хондолой руунь
        хадхажархи?ан байгаа.
        Тэрэ ??бэлгэн барлаг х?б??е тэндэнь барижа:
        —Ubi г аз ар а й хара бэдьхэ! Хаана?аа гаража ерээд, иимэ муухай, аюултай ааша гаргабаш? Нюрганайнгаа ар?а шулуу-лаад?йд?? ?алахаг?йш. Газарай габа?аа гара?ан гай! — гэжэ баян эзэн ш?д?? зуун, ??ыень зулгаажа оробо.
        —Баян баабай! ?гыемни шагнажа ерээд, зэмэлхэ хадаа ээмэлыт! — гэбэ.
        —Юу хэлэхээ ^анаабши, хэлэ! — гэжэ ?ая хул дээрээ бо-дожо яба?ан ноён ?ураба.
        ШЩ: Хурмастые, сошоо?он х?н баяжадаг юм гэжэ дуулаалби. Теэд талаан боложо, хурмастые харахадаа тон ехээр баярлажа сошооболби. Та, ?ндэр ехэ хурмаста, хайрада ?рш??гыт! — гэжэ барлаг х?б?ун. ноёной урдапаа мэхэтэйхэнээр хараад, дохиго* нон байба.
        Ямба ехэтэй, ялагар медальтай ноён "хурмаста" р??лэ?эн-дээ уур сухалаа таража, жууза дээрээ лаб забилан ?ууха зуураа:
        —Зуб даа, би хурмасташни гээшэб! — гэжэ томоотой б?-д??н хоолойгоор х?б??ндэ хэлэбэ.
        Хажуудаа бай?ан ??б?? т??ри?эн баянда хандан хэлэбэ:
        —Энээхэн хубууе зэмэлхэ хэрэгг?й. Энээндэ нэгэ ?эеы гэр, хоёр ?аамхай ?неэ, ?ш?? гурба-д?рбэн хони, унаха мори ?г??д табп, — гэжэ захйрба.
        —Эдэ б?гэд?? хурмаста тэнгэри?ээ ?ршвогдзбэ гэжэ ойл-Тоорой, — гэжэ ноён барлаг х?б??ндэ хандаба.
        Баянай досоо хэды хара буубашье ноёной захиралтые яаха-шье аргаг?й д??ргээ ?зн. "Газарай габа?аа гара?ан гай гарза болобо", — гэжэ ?амгандаа шэбэд гээд, шэг шарайгаа хубнлч ган шомшорбо. Тиигээд ноёной хажууда нэгэшье хуни не д?тэ-л??лбэг?й.
        27.БАЛДАН СЭНГЭ
        Урдань нэгэ нютагта баабайн х?б??н Бал-дан Сэнгэ бараг мэхэтэй х?б??н байгаа
        ?эн гэдэг. Балдан Сэнгэ хаанашье ябахадаа, ямаршье сэсэн ухаатай хун и не ??рынг?? унэгэн мэхэдээ оруулдаг байлан юм. Тиимэ?ээ оршон тойрон байгаа олон нютагуудта баабайн х?б??н Балдан Сэнгэ "унэгэн мэхэтэ" гэж^э суурха?ан юм гэдэг. Теэд нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо унаад, ехэ яаралтай г?йлгэжэ ябахадань, нэгэ эхэнэр тархи дээрээ табан тамгын тогоо ?рг??д ябатараа:
        —Эй, Балдан Сэнгэ, намайе мэхэлхэ ?гылши, — гэжэ хаш-хархадань,
        Балдан Сэнгэ: |ff
        —Шамайе мэхэлхэ?ээ байтагай тэнгэридэ т?ймэр гараад, тон с?л??г?й зониие зарлажа яаралай ехэ яаралтай ябанаб, —
        гэбэ ха.
        •"Тэрэ эхэнэр:
        —Алим, алим? — гээд, ??д?? тэнгэри хараха зуураа тогоо-гоо хаха алда?ан байгаа.
        Ба?а нэгэтэ Балдан Сэнгэ нуурай эрьедэ "бэеэ за?аад", Щабаа?ан дээрээ малгайгаа табяад, нуурай боро шабараар "уха хэжэ байтарань хоёр наранай хоорондо т?биие гурба той-родог т??нтэй халюун моритой Тарган Тарба гэжэ алдартай х?н хажуудань туласа ерээд:
        ' Балдан Сэнгэ, Балдан СэнгЭ, намайе мэхэлыш, — гэбэ. Yrbi даа, би м?н?? мэхэлжэ шадахаг?й байнаб, мэхэлдэг номоо гэртээ мартаад, — гэбэ.
        Мэхэлдэг номоо гэр?ээ асараад, намайе туршал даа, — Д. н?г??дэхинь ?алаха ?андахаар бэшэ байна.
        ?гы даа, гэрни холо, с?л??шье ?гы байнаб, — гэнэ.
        —Минин морёор ошоод асарыш, би х?леэгээд бай?ууб, —
        гэбэ., и /_1
        —Зай, яахаб, тингэоэл тшшуу, юрэл энэ малгай дором алтан шубуун бии юм, бу гаргаарай. Хэрбээ ?зэхэеэ ?анабал, доогуурань "гараа хээд, баряад узээрэй. Теэд намайе хулезжэ ' ядабал энэ бухым унаад, урагшаа, хаража ум гэжэ сохёод, хойшоо хаража хом гэжэ сохёод ябаарай, — гээд Балдан Сэнгэ тэрэ хунэйнг?? мориинь унаад, арилшоо пэн.
        Мун??хи Тарбамнай хулеэжэл байба. Нэгэ саг, хоёр саг… табан, зургаан саг болобо. ?дэшын боро хараан болобо ха даа. М?н??хи Балдан Сэнгэ байхагуй. Теэд Тарбын хулеэжэ тэсэхэ аргань ?алажал бай?ан хэбэртэй. Малгай дорохи алтан \ шубууе ?онирхоно. Гараа хээд баряад узэхэ гэжэ шиидэбэ.
        ?эмээхэн малгай доогуурань гараа хэхэньш тэрэ нялдагар] юумэн баригдажа:
        —Ай халаг! Яяр мэхэшэ Балдан Сэнгэ мэхэлбэл ха, — гээд, шабар бухаяа унаад, урагшаа ум гэжэ сохиходонь, уусань сумэршэбэ, хойшоо хаража хом гэжэ сохиходонъ, сээжэнь ха-харшаба..
        Иижэ Тарба мэхэлэгдэшэ?эн юм гэдэг. Бараг нэгэ удэр Балдан Сэнгэ аминай хэрэгээр ара худ??- Iг??р ябажа ябахадань, Зуудай баян зургаан зуугаад хониёо туугаад, зу?алан з??жэ ябаа бэлэй. Мун тэрэ:
        —Балдан Сэнгэ! Балдан Сэнгэ! Ши одоо намайе орой-доошье мэхэлхэгуйш! — гэжэ бардам хоолойгоор бард байса ': хашхарба.
        Балдан Сэнгэ:
        —Мэхэлхэ?ээ байха, шамда шабаа?аа барюулжархихаб,^- * гээд, туранхай сагаан мориёо турьяса ташуурдаад, табижа ябашаба.
        Тээ губээн саана далда ороод, гуталаа тайлаад, ?рв??эн гуталдаа зада будаад, Зудаан зу?аланай харгы дээрэ хаяад, I саашаа ябаба. Теэд хахад модо тухай ябаад, н?г??дэ сабхяа тайлаад, сэбэрхэнээр хаяба. Харгы уруу ябажа яба?ан Зуудай баян хонидоо туужа ябатараа харан гэхэдэнь харгы дээрэнь ур???эн сабхи. хуу зууралдашалан хэбтэбэ. Зуудай баян зог татажа хараад, абаха гэхэдэнь, аргагуй муухай, хоёрдохёор" я ур???эн гутал байба, Тиихэдэнь:
        —Энээгээр юу хэхэбиб, — гээд, саашаа замаа ургэлжэлбэ
        ха.
        Тиин гэ?ээнь, тээ саана ошоходонь, н?г?одэ сабхинь тон сэбэрхэн зангаараа хэбтэжэ байба гэхэ.
        —Эй, м?н??хи сабхинайм ур???эн ё?одоо мун лэ байна, — гээд Зуудай тэрэ сабхяа абаад, соохор мэдээндээ суха-рин гэдэргээ табишаба. М?н??хи муухай сабхяа абаад, Мой?о-тын голдо ошожо угаажа оро?он юм гэхэ.
        'Баян Зуудай Балдан Сэнгын "б?шмэгые" бари?аниинь ?нэш болобо бэзэ.
        ш
        Нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо худалдажа, заахан эд з??ритэй болохо гэжэ бодобо ха. Тиин моринойнгоо оиЬо уруу мунгэн аягаяа хээд, унаад Доодо голдо ?уудаг долоон наймаашадайда ошо?он юм. Сэргэндэнь мориёо уяад, гэртэ
        ороходонь:
        —Эй, Балдан Сэнгэ, Балдан Сэнгэ, хаана?аа ерэбэш? Ямар ?онинтойбши, — гэлдэи, долоон наймаашад дугташан байжа асуунад,
        — ?ониишье угы даа, хуушаараан байнабди. Тааиад хэр
        байнабта, ажал худэлмэритнай хэр зэргэ ябажа байнаб? — гэхэ зуураа, — наймаа аралжаа бэдэржэ, иарин сагаагшанаа худалдажа орхёошье ?аа, я аха юм гэжэ яба?ан х?м даа, — : гэбэ.
        —Зай, зай, мориндоо юу сэн эринэш? — гэлдэи, бэе бэеэ турин, долоон наймаашад эбд??сэн асууба.
        —Морим ехэл ?нэтэй юм даа. Таанад магад, абаха ?гы бэшэ г?т даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ намдуу даруу янзатайгаар, гартам орохол бэшэ аабты гэжэ дотороо бодон хэлэбэ.
        . —. Мориниин муу юумэн шэнгеэр харагда^нал, яахадаа тиимэ унэтэй байгаа юм? — гэлдэбэ.
        —Шарай муутайшье ha а, шанар ?айтай гэ?энэй ё?оор, минии морин ha pa б?хэндэ мунгэн аягаар шабаа?алдаг юм даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ бардам янзаар ма?алзан х??рэжэ ?уугаа гэхэ.,
        v; — haa, haa, haa! М?нгэн аягаар шабаа?алха морин гэжэ юун байха юм, — гэлдэн долоон наймаашад шоглопон хэбэртэй шанга шангаар энеэлдэнэд.
        —М?н??шье мунгэн а яга гаргаха дутэл?эн байха. Ямар удэр бэ? Бабан гараг г?? ТаанадаЙ харапаар байтар тймгатаи сагаан аяга тас гэжэ унахал байха. Газаа гараад харая, — гээд Балдан Сэнгэ шиидэнгеэр хэлэбэ.
        Тиигээд Балдан Сэнгэ т?руулээд, хойно?оонь долоон наймаашад даха ад гаража, муу сагаан морииень тойроод хаража байтарань, харин ??улээ ургэжэ, шабаа?алха зуурандань ?нэ-х??р?? м?нгэн аяга бултайжа шабаа?анаарынь унажа ерэбэ ха.
        — ??, нээрээ м?нгэн аяга гаргабал, яагаа жэгтэй узэсхэ-лэнгэй юм гээшэб, ямар ?бнин морин гээшэб? — гэлдэн долоон наймаашад дугташан байбад.
        —Гадуур сэн эрихэш угыб даа, гурбан унеэ, гунан cap, гурбан мянган тухэриг угэбэлтнай, морёо ?хэд??шье болохо юм ааб даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ балайщ ядамагг?йг??р хэлэбэ. 53
        Долоон наймаашадай эри?эн сэнгынь аргагуй ухэ болохо-
        лонь, Балдан Сэнгэ:
        —Энэ аягаяа намда ?гыт даа, таанарта ?ара б?ри гара-
        жал байха ха юм, — гэхэдэнь. Долоон наймаашад:
        —Абыш, абыш, — гэлдэн, дуратайхан угэбэ.
        Мунгэн аягаяа ?бэртэл??д, гурбан унеэгээ, гунан сараа туугаад, гурбан мянгаяа хармаанлаад, Балдан Сэнгэ баяртай-хан ?эм гэжэ бардамаар гэшхэлэжэ, гэртээ ерээ бэлэй Долоон наймаашан долоо пара хулеэбэ. Муу сагаан морин мун-гэн аягаар шабаа?алха юумэ угы, харин муудажа туража эхнлээ ?эн ха.
        Тиин долоон наймаашад:
        —Балдан Сэнгэ мэхэлээ байна. Ошожо ?гэ?эн юумээ бу* ляажа асарая, Балдан Сэнгые зада сохие, — гэжэ хеорэлдэбэ,
        Тэдэниие тухеэрэжэ байна гэжэ Балдан Сэнгэ дуулаад, бапа нэгэ арга мэхэ бодожо эхилбэ. Теэд уудэнэйнгээ хажууда нэгэ ташуур улгвод Балдан Сэнгэ ?амгандаа иигэжэ хэлэбэ:
        —Ши хотоодо соо хониной шу?а шудхаад, пуга дороо хабшуулаад, уран дээрээ ?бд??шэ болоод, хэбтээрэй. Би долоон наймаашадай ерэхэдэ, бодыш гэхэб, ши бу бодоорой. Тиихэ-дэшни ?уга дорохи хототой шу?ыеш тумэр шороор сумэ хад-хахаб. Тиихэдэм, ши ух??шэ болоод хэбтэхэш. Би тэрэ ташуу-раар; "?хэ?эн хуниие бодхоохо ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур", — гэжэ байжа сохихоб, теэд хэды сохи?он хойном бодохош — гэбэ ха.
        Уданшьегуй долоон наймаашад орожо ёрэбэ даа. Балдан Сэнгэ:
        — ?уугыт, ?уугыт, ?айн н?хэдни, хаана?аа ерэбэт, — гэнэ.
        —Бидэ шамтай хэрэгтэй ерээбди, — гэнэ долоон наймаашад ууртайханаар ?г??лбэд.
        Балдан Сэнгэ уран дээрэ хэбтэжэ бай?ан Балма ?амгандаа:
        —Бодыш, пайн нухэдни ерээл, сай шаныш, — гэбэ. ?амганиинь:
        —Би ?бшэл??б, бодохо аргамгуй, — гэжэ харюусаба,
        —Бодо гэнэб! — гэжэ Балдан Сэнгэ дахин ба дата ад, ?ам-гаяа татаба, ядахадаа сухалаа хурэн шэрэмэй хажууда бай-?ан тумэр шоро аба?ан бэеэрээ ?амганайнгаа улаан Ьуга уруу сумэ хадхахадань, щупан соргоор гара?ан шэнги орьёлжо, памганиинь ухэшэбэ.
        Тиихэдэнь Балдан Сэнгэ уудэнэйнгээ хажууда байпан ута ташуур абаад:
        — ?хэ?эн хуниие амидаруулха ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур, — гэжэ байгаад ?амгаяа сохижол-сохижол байба.
        Тии?ээр байтарынь ?амганиинь ами орожо, харин бодожо ерэбэ. Долоон наймаашад гайхахын ехээр гайхажа, Балдан
        Сэнгэ?ээ асууба:
        —Энэш ямар аймшагтай ташуур гээшэб? Энээнээ манда
        худалдыш, — гэлдэбэ.
        Тэдэнэр тур(ууи мэхэлуулээшэеэ гол та?а мартажархёо.
        Балдан Сэнгэ:
        —Энэш ехэл унэтэй ташуур даа, худалдахаяаш мэдэнэ-гуйб, эрихэ сэнгээш олохом бэрхэтэй, — гэбэ.
        150
        —Юу эрихэбши, эри?эн сэигыш ?гэхэб гэлдэн долооя наймаашад бэе бэеэ ?рдилдэн байба.
        — ?гы даа, энэ ташуураа ямаршье сэнгээр ?гэх??р бэшэ ха даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ ?ш??л тумарха?ан янзатай хэлэбэ.
        —Худалдыш даа, худалдыш, юун хэрэгтэйб? Хэрэгтэй юумыш хуу ?гэхэбди, — гэлдэн долоон наймаашад ?алахаар
        бэшэ байба.,
        Балдан Сэнгэ унэгэн мэхэеэ гаргажа:
        —Зай, теэд яахаб даа, ?айн н?хэд байнат, нэгэдхеэр, тон таанадта хэрэгтэй юм ?аань, ?гэхэл болоо гээшэ бэзэб даа, д?нжэн ?неэн, д?нэн cap, д?рбэн мянган т?хэриг ?гэбэлтнай, ташуураа ?хэл г?б даа, — гэбэ ха.
        Долоон наймаашад эри?эн сэнгынь дары Балдан Сэнгэдэ асаржа ?г??д, ташуурынь абаад, гэртээ тэдэ тон яаралтай хухюутэй харибад. Хари?ан бэеэрээ ???эдынг?? долоон ?амга-дые алаад, мун??хи ташуураараа налижал гарабад.
        — ?хэ?эн х?ниие амидыруулха ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур, бодыш гэнэб, — гэжэ байжа сохиходонь, нэгэнииншье бодобогуй.
        Б?хэлн ?дэрт?? тэдэн сохёод, ядаад х??рэлдэбэ:
        —Одоол, муугай муу мухар хара мэхэшэн — Балдан Сэнгэ, ошожо шорондо ?уулгажа алая, — гэлсээд, шамдуу яаралтай ябахаяа т?хеэрбэд. Балдан Сэнгэ тэдэниие ба?а ерэхэнь гэжэ дуулаад, ба?а нэгэ арга мэхэ бодобо даа. ??рт?? нэ^э хуурсаг дархалаад, тэрэнэйнгээ хабхагта долоон н?хэ хэбэ. Н?хэн б?-ридэнь т?мэр ута шоронуудые бэлдэбэ.
        ???лээрнь Балдан Сэнгэ ?амгандаа иигэжэ хэлэ?эн байгаа:
        —Би хуурсаг соо ороод ?хэ?эн шэнги болоод хэбтэхэб, ши наймаашадай ерэхэдэ, гэртээ уйлажа, гашуудажа ?уугаа-рай. "Юун болооб?" — гээ ?аань; "Балдан Сэнгэмнай ?сэгэл-дэр ?хэш??" гээрэй, — гэбэ.
        Уданшьегуй долоон наймаашад Балдан Сэнгындэ ороод ерэбэ ха. jig
        —Юун болооб? Балдан Сэнгэ хаанаб? — гэжэ асууба. Балдан Сэнгын ?амган бархиража, пугщаран:
        —Балдан Сэнгэмнай ?сэгэлдэр на?а барашоол даа, — гэбэ.
        —Аа, ?х?? бы? ?хэ?эн бэень хаанаб? — гэжэ долоон наймаашад асууба.
        —Газаа, сарай доро байна, — гэжэ памганиинь харюусаба.
        — ?нэн гу, али бэшэ г?, ошожо харая, — гэлдэн долоон наймаашад сарай доро оробод.
        Тиихэдэнь тэндэ хуурсаг байба.
        —Яагаа аятай юум, ухэпэн бэен дээрэнь (шабаа?алжа) ?уужа абая, — гэлдээд ?уубад. Тиимсээрэнь Балдан Сэнгэ долоон шороороо гэнтэ доро?оонь хадхажархиба.
        1SI
        —Балдан Сэнгэ ?хэхэд??ш хоротой, амидыдааш хоротой, — . гэлдэн долоон наймаашад гэдэргээ харангуй гэртээ гуйлдэжз арнлшоо ?эн гэдэг. %М
        28.СЭСЭН БАЛДАН
        Ннэгэтэ нэгэ нютагай арад зон булта суг-ларжа, ахамад ноёд т?р??тэй хаан ноёо
        олонод. Тэдэ сугларагшад ???эдынг?? дунда?аа халзан ма-лаан толгойтой Тархаалжаниие олобод. Тэрэ ноён хаании оложо байха уедэ табан напатай заахан хубуун намайе ноён болгогты гэжэ. байжа уладай дундуур гуйбэ.
        Нэгэтэ заахан Балдан хубуун хаан ноён?оон ?ураба:
        —Зай, намайе ??рынг?? тул?? хаан ноён болгыт.
        —Ши энэ олон илаа?анай хааниинь боло. Зай, гу? Нэгэтэ Балдан хубуун газаагуур бургаа?аар мори хэжэ
        наадажа ябаба. Хаанай хажууда ерэхэдэнь, малаан толгой) дээрэнь нэгэ ехэ илаа?ан ?ууба. Хубуун тэрэ бургаапаараа шарбадажархиба ха. Хаан ухаа мэдээ алдаад, харан гэпэниинь табатай Балдан х?б??н хойнонь байба.
        —Зай, ши иихэдээ яана гээшэбши? Ерэ нааШаа ?тэр т\р-гэн!
        —Хаан ноён, би илаа?анай зэмэ гаргажа ябанаб. энэ м>у илаа?ан ямар хадаа ноён хаанай толгой дээрэ njvxa оолоои. Намайе ноён болгоо бэлэйт. — ояячян Н л Хаан яахашье аргаяа ?гыдэ ?гэшье ^^^^^Н 6??Н бургаа?аа унаад, барижа яба?ан бургаапаараа тэрэшье газарта ?уу?ан илаа?а алана. ?амган х?б??
        Хэдэн жэлэй ?нгэрЪэн хойно нэгэ ЩШШН гаргаба. Бага хатаниинь ?хиб?? НШШЦЩ хаан ?уужа байтараа х?б??нэйнгээ табатай
        "aha бараба. Хоёр ?амгадай хооР0^Л^яа?далга?аа гара-"лдаан болобо. Арсалдаан хадаа Ц°у хатамайнгаа ?ан юм. Буляалдажал байна бага хатаниинь ехэ х?°??е.
        Эдэ хоёр унэн сэхэеэ олохоо хаан ноёндо дуулгаба. Хаан унэн сэхынъ олохынгоо урда бодолгото болон хэдэн удэр ?ууба;-Тннгэжэ ?уутараа ?анана: "Урай сагта нэгэ заахан Балдан хубууе би илаа?анай ноён болгоо бэлэЙб. Тэрэ хубуун ехэ боложо, ухаатаяшье х?б??н болоо ё?отой".
        Худ??г??р ябатараа тэрэ хубуугээ танижа1 х??рэлдэбэ. — Намда мэнэ гэпээр хоёр ?амгад хубуугээ буляалдажа ерэхэ. ХэнэДншье хубуун юм, бу мэдэе. Хайшан гэжэ эхэнь шиш гэжэ унэн сэхээр хэлэхэ юм. Ши минии т?лв? ошожо шуужэ угэл даа. Эрэ?эн юумышни угэхэб, — гэбэ хаан. — Болохол байна, ?гл??дэр ошохоб, — гээд улэбэ. ?гл??дэрынь хаанайда Балдан ерэбэ. Удангуй хоёр арсал-дааша ?амгад табатай хубуугээ дунда а х?тэле?д хаанайда оробо.
        Хаанай хубса?а умдэ?эн Балдан ехэ гэгшын ноён мэтэ
        ?ууба.
        —Ундэр ехэ хаан ноён, энэ минии х?б??н байгаа юм, — гэжэ бага хатан хэлэбэ.
        Н?г??дэнь: "Энэшни худалаар хэлэжэ байна. Гансахашье ухибуу гаргаагуй юм".
        Хаан боло?он Балдан нэгэ зарсадаа ?элмымии абаад ерэ гэбэ. Удангуй ?элмэнь асарагдажа, Балдан хоёр ?амгадые дахуулаад, газаа гараба.
        —Таанар хоюулан энэ хубууе гаргаа хадаа хубаажа абаг-ты. Би энэ ?элмээр орой руунь та?а хаха сабшахам. Хоёр гар?аань шангаар хоёр тээшэнь татагты, — гэбэ. З??н гарынь баряад бай?ан эхэнэр ?элмээ далайхатайнь сасуу нюураа ад-хаад унашаба, харин н?г?? эхэнэрынь баряад лэ байна.
        Балдан хубу?н (Хоёр эхэнэрээ х?б??тэйнь гэртээ оруулжа, улад зоной урда ?нэн сэхыень оложо, тайлбарилан хэлэбэ: — Би эдэ хоёр эхэнэр?ээ т?рэ?эн эхынь олооб. Х?нэй т?-рэ?эн эхэ ямар гоё сэдьхэлтэй гээшэб. М?н?? х?б??нэйнгээ алуулхаа байхада, уруугаа хаража сэдьхэлээ харанхыдахада 1 унабал. Харин гаргаагуй эхэнэртэ юун бэ? ШоНо ?анаа ha* наалжа, шулуун з?рхэ з?рхэлжэ, алахынь х?леэжэ байбал.
        Тиихэдэнь улад зон гайхабад. Балдан х?б??нэй ухаатай сэсэниие гайхабад.
        Ехэ эхэнэр баярлахын ехээр баярлажа, хубуугээ дахуулаад гэртээ ошобо.
        29.АР?АН ГАЛЗУУ
        Нэгэн хун гэрхэлэмни гэжэ Далайн урда оиидэ гаража, хадам басага хэлсэжэ
        юпэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, найман хоног соо найо зугаа
        хэжэ ерэхэдэнь, аньеэ хаан Арпан Галзуу гээшэ алда болохо
        аматай, аршан болохо побойтой газаань ерэжэ:. — Энэ дэлхэйн ехэ суглаан?аа тапарабаш, зальгихамни ' шамайе, — гэжэ, алда амаа ар?айлгажа, аршан болохо ?обойёо
        ирзайлгажа байхадань, м?н??хи хун хэлэбэ:
        —Ай, нохой, Богдодо баригдааЛьби.
        —Богдошни юум? — гэбэ. ШЩ
        —Тэ?элигээ х?шэтэйма, тэрээндэ ехэ баригдаальби, ехэ
        булигдаальби, — гэнэ.
        . — Юум тэрэ Богдошни? Хааным? — гэнэ.
        —Х?? эльгээхэмни, малгаар ерыттаа, — гэжэ гуниба. Гурбан боошхо бэлдээд, т?мэр шудэр х??лээд, т?мэр бор-
        хобшо х??лээд, х?леэжэ байна.
        Малгаарынь (Ар?ан Галзуу) ерээд:
        —Хаанам тэрэ Богдош? — гэжэ пураба.
        —Энээн соо — гээд, (боошхоёо) оёорынь хуулаад, спир-тэеэ табяад ?гэбэ. I
        Ар?ан Галзуу ерээд, боошхо руунь харахадань, ???энэй ???дэрынь харагдаба тэрээнь соонь. |
        —Богдо энэ ?ууналдаа, — гэжэ заахадань, зальгижа оробо
        тэрэ спиртынь. Хуу уугаад:
        —Али хаанам (Богдошни)? — гэнэ> "",'""wa "гэ-к — Энээн соо ?ууна, — гэжэ хоёртьхи боошхоёо хуулажа?гэ бэ, Гурбатьхи боошхоёо хуулажа угэбэ. Тэрэнь гурбатьхи боош
        хоео бараибэй унашаба. и тапХИиень борхобшолоод,
        Унахалаарань, борхобшоео абажа тарх|№ ^?лынь ш?дэрло?д х??рсэ, |ВПШН§|§|Н гол ?хэхэеэ ?анасарань сохижо, сохижо орхнбо.^1урот °Р°0Д, х?дэлхэш аргань ?бэй, бодохош аргань убэй.
        |Ж 1G1
        Бурятские народные сказки
        —Энэ яабабннб иихэдээ? — гэжэ ?урана.
        —Богдо танине нишх??л даа, — гэбэ.
        —Богдоёо х??рээр ябаарайлштаа, Вогдотоёо хамта ябаа-райтга, табюулыштаа намайе, — гэжэ хэлэнэ.
        Борхобшоёо, шудэрээ тайлажа, тэрэнээ мулталба. Тиигээд Арпан Галзуу собоорто ерээд монахуудта хэлэбэ:
        —Гурба хоноод ерэхэб. Тэнгэриин мэшэн хэдэн ааб, хуу тоолоод байхат, ойндоо юу ?анаабиб, тэрэнние хуу таахат, — гэбэ.
        Арлн?ан хойнонь, монахууд гараад мэшэ тоолоно. Хайшань гэжэ тооложо аргаяа я даба (мэшэды тооложо хэн захад-ханьби). Тиихэдэнь нэгэ монаха бэрхэ хун байгаад, архинша болоод, архи уугаад ла, ?лд??л?эн байгаа. ?лд??лээд, тээр-мэдэ мельник болоод ?ууна. Яда?ан бэеэрээ (монахууд) тэрэ мельнигтэ ху эльгээжэ асаруулбад. Мельник ерээд:
        —Намайе яаха гээбтэ? — гэнэ.
        —Хаан орожо ерээд, тиижэ хэлэжэ гараал, тэньерын мушэ хайшан гэжэ тоолохо бэлээбди? — гэжэ ?урабад.
        Зуруулаабэй ехэ кэнигэ асаруулаад, тэрэ кэниигдээ бутуу ноймор заха з??рбэеэр хоёр хоносор тоо зура зура?аар з аха дань гараба.
        Мельник хун муухан Хубса?агай, (муухай) шарайтай, пан-дархай хурт??мхотой, хуу талхан болошо?он, дээг??рээ мона-хын хубса?а дабхар ?мэд??д, тарсияа б?гэл??д, тэрэ кэнигэеэ; гартаа баряад ?ууна. Хаан орожо ерэбэ.
        —Тэньерын мушэн хэдэм, тоолойт?
        —Тоолоо, — гэнзд.
        —Хэдэн гэжэ тоолообта? — гэхэдэнь.
        —Энэ, — гэжэ кэнигэеэ гаргажа дэлгэжэ угэбэ.
        —Энэ иихэдээ юу зурыымта? Б?т?? заха зуурбэй, хайшан гэжэ тоолохым, иимиимэйтнэй, — гэнэ.
        —Буруу гээ хадаа, м?н?? ?дэшэ гараад, тоолоод ?зэгты, энээндэ эрэд тудаха, — гэбэ.
        Хааниинь тэрээндэнь торошно.
        —Ойндоо юу ?анаабиб, таагайт? — гэнэ.
        —Таагааб, — гэнэ "монахань". — Та намайе монах гэжэ ?а-наныт? — гэжэ ?урана.
        —Тиинэ, — гэбэ.
        —Би мельнигэльби, — гээд монахынхияа (хубса?ыень) тайлажа хаяад, ?андархай х?рт??мхэтэй, сагаан талхан боло-шо?он мельник байба.
        30.НЯД-НЯД
        Нэгэ баян х??ндэ бишяахан х?б??н хонь-харажайнабшидаа, тиигээд хорин
        хонин убэй болшоно. Тиихэдэн хэлээ:
        —Хони?ы хараа убэйт? — гээд нэгэ ?бгэн???.
        Аа, хорин сагаан* хонин баруун жалгайн толгойдо байна
        ?энээ, — гэнэ.
        —Мэни хонид, — гээд гуйшэнэ. Ошоод абаад ерэнэ.
        Тиихэдэ тэрэ убгэниин хэлэнэ:
        — ?бэй болхобэй т?л?? "няд-няд" гээтьха. Тиихэдэ ябажа
        шадахаяа болёотьхо. "Сообор-сообор" гэтьхэдэш баран па-
        лаад арлиха.
        Тиихэдээ тэрэ хубуун наадахаяа ?анаад, "няд-няд" гээд пуха няалдуулшхоод байгаабшидаа хонёо. Хонипын муураа. Тарган хонидтэй байгаа баян хун. Тарган хонёо алхам гээд,
        алхадан хонин муу байшоо., 1
        —Юундэ хонинш. муудааб? — гээд- пурна, — пайса хара,-
        гэнэ.
        Т?рэн?ээ хойшо пайса хараад байгаа. Ш Тиигээд баян хуни памганиин убэднэ. л??лнэ. Б??л??лхэдэн:
        —Няд-няд, — гэшхэнэ. Баран няалдашана, худэлхэёо болишоо.
        —Юун болооб, хун болооб? Ошоод. лама тэрэ хубуундэ. """п* гэшхэнэ. Бапа няал-
        Лама асаржа угэнэ. Ламайе Щ^^^Ш Дашхана. Б??шкэ няалдаад, ламашкэ нядлдаад. Амьтан-зоноо асар, — гэнэ sY^Y"^
        Бее асараад
        О??-
        асара, — гэнэ
        Ошоод асарна. Барни "няд-няд" гэшхэнэ. Баран няалдащ. кэнэ. Ябажа ядаад, баран баи^ооб? Ямар ?ониимээ болш0. -Энэ юун 00Лн00"'э??бгэн ожирнэ, тэрэ пургаагаашан.
        Н°СГ9Э*э б'ишиаханхубуунпээ болжо байна, — гэнэ тэрэш.
        —Бишяахан х?б??е аргадагты! — гэнэ.
        ^Би^нсэеэ аба?ани барни ?хэб!
        Ламан: —*s
        _ Би оло?оноо хуу ?хэб, — гэнэ.
        Баянх??ниин: Щ
        7ий!эД" б>"*" ВДР-ьтиба.
        Тиигээд ?неэтэй, моритой, м?нгэтэи болоод, тэрэ х?б??н баяжишаба.
        31.НЯ-НЯ Х?6??Н
        райхада унэшэн ур???эн хубуун байна. Эхэ, эсэгэ?ээн табатайдаа та?арша?ан байна. Табатай?аа хойшо нэгэ баян хундэ уубэй худэлгэдэг байна. Долоотой болохо?оон хойшо бури баян хундэ хони?нищ харана. Ю?эн елдэ харахадаа, нэгэш хони ухуулээбэй, нэгэш хурьга ухуулээбэй байна.
        , Нэгэтэ тиижэ ябажа ябахадань, гурбан хоног соо забхан болоно. Тэрэ забханда хорин табан хонн?нин лалажа бойбол-шоно. Тэрэ хубуун гурба хоноги дотор соо бэдэржэ оложо ядажа ябахадаа, удэр, пуни уйлажа, дуулжа ябана. "Бишай-ханпаан эхэ, эсэгэ?ээн та?арша?иим, энэ баян хундЗ иижэ ухэсээ зобожо, на?аа бархымаам даа" гэжэ уйлажа ябана.
        , — Миниидэр хун хорин табан толгой хаанапаа олохо бэ-лээои, — гэнэ. Тиижэ ябажа ябаад, абар табар хупан соогуур] яоахадань, нэгэ сагаан толгойтой убэгэн хун тармуури эшэ отолжо гультхажа ?ууна. Тэрэ убгэн хараад:
        Яахадаа иижэ уйлжа дуулжа ябанабши, — гэнэ. Тиихэ-Дэньтэрэ хубуун хэлэбэ:
        ?иим ~йлаабэй яахымби. Эхэ, эсэгэ?ээн унэшэ-ур?о?эн та?арш-м. знэ баян хундэ ю?эн ел соо хони?иинь харахадаа, нэ-
        хоио °НИ ?хуУлээб9Й "нэгэш хони бойболгообойм. Энэ гурбан
        жа б йа° ехэ забхан-задан болоод, хорин табан толгойм Ьала-
        Эиэй -00л' ТэРээни миниидэ хун уе соогоо тулхимииб?
        даа — И Хундэ зоб° зобо?оор тули-тули?аар на?аа бархымаам ' PH3, Тиихэдэн тэрэ убэгэн тэрэ хубууе хайрлажа: ~ ^Убу?н, ехэ бу ?анаашарха, — гэнэ. — Хорин табан хо-
        хон? холбо° ялгайн толгойдо бэлшэжэ байна, — гэнэ. Тэрэ.
        дэх л абаашааД ниилуулхэдэшни хайш хайшаа ?алаад гуйл-3 0иизэ- Гуйлдэхэдэи, хусэжэ ядахадаа "ня-ня" гээрээлаа, —
        гэиэ. — Тиихэдэшни газартаа няалдаха бэзэ. Тэдэнээ бодхоод, идеэллэхэдээ "сообор, сообор" гээрээлаа, — гэнэ. — Тиихэдэшни
        бодоод бэлшэхэ, — гэнэ.
        ?нэшэн хубуун убгэнэй хуурээр холбоо ялгайн толгойдо ошоходон, хорин табан хониниинь бэлшэжэ ябана. Тэрэ хо-ни?оо абаашажа н?г?? хони?оороо ниилу?лнэ. Тэдэнь ниилхэш бэшэ, убээш бэшэ. Хайш хайшаа ?алажа гуйлдэнэ. Тэрэ хубуун хонн?оо хойно?оо уйлажа дуулажа ябаад суглуулжа ядажа ябана. Тиижэ ябахадаа, тэрэ убгэнэй хуур. ойндоо шэбшэнэ. Тиижэ ябажа яба?аар, хони?оо хусэжэ ядаад "ня-ня" гэнэ. Хони?иинь баран хэбтэ хэбтэ?ээр газартаа няалдашана. Ошоод нэгэ хоёрынь татаад ?зэн гэ?ээнь, бухэ байна. Халуудаад, модони ???дэртэ ороод унташана. Бодоходонь хони?иинь баран хэбтэнэ.
        Бодоод, тэрэ хони?оо "сообор, сообор" гэхэдэнь, хони?иинь бодоод хуу бэлшэжэ ябана. Тэрээн?ээ хойшо ?нэшэн х?б??н дуратайдаа хони?оо газартаа няалгашхоод, наадахадаа наа-даад, унтахадаа унтаад ябана. Ехэ амар болоод ябана. Нэгэтэ хони?оо туугаад, голдоо озирходонь баян х?ниин хэлэнэ:
        —Энтьхэ малаан толгойтой хонимнай угаа ехээр тарга-лаа?иим, нажари халуунда ?бшэн ерэжэ муудахань?иим, — гэнэ. — Тэрээнээ энэ таргандань алажа эдье.
        Тэрэ х?б??ниин малаан толгойтой хониёо абаашажа ороно.
        Баян х?нэйнь алаха*да, ялайхаш' ??хэн ?бэй байна. Баян хун тэрэ унэшэн ?р???эн х?б??гээ угаа ехээр хашана, хараана: "Нэгэш толгой хони ?х??лшх?? хадаа намда ?ед?? х?дэлхэш, хони?оо хээрэ абаашаад, идеэлээбэй хаанаш" — гэнэ. "Нажари ?айн ногоондо хонид яахадаа муудхиим?" — гэнэ.
        Тэрээн?ээ хойшо ?нэшэн х?б??н хони?оо Каира харадаг болоно. Нэгэтэ, хони?оо туугаад голдоо озирходон, баян х?ниин хэлэнэ:
        —Ошолаа х?б??н, эндэси найжа баабайдаа ошоод ерлаа, — гэнэ. Тэрэ х?б??н:
        —Х?ни ?лдэ?эн даар?аниш мэдхэбэй, энэ баян х?н намай тушаабар зараха, амаруулхабэй, — гэнэ. Ехэ дурта дурабьеэр
        ошоно.
        Найжа баабайдаа ошоходон, тэрэнь гэртээ ?ууна.
        —Тани эжэмнай ерхэ гэжэ хэлээл, — гэнэ. Тэрэ б?? х?н, баян хуни хатуу арсиинь, тарган мяхайнь эдьхэм гэжэ, ехэ ?ус??тьеэр ерэбэ. Ерээд, баян х?нээдэ ороходон, баян х?ни хугшэн орон дээрээ хэбтээд, б?ту? ёолжо, ёкшожо хэбтэнэ. Баян х?н бо?д?? хэлэбэ:
        —Х?гшэм ойрной эбэшэнтэй болоол, хаража ?гыт. Тэрэ б?ень ??хэ харахадаа:
        — ?тэр шангалыш, — гэнэ — Нэгэ дурбэ-табан тогоонн архи бии? Ехэ бурхан эрээтэй болоол, — гэнэ.
        Баян х?ндэ арсиш, мяханш бии байна. Гурбан туйсэ соо д??рэн архи асараад табина. Баян хун алаапси дээрэ хуле© забалжа ?ууба, гурбан т?йсэ арси?аан б??де? хээд угэнэ. Бе?нь шагаабартаа байгаад, тагшатай арсияа баряад, "сэк!" — гэжэ байгаад, арсияа хаяжа байна.
        Тиихэдээ тэрэ унэшэн х?б??н хаяадань ?уугаад, хара хэлеэ-мэ, хара у па уужа ?ууна. Тиижэ ?уухадаа шэбшэнэ: "Хони?ин "ня-ня" гэхэдэ газарта няалдана ?иим. Энэ б??инь, эжээ, баян хуни х?гшэ "ня-ня" гэхэдэ неужэль няалдахабоймааб", — гэнэ. Тиижэ ?уухадаа, аман соогоо: "Б??нь шагаабартаа няалда, — гэнэ, — баян хуииииь гурбан т?йсэ арсияа тэбэр?ээр алаапси-даа няалда, — гэнэ, — баян х?ни хугшэн орондоо няалда", — гэнэ. Тиихэдэнь б??нь шагаабартаа тагшаяа барь?аар няал-дашана. Баян х?ниинь гурбан т?йсэ арсияа тэбэр?ээр алаапси-даа няалдашана. Хугшэниинь ёолжо хэбтэпээр ороидоо няал-дашана. Тэрэ баян х?н б??д?? хэлэнэ:
        —Али, найжа баабай, ягаабши? Юундаа дурдахаа б??лэ-хэеэ больбобши? Тиихэдэнь беень хэлэнэ:
        —Ямар хубил?ан ебэл?эн бурхандаа ду?аагаабди? ?арюу дурдашхобь, ягааби? Шагаабартаа х?дэлхэе? больсоороо няал-дашоольбй, — гэнэ.
        Баян хун и инь хугшэн хэлэнэ: — 'Щ
        —Найжа баабай, намаяа абарха гэжэ ?ана?ам, намаяа алахашни? Орондоо х?дэлх?? больсоороо н я алда шоо льб и, — гэнэ.
        Баян х?ниинь хэлэнэ:
        —Иихэдэй арга ?убэмнай хайшааимтеэ? Тиихэдэн найжан хэлэнэ:
        ' Бишни юуш хэхэ арга бойльби, эндэ ехэ лама бии гэхы, луулаа?ам. Энэ х?б??гээ лама асархынь эльгээлаа, — гэнэ.77-.. Тэрэ ерэжэ мани гаргахаабии, ном уншажа, тэрэн?ээ наагуур ш??бэри ?бэй байна, — гэнэ. Баян х?н тэрэ х?б??гээ хэлэнэ:
        — ?тэр шангалаад, ?айн мориёо ?айхан тэргэндээ х?лл??д… тэрэ- ламада ошоод ерлаа, — гэнэ. Тэрэ х?б??н ?айн морийн барьжа, ?айхан тэргэидэн х?ллэнэ. "Хэрьби тани, — гэнэ, — урайниинь намайе бишайхандам ехэ хараагша?ан. ?айса няал-даад байг", — гэнэ.
        Тиижэ мэндээбьеэр, аальхаиаар ламада ошоно. Ошоод ламада хэлэнэ:
        Тани эжэмнай ерэхэ гэжэ хэлээл. — Тэрэ лама баян хуни хатуу арсиин, тарган мяхайн, то?о торгойн абахамни гээд, ехэ ??сёотьеэр ерэбэ. Ламаяа тээгээд, тэрэ баян хундэ асаржа ерэнэ. Турдан орходон, боен шагаабартаа няалдашоод байна, эзынв орондоо няалдашоод хэбтэнэ. Ламаяа оромсоорон тэрэ б??н хэлэнэ:
        —Би буруу дурдажа бай?аар, иижэ няалдашоод байнабди. Намяа гаргыш, — гэнэ. Тиихэдэнь ламан остоолдон пуугаад ехэ номоо дуудажа захална. Тэрэ х?б??н морёо буулгажа турдв орходон, эжэниии хэлэнэ:
        —Хатуу арси, тарган мяха асараад, ламахайдаа таби.
        Тэрэ х?б??н эжэни орондо эжэн болоод, сулюуса юу х??ииь абаад, эдихэ уухамайн табихадаа, то?о, мяхан?аань эднжэ
        ?зээд, табяад байна. Лама х?н то?о мяханда ехэ дуратай байна. Номоо номшожо ?уухадаа, хорхойёо барижа ядаад, то* ?айнь олоошкоор удхаад, эдижэ ?ууна. Тиихэдэ тэрэ х?б??и:
        —Энэ Ламайень ба?а няалгашха?ан хун яахамааб? — гэнэ. "Ня-ня" гээд хэлэхэдэн, ламан" остоолдоо ?уугаад, олоош-коёо амандаа барь?аар, остоолдоо няалдашана, х?дэлхэёо больсоо. Найжа баабайн хэлэнэ:
        —Энэ ламахай яахадаа номоо номошхоёо большхообта? Тэрэ ламан хэлэнэ: Щ
        —Ямар хубил?ан ебил?эн бурхандаа д. у?аа?иимта? — гэнэ. — Бишни х?дэлхэёо большоод, няалдашоольби, — гэнэ. — Тиихэдээ арга ??б?эмнай хайшааем — гэнэ.
        Ту\"хэдэн б??н ХЭЛЭНЭ".
        —Айл тииргэн дээрэси амитанаа гультхаад, манаа тата-хадаа хуу татахоймай? — гэнэ. Тэрэ баян х?н тэрэ х?б??ндээ
        хэлэнэ:
        —Баян ноён?оо гультхаад асарлаа, манаа хуу татахынь
        эндэ?ээ.
        Тэрэ х?б??н баян ноёдтон ошоод хэлэнэ:
        —Б??мнай шагаабартаа няалдашаба, ламахаймнай остоолдоо няалдашаба, эжэмнай гурбан т?йсэ арсияа тэбэр?ээр няал-дашоо, — гэнэ. — Манда ошыт, тани ерэхэ гээл, — гэнэ.
        Айл тииргэнийнь амьтан ехэ ?онирхожо, бая-ноёшуулын хуу барандаа гульдажа ерэнэ. Гульдаад ерэхэдэн тэдэн баран няалдаша?иим байна. Зариманиин б??еы татана, эхэнэрн??-диин эзыинь татана, бая-ноё?иии ламайн татана. Хойн хойно-?оон татажа байхадан, тэрэ х?б??и-. "Энэ бая-ноё?иин барни няалгашхада яахым" — гээд, "ня-ня" гээд барниин няалгаш-хана. Тэдэн хойн хойно?оон байгаад, барандаа няалдашана. Долоо хрноги дотор соо уйлаха?иин уйлажа, б??лэхэ?иин б??-лэжэ байна.
        —Ямар юум айн эайда ерэжэ эндэ няалдабабди, — гэлдэнэ.
        Тиижэ байхадаа нэгэ баян х?ниин хэлэнэ:
        —Эндэ ехэ ?зэмэршэ биим?эн. Тэрээни асаржа ?зэл ?з??* лээ хада яахааб? Энэ х?б??гээ эльгээлаа, — гэнэ. Баян х?н тэрэ
        х?б??гээ:
        —Ошо, ?зэмэршэ х? абаад ер! — гэнэ. Тэрэ х?б??н ?зэ-мэршэдэн ошоно.
        —Хэрби тани! Энэ. бая-ноёшуул, — гэнэ. — Урайниин баабай иибием урай хойноо зара зара?аар ал?антнай' болоо, — гэнэ. — ?айса няалдаад байгш, — гэнэ.
        ?зэмэршэдээ ошожо, ?зэмэршэёо асаржа ерэнэ. Тэндэ няал-дажа бай?ан амитад ?зэмэршэ ?амгандаа: "Шангалаад ?зэл ?зыш!" — гэжэ уйлан байнад. "Ямар бурхан?аа болоо гээ-шэбди", — гэлдэнэ. ?зэмэршэ ?амганиин ?зэлээ ?зэжэ ?ууха-дань., тэрэ х?б??ниин ба?а аман соогоо "ня-ня" гэжэ г?бэиээд,
        ?зэмэршэиим няалгашхоод орьтнно. Тэрэ узэмэршэ ?амганиин
        тэрэ бая-ноёшуулда, ламадаа, б??д?? хэлэнэ:,
        —Мннинтнай юуш хэхэ аргамни ?бэйл, х??р хэлэхэеэ бо-лисороо эндэтнаи няалдашоольби, — гэнэ. Тиижэ байхадан, аха заха ?бэгэн хулдама сагаан толгойтой, ху?ан сагаан ?орьбо^
        той ?бгэн х?н:
        —Энэ х?б??гзэ бая-ноёдууд, б??н??д, ламанууд муулуул-?имннт, яалимта? — гэнэ — Энэ х?б?ундэ м?ргэгты, шургаг-ты! — гэнэ. Бая-ноё?нин / адуу мал ?гэхэ боложо, б?? ламан урдан?аа эде?эн алта м?нг?? ?гэхэ боложо, тэрэ баян хуииин мори унеэн?ээн ?гэхэ болоно.
        Тэрэ х?б??н газаа гаража "сообор, сообор" — гэжэ, тэрэ амьтаяиин няалдахаяа болижо, тэрэ х?б??ндээ адуу мал ?гэнэ. Баяшуул ноешуул лама, б??н??д болобол тэрээн?ээ хойшо гэрэ Х?б?уе иуушалхаяа болибо. Тэрэ х?б??н "Ня-ня" гэжэ нэрэтэй боложо, баян х?ндэ х?дэлхэеэ болижо, ??р?ео нютаг-та ошожо, лайн ажалтай боложо ?уугаа даа, — гэнэ.
        32.УХААТАЙ МЭХЭТЭЙ Х?Б??НЭЙ ХААН БОЛО?ОН ТУХАЙ
        Нэгэ хун угытэй ганса эхэтэй, ганса ямаа-
        тай, залхуу, шадабари багатай байгаа
        пэн ха. Тиигээд хоолойгоо тэжээхэнь бэрхэтэй боложо, "Байза, хайшан гэжэ бэеэ, эжыгээ тэжээхэ гээшэбиб? — гэжэ ?анана. — Худэлмэри хэжэ шадахагуйб, нэгэ баяниие мэхэлхэ юумэ байна, — гэжэ бодобо.
        Тиигээд ганса ямаагаа х?тэл??д, эжыгээ дахуулаад, нэгэ ехэ город ошобо ха. Тэндэ баян аад, хулууша хун байба ха. Тэрэ хумнай баянтай уулзажа остолоово хэе гэжэ хэлсээ хэбэ ха. Бухы хэрэгтэй з??ри баян?аа эрижэ абаба. Анханпаа хойшо тэрэ хун баян х??е айлгаха ?анаатай байгаа пэн ха. ТэрЪ баянай остолооводо орходонь, ?н??хи хуниинь ханзаяа неэжэ хаажа байба ха. Тэрэ хулууша баян энэ ханза соо элдэбын юумэн, мунгэн бии ха гэжэ ?анана. Тэрэ х?н нэгэ х??е х?л?эл-жэ абаба ха.
        Хулууша баян ??ни болоходо ерээд, гэрын соолоод, ханзадан орожо байтарын, тэр ?н??хи х?л?элжэ аба?ан х?нтэеэ бари-
        жархиба ха. I
        —Минин з??риие хулуужа байгааш, би шамайе т?рмэдэ
        ?хэмни! — гэхэдэнь: л Ш1
        —Намайе табиита, би мянган т?хэриг ?хэб, — гэоэ^ Тиихэдэнь тэрэ м?нгыень абаад, тэрэ |Ш§||Ш
        ха. Тиигээд ?анана: "Бишье эндэ. остолоовоШ" болёоб. х?нтэйшье ??ээдэ оробоб, ондоо газарта ошохо юм
        ?бЭ М?нгэеэ эбэртэлээд, ямаагаа хутэлввД эжыгээ ^аранхы ??ни х?нэй хараагуйдэ ябм пэн ябатараа, хонохо сагынь ерэнэ ха. Тиигээд шшвш н
        12.Бурятские народные сказки
        Лолой гэжэ баяй бии, тэрэ шаман ' хонуулхаДаа болохо гэжэ хун?ээ дуулаба. "Ямаандаа хоёр-гурба зоос эдюулжэ, тэрэ
        баяннне мэхэлхэ юм байна", — гэжэ бодоно. Тэрэ яйлда ерэжэ хоноходонь:
        —Энэ юун ямаагаа хутэлоэбши? — гэнэ ха. Тнихэдэнь:"
        —Бэе?ээ ??ригуй ?анаад ябадаг ори ганса ямаамни. гээ-шэл даа, — гэнэ.
        Угл?вгуур тэрэ ямаанайнгаа баахада, хоёр гурба зоосойнгоо гарахада, тэрэ баянайнгаа хара?аар байтар хоно?онойнгоо ту-, лее угэнэ ха. Тэрэ баяииииь:
        —Энэтнай иихэдээ алга мунг??р баадаг юм гу?
        —Баахадаашье ганса алтаар баагаа юм ааб даа. Харин мун?? тарни уншааг?й бай?ан дээрэ?ээ багаар \бааба гээшэ, — гэбэ ха.
        Баян хун: 9
        —Энэ ямаагаа намда худалдыш? — гэнэ.
        — ?гы юу хэлээ гээшэбши?! Энээнээ худал да а ?аа, би эднхэ хооллохо юумэ угы болошохолби. Шамда ту?алхын тула табак зууятухэриг??р?г?? ?аа ?гэ???лби даа, — гэнэ ха. Тиигэ-жэ /гзрэ баян ямаагыень. абаха i болоно ха.
        & Тарни. уншаад лэ гэдэ?ыш* эльбээрэй, тиихэдэшнил алтаар' бааха байха,~-:гэнэ… Тиигаэд; эжыгээ хутэл??д мунг?? абаад, нэгэ город" орожо ерэбэ ха. |Йл
        Тэрэ городой базаар дээгуур ябажа ябахадань, баян хун худалдажа аба?ан ямаагаа хэды гэдэ?ынь эльбэхэдэнь, тэрэ ямааининь ?хэшэбэ ха. Хороо бусал?андаа энэ город соогуур ябаа гээбы гэжэ город ошожо бэдэрбэ ха. Тиигээд городой уйлсэдэ уулзана ха. Тэрэ баян тэрэ х??е барижа хаанда абаа-шажа тушааба. Хаан:
        —Шн, е?р?о энээнээ ?унаа, — гэнэ ха. Тэрэ баян "яаха болоо гээшэбиб?" — гэжэ ?анана. Тиигэжэ
        ябатараа м. эшээг соо хээд лэ уда уруу хаяжархяха байна гэжэ бодоно. Мэшээгтэ хээд лэ ябана ха. Тиигээд лэ шээ?энэйнгээ х?рэхэдэ, тэрэ хунэйнг?? тархи дээг?ур шээжэрхибэ. Тнихэдэнь:
        —Намайе мэхэлжэ энэ мэшээг соо ?уулга?ан а ад, уш?? тархи дзэг??рни бааха, шээхэшнибы! — гэнэ.
        Упаниинь ехэ холо байгаа ха. Унданайнгаа х?рэхэдэ т?р?ун ошожо у?а уужархёод ерэхэ юм байна гээд, мэшээгтэй хунээ орхёод, у?анда ошоно ха. Тнихэ ?едэнь тэрэ багаар уха а муу-тайхан мал адуул?ан хун ябаба ха. Тэрэнэй харан гэ?ээнь, нэгэ мэшээгтэй юумэнэй байхада барижа ?зэбэ ха. ?зэхэдэнь, хун ?уу?ан хэбэртэй болоно ха.
        —Ши эндэ юу хэжэ йууна гээшэбши? — гэнэ ха. Тияхэдэяь:
        —Намайе хаан боло гэнэ, харин би лама болохомяи тэхэ-
        дэмнп мэшээг соо хээд байна, — гэнэ.
        —Яагаа хун гээшэбши? Хаан болоходо юун пайн юм гээ-
        шэб! — гэнэ.
        — ?гы даа, би лама болохоб, харин энээн соо оро?он х?я тэрэ бэеэрээ хаан болошохо юм. Ши хаан болохо дуратай паа, энээн соо орыш. Эзэнэйм ерээг?йдэ намайе тайлаад лэ энээн соо оро, — гэнэ.
        Тэрэ ?хэршэн тайлэжа ??р?? ороно ха. Тэрэ хун гараад, — хул гарыень уяба ха. ??р?? нэгэ ехэ модон дээрэ гаража ?ууба. Абажа яба?ан х?н??дынь амараад, у?а уугаад ерэхэдээ:
        —Энэмнай яагаа х?нгэн болошобоб, — гэнэ ха нэгэниинь. Тиихэдэнь н?г??дэнь:
        —Амараад ерэхэдэм х?нгэн шэнги болоод байгаа ааб
        даа, — гэнэ ха.
        Тиигээд тэрэнээ абаашажа у?а уруу хаяжархина. Тэрэ х?н модон?оо буугаад саашаа ябана ха. Эжыдээ ерээд, "эндэ байха аргамни болёо гээшэ, ондоо газарта ошожо байха бо-лооб" гэжэ бодоно. ТЛшгээд эхэеэ х?тэл??д, ой соогуур ябана ха.
        Тиигэжэ ябатараа баахалдайтай уулзаба ха. Тэрэ х?мнай шадалтай солбон болоод ябаа ха тиихэ сагта. Баахалдайн гуйжэ ерэхэдэ, хоер шэхэн?ээн а?алдаад, ехээр носолдобо ха. Тиигээд хоюулан эсээ ха. Носолдожо байхадан алтан зоосоо хээд яба?ан юумэниин хахаржа, алтан зоосуушын иишэ тии-шээ сасаршана ха. Ошохо гэжэ яба?ан городойнь хаанай х?-б??н ондоо городто ошожо хаан болохо байгаа. Тэрэ хаанай х?б??н ???лшынхиеэ гэжэ агнуурида гараад ябажа ябана.
        Тэрэ х??е хараад:
        —Шн юу хэжэ байна гээшэбши, — гэхэдэнь, тэрэ х?н амаа х?дэлгэжэ юумэ унша?ан хэбэртэй байгаа ?эн ха. Тиихэдэнь:
        —Би хаан х?нэй х?б??н гээшэб, ши юундэ дуугарнагуйб-
        ши? — гэнэ.
        —Ши хадаа намда ?аалта хэбэ гээшэш. Би хадаа энэ баа-халдайгаар эдеэ тэнгэри бисалгажа байгаа гээшэб. Тиихэдэм алта м?нг??р бороо орохо юм. Харыш, ганса алта мунгэн хэб-
        тэнэ бэшэ г?? — гэнэ.
        —Ши намда энээнээ угыш даа, — S гэхэдэнь:
        —Та намда энээнэйм т?л?? юу ?хэбтэ? — гэнэ.
        Тиихэдэнь:
        —Би алта з??ри абажа ябанаг?йб, мори, ном годли, хуб-са?ым абахаш, ши хадаа ондоо баахалдай оложо, тэнгэри би-
        салгана бэзэш, — гэнэ. Тиихэдэнь:
        —Би ондоо тэнгэри ондоо баахалдайгаар бисалгуулхал юм бэзэб, абахал болоо г??бши, — гэнэ.?Ш/|
        Тэрэ х?б??ч юумээ ?г??д, баахалдайень абана. Тиихэдэнь тэрэ х?н хубса?ын абаад, алтан зоосуудаа т??жэ абаад, гуйжэ ябашоо ?зн ха. Эхэтзеэ уулзаад, ?и??хи хубсапа, мори, номо паадзгыиь хадагалаад байна. Тиигэхэ уедэнь ун??хи баахал? дайн хаанай хубуу динлэжэ эдеэд ябашана ха. Тэрэ хун тиихэдэнь гэрэ хубуунэй хубса?а умдо?д, мориин унаад, ?н??х" баянайдаа гуйлгэжэ ошоно.
        —Шн ухее бэшэ паалши? Яагаа гоё болоод. ерээбши! — гэнэ.
        Тиихэдэнь:
        —Шн намда ехэ ту]?а хээлши, упанай Лусан хаанда ошооб, тэндэ намайе ехэ пайн а ар угтаад, иимэ гоёор хубсалуулаа! Тиихэдэн би шинии тула хургэ?эндэшни харюуень угэхвв ерээб, — гэнэ. Я
        —ХаШая гэжэ тэрэ хаанда ошодог юм? — гэжэ ?урана ха, — Минии ошохо арга бии гу? — гэхэдэн:
        —Юуень ошожо яда а х'умши, Мэшээг соо ороходошни, би у?а уруу абаашажа хаяхаб. Тиигээд абаашаад хаяба упа уруу- "
        Тиигээд тэрэ хубуунэй эсэгэдэн ошобо.
        —Зай, юундэ, хаанапаа ерээбши? — гэхэдэн.
        —Би тэрэ танай хубуунэй хаан боложо ошо?он газар?аа ерээб. Танай хубуундэ зон дурагуй байгаа юм гу, тэрэ танай хубууе алаа. Тиихэдэн би хундэ харуулангуй хубсапа, мори, номо ?аадагынь абаад ерээб, — гээд тэрэ юумын асаржа угэ-.:, иэ ха.
        Эсэгэн тэдэнээ харахадаа ухаа алдаад лэ:
        —Хайшан гэжэ хороо абаха болоо гээшэб? Ши ехэ ухаатай хун хэбэртэйш, намда тупалалсыш! — гэнэ.
        —Болоно ааб даа, шадахысаа ту?алхал аабзаб даа.
        —Яаха гээшэбибди? — гэнэ хаан.
        —Би хараад ерэ??у, хэр ехэ хусэтэй байнаб, — гэнэ. Ерээд:
        —Засагыншье ?ула, мун?о Ороо ?аа болохоор байна, — гэнэ. Нэгэ ??ии хунэй мэдээгуйдэ ошожо, тэрэ гурэниие угы
        хэбэ.
        Хаан убгэржэ, тэрэ х?уе хубуун?ээ в?рэг?й ?анадаг байгаа. Тиигээд:
        —Минни хубуунэй орондо хаан боложо ?уугыштаа, — гэнэ. Тэрэ саг?аа хойшо тэрэ хун тэрэ гурэнэй хаан боложо
        ?уугаа пэн ха.
        33.УНЖААХАН Х?Б??Н
        Мориной шэнээн тэхэтэй, ?хэрэй шэнээн хусатай, ухэрэй шэнээн хусаяа унаад, мориной шэнээн тэхэеэ х?тэл??д, зу?аландаа н??жэ ябана. Тиижэ ябажа ябахадаа, Унжаахан х?б??н гээшэ дуу зугаа барижа ябана. Хартагай хаани урайгуур дуулажа, зугаалажа ябана. Хартагай хаани эгээн бага хатан гаширээд:
        —Ямар дууша, домогши х?б??мши? — гэнэ. Тиихэдэн Унжаахан х?б??н хэлэнэ:.
        —Дуун хоолойдоо, дольёон далайдаамообии. Тиихэдэн Хартагай хаани бага хатан хэлэнэ:
        —Ямар иимэ бэштэй бэшээри х?б?умш.
        —Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдиимооби, — гэнэ Унжаахан.
        Тиихэдэн тэрэ бага хатан хэлэнэ:
        —Ямар ??рсэ, урал аман х?б??мтеэ, яажа ундэр Тэньер бута нэрьеэбоймааб.
        Тиихэдэн Унжаахан хубуун хэлэнэ:
        — ?ре??эн унэшэн Унжаахан х?б??н?ээ ундэр Тэньери юу эрэжэ нэрьехиим? ?ндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани е?риин нэрьехиимхим.
        Тиихэдэн Хартагай хаани хатан Унжаахан хубууе урай хойно зарсадаа абаашуулаад, хара Буурайн толгойдо нухэн турмэ соо хаашхана. Хартагай хаан ?гл??ни ?дэн шара на-раида сагаан мунгэн байшан соо?оон гасиржа, бурьяжай?аи булаг дээрэ ошожо, нюур гараа угаана.
        Альганай шэнээн нюдээрээн алтан ехэ дайдые эрьюулэн шэртэн байжа харана. Тиигээд сагаан мунгэн байшандаа гарана. Ороод ехэ хатан?аа ?урана:
        —Хара Буурайн толгойдо, харла?ан б?рлэ?эн юум? Ехэ хатаниинь хэлэнэ:
        184
        —Мэдээбойб, дунда хатанш юугаа абаашша хаашхооб*. Дунда хатандаа орожо ?урана. Дунда хатаниинь хэлэнэ:
        —Би юуш абаашажа хаагаабойльбн. Бага хатанш юугааиг
        абаашажа хаагааб.
        Бага хатан?аа Орожо ?урана:
        —Хара Буурайн толгойдо харла?ан б?рлэ?эн юум?
        Бага хатаниинь хэлэнэ:
        — ?р????н унэшэн Унжаахан х?б?? абаашажа хаашхооб.
        Намай хараагаа ?иим, — гэнэ. Хартагай хаан ехэ уурлажа: —' Минии хатайе харааха юун бай?ним? — гэнэ. Хара Буурайн толгойдо гаража, ?р????н Унжаахан х?б??
        асаржа ерэнэ.
        Унжаахан х?б??н ерэжэ, Хартагай хаани урай м?ргэн,
        шурган байна. Хартагай хаан хэлэнэ:
        —Зай, Унжаахан х?б??н, бага хатайем яахай хараагааб-
        ши?
        —Айл нохой, хаан баабай, бага хатайш бэрэ хараагаабойль-би, — гэнэ. — Мориной шэнээн тэхэеэ унаад, ?хэрэй шэнээн" хусаяа х?тэл??д тани урайгуур зу?аландаа н??жэ ябахадаа, дуу зугааяа баряад ябаа?ам, — гэнэ. — Тиихэдэмни бага хатан-щни гашираад: "Ямар дууша домогшо х?б??мши", — гэжэ хэлээ ?эн. Тиихэдэн. би хэлээ?эм: "Дуун хоолойдоо, дольёон да-ландаамооби", — гэжэ хэлээ?эм. Тиихэдэм: "Ямар иимэ бэштэй бэшээри х?б??мш", — гэжэ хараагаа ?эн. Тиихэдэн би: "Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдиимооби", — гэжэ хэлэз" ?эм. Тиихэдэм: "Ямар иимэ ?ргэ аман х?б??мш, — гэжэ хэлээд, ?ндэр тэнгэри яажа энээни бута нэрьеэбоймааб", — гэжэ хэлээ-?эн. Тиихэдэн би хэлээ ?эм: "?ндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани ?ндэр хада нэрьехиима. ?ндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани бэеэриин нэрьехиимхим", — гэжэ хэлээ ?эм. Тиихэдэмни бага хатаншни, Хара Буурайн толгойдо абаашажа нухэн т?р-мэдэ хаашхоо пэн", — гэнэ.
        Бага хатаа татуулажа асараад, Хартагай хаан бага хата-наа… хони?ии харуур хэшхэнэ. ?р???эн унэшэн Унжаахан х?б??гээр х?б?? хэнэ, Хартагай хаани ?хэ?эн хойно хаа орожо, убээтэй ядуу амитанда ехэ тупа х?ргэжэ байна.
        34.УХААТАЙ МОРИШОН
        Орхимжото ламын омогорхожо бай?ан ?е пэн ха. Нэгэ нютагай дасан дуганда яаха аргагуй сэсэ мэргэн гурбан ехэ ламанар ?уужа байдар юм гэжэ холын газар суурхажа байба ха. Тэдэнэр болбол "б?т??е задалха, бэрхые тааха" — иимэ шадалтай "сэсэ мэр-гэшуул" гэжэ олон зоной дунда тунхаг тараба.
        —Тэрэ гурбан суута ламанарай сэсэ мэргыень туршажа ?з?? haa, ехэ ?онирхолтой байгаа ха, — гэжэ холо х?д??-.нютаг яуудалтай, буурал толгойтой бодомжотойхон убгэн дутэ шадар ?уу?ан айлнуудтаа х??рэбэ.
        —Ламанарай сэсэ мэргые туршажа бай?аар ???эд?? тур-шалганда бу ороёл, — гэжэ эарим хунууд хорино.
        —М?н?? дээрээ тэрэмнайшье мэдэгдэнэгуй. Хэмнай хэнээ туршанаб, хожомынь, дуулдана бэзэ, — гэжэ м?н?? убгэн х??-(рэбэ.
        "Сагаалганай ?еэр манай нютагта — айлшаар морилыт" — гэ?эн уряал тэрэ гурбан ламанарта ерэбэ ха.
        Гурбан ламанар тиимэ хундэтэй уряал абаад байба, тии-хэлээр тэдэнэй нэгэниинь ми?эд гээд, иигэжэ хэлэбэ:
        —Урюулха пайхан, улдуулхэ муухай агша. Уряалай ерэ-?эн дээрэ?ээ ошохол болоо бэшэ губди? Тиигээд бэшэн тээшээ хараад ?ууна.
        —Муншье тиимэ байна, Арад зоной дунда абарал буул-гажа, з??ри суглуулангаа ошолтой гу гэжэ ?анагдана, — гэжэ удаа тээ ?уу?ан лама хэлэбэ.
        —Яба?ан хун я?а зууха, хэбтэ?эн хун хээли аллаха гэ-?эиш?у маани мэгзэм уншажа, мяханайшье з. уйл хаража, эреэн гэдэ?ээ эльбэ?эмнай болоо бэшэ юм гу? — гэжэ адаг тээ ?уу?ан ламань дуугарба. Тиигээд гурбан ламанар х?хи?эн-д?? эльгэнэйнпэз эгшэтэр энеэлдэжэ ?уубад ха.
        Тэрэ гурбанай уряалда оШохо уень тохёолдожо ерэбэ. Дасан дуганда д?тэ шадар ?уудаг х?д?? малшанай арбаи зур-гаатай х?б??е моришон болгожо абдад, "сэсэ мэргэн" гэгдэ-?эн тэрэ гурбан ламанар ехэ ямбатайгаар аян замдаа мордо-
        бод ха.
        Тиигэжэ ябаха зуураа гурбан ламанар ???эд хоорондоо х?-хюугээр х??рэлдэжэ эхилбэд. Томоотой ехэ х?н??д юу х??рэл-дэгшэ ааб гэжэ ?онирхон, моришон х?б??н шэхээ табяад, ?лэ мэдэгшэ брлон шагнаад пууна.
        ' Тэдэнь х??рэлдэн гэхэдээ ^хаана б?хэли эрьеын тарган мяха дуу?ан эдеэд, гэдэ?ээрээ ?бшэрхэ?эн??, худал ?г??р хуу-ража, х?д?? зон?оо ?ргэл аба?анаа, ?алхин ?амуу ябадалайн-гаа тухай дуу?ан х??рэлдэ хй?рэлдэ???р, хурэхэ газартаа х?-рэн д?хэн ерэбэд ха.
        "?аЙн эрэ яба?ан ?зэ?эн??, муу эрэ эди?эн уу?анаа х??рэ-дэг бэлэй г?? Тэрээн?ээ ?льгэртэй эдэ гурбан "сэсэ мэргэндэ" тоотой ламанар иимэхэн биратай байба алтай?" — гэжэ моришон х?б??н тэдэнэй х??рэлд??е голобошье, х?н зоной дукда хэлэндээ хэл??лгэтэй, амандаа аагтай байгаал юм бэзэ гэжэ ?анана.
        Х?д?? нютагай зон буурал толгойтой бодомжотойхон ?бгэи тур?утэйгээ хольш сууда гара?ан "сэсэ мэргэн" гурбан ехэ ламанарые хундэтэй дээрэ х?леэжэ, айлшадай бууха гэртэ
        угтабад ха.
        Гурбан ехэ ламанарай гэртэ оромсоор, олбог талбаг дээрэ ?уулгаба. Тэдэнэртэй сугтань моришон хубууе ?уулгаба.
        —Моришон х?нэй ?уури модон дээрэ юм гэжэ хэлсэгшэ, — гээд, дээдэ гар тээ ?уу?ан б?д??н хара лама хоолойгоо шахан дуугараад, моришон х?б??н тээшэ хилайн, хилайн хараба. Тиигэмсээр моришон х?б?ун ?уури?аан ?уга харайн бодоно:
        —Залуу х?бу?н, ?уугты, ?уугты ?ууридаа! — гэжэ хэлэ?э-нэйнгээ удаа дээдэ тээ ?уу?ан ламада убгэн ??гэдэн:
        —Ламхай, х?лисэгты намайе! Манай нютагай эсэгэ ?бгын заншалда ехэ, багашье айлшадые илгадгуй сугтань нэгэ х?н-дэдэ ?уулгадаг агша, — гэбэ.
        —"Гол голой нохойн дуун ондо ондоо" гэ?эн ?льгэр жэ-шээтэй болоно гу даа? — гэжэ мун?? буд??н хара лама ёгто-лон энеэбэ.
        —Тиимэш?у болохонь г? даа, "зан зандаа зохнд, залаа малгайдаа тааруу", — гэжэ урданай хуушан угэ хууртэ бии
        агша.
        —Хуущанайхииешье хэрэглээд яахамнайб. Хурмаста тэн-гэрн мэдэжэл байгаа-юм бэзэ, — гэжэ тэрэ лама харюусаба.
        —Тиямэншье тиимэ, ламхай! "Хуушан угэ х??ртэ худал угы, худагай оёорто зага?ан угы юм", — гэжэ дуулбарида бии
        агша.
        —Танилса?аар таталдаха, харалса?аар хазалдаха боло-
        \TV7" " — у
        хомнай г?, ?бгэн? — гэжэ м?н?? лама ехэлигээр дуугараад мэхэр мэхэр гэжэ ?уугаад, мэхэтэйхэнээр энеэсэгээбэ.
        — ?ээлсэ???р ??э з???? таталсаха гэжэ юун байхаб. Ламхай, тиигэжэ муу б? ?анагты! Тиигэбэшье хуушан ?гэ хубса?а ландаадаг юм гэлсэгшэ. Та, айлшадайнгаа ??дэ орожо ерэ?ээр, уран наринаар ?гэеэ зохёон хэлэхэдэтнай, урмашан бай?аар* мунхаг ?бгэн би ?гын хошоодо ?гэлжэрхибэ хаб. Х?ндэтэ лам-хайнар, "сэсэ мэргээрээ" холын сууда суурхажа бай?ан хадаа намшуу шалиг иимэ ?бгэж??лн??дые олонто хара?ан байхат. Тиимэ?ээ минии харюу ?гэ?эн ?гэдэ сошохог?й гэжэ ехэтэ най-данаб, — гэжэ мэхэтэйхэнээр' хэлэхэ зуураа, эрьен ту?ан хой-шоо хараад, сошормогоор дуугарна: "?гы, битнай яажа бай-набиб! Эй, тэндэ яа?ан бэ? Айлшадтаа сай сагаа аягалыт!.. Зай, ?уун байсараа х??рэлд??жэмди…", — гээд удаань убгэн хойшоо ходорон гараба.
        —Яагаашье ?ргэ аман, ??ргэнэ долоогоно хэлэтэй убгэн-тэй дайралдашабиб! Байзалши даа, х?леэжэ б? яда! Хушууеш-ни хумижархихал байхаб, — гэжэ б?д??н хара лама зэб??рхэн ?ууба,
        —Иигээд лэ сэсэ мэргэш??лнай эхилбэ г? даа? ?бгэмнай яагша ааб? — гэжэ х?д?? нютагай зон ?анаа зобонги бай-бад ха.
        Сай аягалхынь урда тээ тиимэ нэгэ нэгэ томо эрхин??дые айлшадтаа тарааба ха. Эгээн дээдэ захада ?уу?ан ламань. маани татан ?уухаар намда ?г?? байна гэжэ ойлгоод, маани татажа эхилбэ. Удаа тээ ?уу?ан лама эрхииень х?з??ндээ з??г-шэ бэлэй г? гэжэ ?анаад, г?лдэгэд гэжэ х?з??ндээ г?лдэжэр-хибэ. Адаг тээ ?уу?ан гурбадахи ламань юушье мэдэжэ ядапан-даа эрхииень ?бэртэлжэрхёод ?ууба. Эгээ доодо тээ ?уу?анё моришон х?б??н эрхииень абаад, шэрээ дээрэ аятайханаар* сахаригтуулаад табиба.
        Тэрэнэй-???лээр сай орожо ерэбэ. Орожо ерэхэдээ, аяга-нуудынь ?ууриг?й, шоб шобхо оёортойнууд байба. "Халхай, халхай" гэжэ гарнуудаа халаан ?уугаад, нэгэ нэгэ аяга сай(арайхан гэжэ бараад, садаашьег?й haa, садаашан боложо, аягануудаа шэрээ дээрэнь х?мэрюулжэрхибэ. Тэрэ б?гэдые* хаража бай?ан бодолготойхон ?бгэн:
        —ЛамХайнар, сай бариит! Яагаа зааха… — гэжэ зорюута; гасаалан дуугарба.
        —Садаа, садаа, гэртээ эдеэл?ээр ябаа ?эмди, — гэжэ гурбан ламанар зэргэ дуугарба.
        —Харгы замай утые дабажа ерэ?зн хадаа, нэгэ бага дунда-ороо бэзэт, — хойшоо эрьен хаража: — Эй, айлшадтаа сайз аягалыт, — гэбэ ?бгэн.
        Эгээн доодо заха баряад ?уу?ан моришон х?б??н ?ууриг?й; аягыень эрхи соогоо зохидоор табижа ?уугаад, садатараа сай-лажа, аягыень гэдэргэнь бусааба.
        Тэрэнэй ???лдэ ё?отой ?ууритай аягануудта сай хэжэ, гур
        бан ламанарые сайлуулба. Тэрэ гурбан "сэсэ мэргэш??л" yjtafi-жа сайжа ?уугаад, сайень уу?ан байба… ¦
        Тиигэ?ээр байсар ?дэшын мяхан хоол орохо болобо тэжэ шэрээ за?агдаба.
        "Зай, ба?а юун гээшэнь орожо ерэгшэ ааб" гэжэ ламанарай ?анаашархан ?уутарнь, эмээл хазаартай наадаихай морид шэрээ дээрэ' табигдаба ха. Тэрэнэй хажуугаар халбага таба-гу. уд табигдаба.
        Нэгэ нэгэ моридые айлшадай урда табяад: — Айлшад, мяха хоол баригты, — гэжэ эдеэ хоол табигша хун хэлээд гараба.
        "Энэмнай бапа юунэй ураа шэжэ гээшэб?" гэжэ гурбан ламанар гайхахыса гайхажа хараад ?ууба. Тиигэжэ ?уу?аар эгээн дээдэ захада ?уу?ан б?д??н хара лама мориие шэхэн дэзрэпээнь баригша бэлэй г? гэжэ шэхэдээд, баруун шэхыень отолжо абаад, х?ртэжэрхибэ ха. Тэрэнь гурил байшаба. "Яагаа жэгтэй мяхан хоол гээшэб!" гэжэ гайхаба.
        Удаа тээ ?уу?ан лама, мориие хазаарлахадаа, урал?аань углагша бэлэй г? гэжэ ?анаад, нааданхай мориной дээдэ ура-лые хобхо татажа, бапа гурил эдижэрхибэ. Бэшэнээ ?ажаа-гаад, гурбадахи лама доодо уралыень хобхо татаад, ба?а гурил эдижэрхибэ. "Мяхан хоол гээшэнь гурил байба алтай", — гэжэ гурбан ламанар гомо ??рэшэбэ (муулаха, урмаа хухар-ха).
        Арбан зургаатай моришон х?б??н ооглобо:
        —Табаг табигша хэн бэ?
        —Би байнаб, — гэжэ, хуМ ерэбэ.
        —Морин болбол дааритаи бэзэ?
        —Дааритаи, дааритаи, — гэбэ.
        —Эмээл тохомыень абахада болохо г??
        —Болоно, болоно!
        Арбан зугЗгаатай х?б??н эмээл тохомыень буруу тээшэнь пэхэжэрхибэ. Тэрэ мориной нюрган дээрэнь халбагын багта-хаар н?хэн гаража ерэбэ. Н?х??рнь сабха халбагаар худха-
        хадань, ё?отой мяхан хоол тэндэ?ээ гаража ерэбэ.
        Моришон х?б??н мяхан хоолыень садатараа эдеэд, эмээл
        тохомыень байрадань тохоод, ооглобо:
        —Табаг табигша хэн бэ?
        Табаг табигша хунэй ерэхэлээр: — Табагаа хуряагты! —
        гэжэ бусааба.
        Гурбан "сэсэ мэргэш??л" хара?аар хараад, хоо?оор ?ууша-ба. ???лдэнь тэрэ гурбан ламанарта ёпотой мяха табижа хоол-
        луулба ха.
        Тэдэ ламанар хоножо ?нжэбэ. Хойто ?гл??г??р тэдэнэрые нютагай ?зэсхэлэнгэй газарта уриба. ?зэсхэлэигэй газарта ошохо дээрэнь, м?и?? убгэн — Зай, ламхайнар, манай нютаг тохыемнай, нуга таляан дайдыемнай харыт! Тэндэ холо?оо ерэ?эн айлшан бии юм, тэрэмнай ?гэ дууг?й байдаг заншалтай
        агша. Taps айлшантаймнай мэндэ амарые хэлсээрэйт. Магад, таанартай дууга ра лсажашье болохо, — гэбэ.
        Гурбан ламанарай тэрэ газарые дуу?ыень хара ад бусажа ябахадань, м?н?? хэлэгшэ айлшаниинь харгы зам дээрэ байба. Гурбан ламанар яаха аргаг?й болон байжа мэндэшэлбэд. Тэ-рзнь угэ дууг?й м?н ё?оороо байба. "Х?нтэй амар мэндэ хэл-сэхэгуй, яагаа бэеэ дээрэ тооло?он айлшан гээшэб!" — гэжэ ламанар ззб??рхэзд ?нгэрбзд ха. Моришон х?б??н ябадал дундаа хилам гэжэ хараад ?нгэрбэ. Бодолтойхон ?бгэн айлша-даа угтан гараад, асууба:
        —Зай, х?ндэтэ айлшад, хэр ?онирхожо ерэбэт?
        —Ехэ гоё байна даа! — гэжэ ламанар харюусаба.
        —Тэрэ манай айлшантай уулзажа бараалхаба г?т?
        —Уулзахыншье уулзабабди, теэд ?гэ дууг?й байбал. Моришон х?б??н ?гэ х??рыень тодожо абаад, хэлэбэ:
        —Уулзаа, уулзаа, бага зэргэ ярилдааб.
        —Зай, юу х??рэжэ байнаб?
        —Тэрэ айлшан намарай ?арын эсэстэ, ?бэлэй ?арын эхин багаар дээрэ холо?оо дэбхэржэ буу?анаа х??рэнэ. Тиигээд одоо дулаан боложо, ???рг?? бусаха саг д?тэлжэ байна гэнэ. бэлэй — гэжэ моришон х?б??н харюусаба.
        —З?б, зуб! — гэжэ ?бгэн хэлэбэ.
        М?и?? ?гэ дуугардагг?й айлшан гээшэнь хун шэнгеэр аятай зохидоор хубсалуул?ан са?ан хун байшоо. "Сэсэ мэргэндэ" тоотой гурбан ламанар х?н зоной дунда наадан болОжо, ?гэ дуушьег?й, ?ргэл м?ргэлшьег?й мордобод ха. Тэдэнэй мордо-?ои хойно бодомжотойхон ?бгэн залуу х?б??дтэ ?айн хурдан моридые унуулаад, иигэжэ захиба:
        —Тэрэ гурбан ламанарые хусе?д, з??н гар талаарнь ?нгэр-"э, урдуурнь гараха зуураа, холо ойро хоёр хэды шэнээн зайтайб? гэжэ асуугаарайгты, — гэбэ.
        Залуу х?б??н ламанарай з??н rap талыень барижа ?нгэ-р??д м?рыень отолоод гараха зуураа:
        —Холо ойро хоёрой талань хэды шэнээн зайтайб? — гэжэ ?ураба. Гурбан ламанар ?гэ дууг?й байжа ?гэбэ.
        —Альга дарама зайтай! — гэжэ моришон х?б??н. харюу ?гэбэ.
        Залуу х?б??дэйнгээ бусажа ерэхэдэнь, ямар харюу ?гэбэб гэжэ ?бгэн асууба.
        —Гурбан ламанар амандаа аага?а замбаа ?мхэ?эн шэнги дуугай ?исэрбэ. Харин залуу моришон х?б(??ниинь "альга дарама зайтай" гэжэ харюусаба.
        —Тон зуб харюу! Тон з?б харюу! — гэжэ ?бгэнэй хэлэхэ-дэнь, хун зон з?бш??бэ.
        —Заа, холын сууда "сэсэ мэргэн" гэжэ суурха?ан дасан дуганай гурбан ламанарые урихыеншье урибабди. Сэсэ мэр-гыень туршахыса туршаба гээшэбди. Энээн тухайда хэн юу хэлэхэб? — гэжэ ?бгэн асууба.
        —Арбан сагаан хонимнай ахарг?й арюухан, айлшаар ерэ-Ъэн ламанар харюуг?й амархан, — гэжэ. нэгэ ётто ?гэтэй х?нэй дуугархадань, тэндэ байгшад гэрэйнгээ до?олтор энеэлдэн,
        шаг шууяан- болошобо.
        —З?б гэбэл з<?б\ "Тарган морин ?айнда тоотой, ноед ламанар сэсэндэ тоотой агша". Манай таамаг х?ндэ ё?ые хэн х?н тааба гээшэб? "Сэсэ мэргэндэ" тоотой дасан дуганай б?д?ун хара ламанар г?, а ли тала х?д?? нютагай арбан зургаан ва< ?атай моришон х?б??н г?? — гэжэ айл тииргэиэй аха заха буурал толгонтой, бодомжотойхон ?бгэн таанар б?гэдэндэ иимэ асуудал табижа байна.
        35.ХАБШАГ НОРБО
        Хабшаг Норбо гэгшэ хууртэ бэрхэ, улаан хэлэтэ хуниие урдаа оруулхаг?й х?н гэжэ олоной дунда суутай байба ха. Ойро шадар тэрээнтэй шашал-даха хунэй угы болоходонь, ?бэр д?шэн ю?эн хушуунда ошожо, амбанараар сэсэ буляалдахам гэжэ ябашаба гэхэ.
        Аян замда яба?аар байтараа, ?бэр душэн юлэн хушуунда духэжэ ошобо. Хоёр модо гартаа баряад, амбанай хаалгын уудэндэ зогсобо. Амбаниие дайраха сэдьхэлтэй: нохойн хусаад гуйжэ ерэмсээр, нэгэ модоо аман соонь хээд, нуг??дэ модоороо сохижо ганЛчнуулжа ябаад, амбанай гэр тойрон г?йбэ ха.
        Тиигээд Хабшаг Норбо мур дээрэхи ургэбшэеэ абажа, амбанай гэр дээрэ "нярд" гэтэр абяатайгаар хаяжархиба. Гэртэ ороод, мэндэ зугаагуй, баруун тээ байлан тушэлгэтэй шэрээ дээрэ ?уушаба. "Намайе доромжолбо" гэжэ ?анаад, амбан ха-раалаар "угтаба:
        —Нохой юундэ сохёобши?
        —Зуг??р би Шагжаа бандиин ?ахилтай хунби, нохой сохи-ходо бараг юм бэзэ, — гэжэ лама бэшэшье ?аа, зорюута дуугарба.
        —Гэр дээрэ юу хаяабши?
        *- Гэлэн ламын нюрганда яба?ан юумые гэр дээрэ хаяхада яалай.
        —Лама, хаана?аабши?
        —Би Даа хуреэн?ээб.
        —Даа хуреэншни хаана юм?4
        —Далан дабаанай саана, долоон уулын эрмэгтэ.
        —Тэрэшни хаана юм?
        —Ундыхэд?? ши харахаг?йш, ургэхэд?? би даахагуйб.
        —Энэ юун дээрэ луунаш? — гэжэ тушэлгэтэй шэрээгээ зааба.
        №
        —Таб гэжэ ?уудаг, тангад ямаанай ноо?он.
        —Энэ юун дээрэ hyyrfaui? — гэжэ т?шэлгэтэй шэрээгээ
        заана.
        —Далан хониной даахи, дайдын хандагайн сэМгэн, т?б
        х?ндэ зорюул?ан т?шэлгэ гээшэ.
        —Урда тээшни юун бэ? — гэжэ шэрээ заажа ?урана.
        —Ун aha н модоной хатангир орбон ааб даа.
        —Яахадаа?
        —Ши юу ярнжа байнаш! Хахалхада зартагай болодог юи,
        харуулдахада сэбэр болодог юм. ?этэлхэдэ ?иилэбэри гарадаг
        юм. З?йхэдэ шэрээ болодог юм, — гэбэ.
        Амбан ?гэдэнь тороод, улагашан ?уу?аар, ?амган тээшээ хилам гэжэ Хараад:
        —Минии дэнзэтэй малгайе абажа ?гэлши, — гэбэ. Тиигээд
        малгайнгаа дэнзын ш?рэ харуулаад:
        —Энэ юун бэ? — гэжэ асууба.
        —Улаан шэлээр минии урда орохомни Тээ г?ш? Ярнха саг болоо haa, би яринаа, — гэбэ.
        Тиигэжэ бодомжогуйг??р дуугархадань, амбанай ?амган сухалаа х?рэн:
        —Амбанай урда?аа ама юундэ гарабаш? — гэбэ.
        —Гэргэн аа! Зуг??р, зуг??р! Шамаар турэ барюулха гэжэ абаа бэшэ, харин т?лыеш абаха гэжэ аба?ан байгаа бэзэ, — гэжэ Хабшаг Норбын дуугархада, амбан хэлэхэ ?гэг?й болохо-доо, амаа ехээр ангайн энеэгээд, Хабшаг Норбые хундэлхын ехээр х?ндэлжэ, ?дэш?? гэхэ.
        Хабшаг Норбо нэгэ хоноходоо нэгэ амбаниие торгобоб гэжэ урмашаад, хоёрдохи амбанайда ошобо ха. Амбанай ?амган уг-тан гараад:
        —Манай тэмээн ботоголоод байна. Х?л сзэртэй, — гэжэ хо-
        рибо ха.
        —Бурханай шаби ботогон?оо доро болоо гу? — гээд, Хабшаг Норбо гэртэнь орохоор тэг??лнэ. Хурдан хурса ?гэтэй х?н энээн тойромнай бии болоо гэжэ дуулапан хадаа амбан уулза-хаг?йе бодоод:
        —Манайхи х?л сээртэйбди, — гээд урда?аань т?лхинэ ха. Хабшаг Норбо ??дэнэйнь бого?о дээрэ хэбтээд:
        —Сээрг?й сээжэ гэртэ байг, сээрТэй хул газаа байг, — гэжэ дуугархадань, амбан яахашье аргагуй болоходоо, оруулха баа-тай болобо. Хабшаг Норбо оро?оор сэхэ амбанай ямбата шэрээ дээрэ ?уушаба. Амбан ябан ?уужа:
        —Ноён, шамда хэн ?уудал уг??б? — гэбэ.
        —Зон ?гэ?эн юм! — гээд — Танда нохой луудал хэн ?гэ?эн ааб? — гэжэ асуухадань, амбан угэ дуугуй Хабшаг Нодбодо тороод ?уужа ?гэбэ.
        Хабшаг Норбо арад зоной дунда?аа гара?ан х?б??н хадаа амбан ноёд, ламанарые хурдан хурса уг??р?? торгоожо, х?н зоной дунда хундэтэй ямбатай яба?ан юм гэхэ.
        36.ХОЁР СЭСЭШ??Л
        Далайн урда биидэ Хори до нэгэ Бажага Сэсэн гэжэ яба?ан байгаа. Далайн хой-то биидэ ошшо сэсэ буляалдахам гэжэ т?х??ро? ха. Ябха дээ-рэн эхэн: "Сагаа ду?аажа уужа, баруун талдаа ?уужа ябыш-таа", — гэбэ. Тиихэдэн сагаа ду?аажа уугаад, баруун талдаа ?у?на. Эхэн ябха тээшэн ур??р зарга хэлээем ха. Эхэдээ хэл-?эн хуурын дуулаад:
        —Нэгэ тогоони архида ?огтохоб гэжэ ?аннабойб, нэгэ ху-ни х??ртэ боогдохоб гэжэ паннабойб, — гэжэ Бажага Сэсэн хэл-нэ ха. Ц
        Тиихэдэн эхэн:
        —Ехэ хэлэнхаар, ехээ ?нхэг гэ?ымбой даа, ендэшхэ ехэ ама хэлэшхэбаабштаа, — гэжэ хэлээ.
        Гараад далайн хойто биидэ ябхаараа ошоо гэхэ. Далайн хойто биидэ ябахадаа, пеэрбэ захайн Яйлда захайн гэри газаа ошобо. Ошоод, газаан морёо уяха х?рээ хабшалгашха ?баэ. Хаанаа морёо уяхым, хаб харанхыдаашхэ эндэ ерэбэ губ гэжэ гайхажа хаража байна. Тнижэ байхадан нэгэ басаган га-шараа.
        —Еидэ байшээбтэ, орыт, — гэнэ.
        —Орхош хэрэг ?бээ Ьан даа, у?а уугаа болоо ?аа упан байхы? — гэжэ ?урна.,
        —Байха, орыт, — гэбэ.
        —Орходоо морёо хаана уяхыб? — гэжэ ?урба. Тиихэдэн:
        —Саантнай убэл зун хоер байгаа, тэндэ?ээ уягты, — гээд ор'жо арлишаба.
        Тиихэдэн ?бэл зунхоёри хаан?аа, юун?аан уяхым гэжэ, тэрэ хоерын хааным гэжэ гайхажа ба?аа байшаба. Гайхажа хараа-шалжа бай?аар харашхэбэ. Хархадан, шарга тэргэ хоер байна ха.
        "Ай, энээнээ убэл зун хоёр гээгшэм", — н гэжэ ?ая ойлгожо, тэнд?ээн морёо уяад ороо.
        Ороод, ундаа харяагаад, гараад ябаа ха саашаа. Ябажа ябахадаа нэгэ айли газаагуур гархадан, нэгэ х?гшэи ?неэгээ ?аажа
        ?ууна.
        Хажуудан ошоод*.
        — ?неэн ??тэй болог1 — гэжэ дуугарба.
        — ?р??р болог! — гэбэ.
        Харжа байхадан тэрэ х?гшэниин хупайхан дал дээрээ т?гдэ
        ??ршэ?эн, тэрэн далбайжа харатдажа байтаа. Тэрээни адаг-
        лажа, ?онжожо, тэрэ х?гшэн???н:
        —Хай, суурхай харагша ?неэ бэдэржэ яб?ым?ан, хараа
        ?бэйт? — гэжэ ?урна.
        Тэрэ х?гшэниин таагаад, намайе бэеым бэе?ээм ?урба, адаг-лаба, ?онжобо гэжэ:
        —Хараа?ам, мэнэ ?ая хойшо гарна ?ан, хойно?оон х?хэ буха дахажа гарна бэлэй. ?нэдхэм гэжэ хамар дээрээ шээлгэ-жэ, хоншоор дээрээ баалгажа гарна бэлэйл, — гэбэ.
        Тиихэдэн Бажага Сэсэн тороод, х??р хэлхэ х??рээ олжо ядаад, абжэбээ арлишээ. Тиихэдээ шэбшэжэ ябана зуураа: "Маамамин ехэ ама хэлэбэш гэ?эниин тудаба ха. Энэ ээыдэ тор-ходоо, ?нээрээшхэ хамар дээрээ бааЛга?антай адли, торон торон гэжэ эзы х?ндэ торшобоб", — гэжэ саашаа ошобо.
        ?нгэйн голи ?хэжэ ябахадан, Хурсангайли хойкхоно ?ёогэнэ гэжэ нэрэтэй ганса модон ?уудаг байгаа. Тэрэ ?ёогэнээе ?схэ гэжэ харгая?аан гаржа Бажага Сэсэн ябаа ха. Тиихэдэн саан-?аан ???энидли эмээл морьтой х?н ержэ ябба. ?ёогнээн хажуу-дэ хоюулан ушараа ха. Ушараад ла бэе бэеэ "хэн гээшэбшэ" | тэжэ ?уралсана. ?уралсахадаа, нэгэниин Далайн урда биитъхэ Бажага Сэсэн болобо, н?г??дэн Далайн хойто бэеын арын хара ашабга?ан Баалхан Сэсэн болобо.
        Хоер сэсэш??л тэндээ сэсээ буляалдаба. Тиихэдээ абхан адли, зэбхэн зэргэ, бэе бэеэ э?э торгобо. Морин?оон бу^'жа бай-жа зугаалба. Зугаалжа, зугаалжа ?нгэрхэд?? дэлхэйн х?н хааным гэжэ ?уралсажа, тиихэдэн Бажага Сэсэн хэлэхэдээ: "Нара гарха з?гтэ" — гэбэ. Баалхан Сэсэниин: "Нара орхо з?гтэ", — тээд хоюулан буляалдашаба. Тиигээд буляалдажа байхадан хэншхэ альниин з?б, альниин бурууб гэжэ илгаха х?н ?бээ, тэ-дээндлн мэдэхэшхэ х?н ?бээ. Тиигээд хуюуландаа Турайн с??д-тэ ?гэе гэжэ з?бшээд ха.
        Турайн с???ы ноёд харжа пуухадаа "ааалхан Сэсэн ?нтэёо хэлээ, Бажага Сэсэн буруу хэлээ" гэжэ ??рьёо х?б??е худлаар хэлэбэ, буруу гэжэ хэлхэеэ ая ?бээ гэжэ, дэлхэйн х?н нара орхо з?гтымэ гэжэ буруу эршыдлээ ха. Баалхан Сэсэн ?нээрээ з?б ойлго?ым байна, дэлхэйн х?н нарани орхо з?гтымэ гэжэ тэрэ сэ-Сэш??лдэ с???ы ноёд дуулгаа. Тиихэдэн Бажага Сэсэн с???ы ноёд худалаар с??д хээ гээд с???ы эгээ ехэ ноёндо:
        —Мэдээбээ бэшэ мэдээш, ойлгообээ бэшэ ойлгоош, тэрэ мэ-дэжэ байгаад худалаар хэлэ?эндээ юушбээ, аша гушабээ хо" соржо, ??дээ Xjaaxaui, — гэжэ хараашхээ.
        Тэрэн ?нтэёо хоо?он байш?ыма гээд даа тэрэ хун.
        Тиих?ээ хойшо суу?ы заб?арта суу?ы ноёд?оо болхо гэршэш бол?он хун худлаар хэлхэбээема гэжэ хэл?ул?ымэ.
        Бажага Сэсэн буляалдаад, тиигээд зарьма газарын тороод, торохо газараа суудтэ худлаар хэлуулээд, зуб байгаад худал' гуулээд, ехэ урайгшабээ, гомдолтой гэртээ. харяа гэхыма.
        37.ХАРААД ?УУГААРАЙ
        Амбан ноён д?тынг?? нэгэ угытэй айлай арбан гурбатай хубууе моришон болгожо абаад, холо газар нютагжа?ан ураг эльгэндээ аилшаар мор-обо гэжэ.
        Тэдэ хоёрой харгы замдаа эдсэлхэ сагынь боложо. бурьялан урдажа байгаа горхоной эрьедэ буугаад. тэндээ эдеэ хоолоо бэлдэхэ гэжэ шиидэбэд ха.
        Амбан ноён сумаагаа уудалан, эрье хоннной ууса, можо гэхэ мзтын тарган мяха хонхон тогоондоо хэсэгээгээд:
        —Бя дутын айлда орожо. айраг амсаад ерэ??? даа. Ши минии ерэтэр тогоотой мяха пгулэеэ хараад ?уугаарай, — гэжэ захяад ябашана.
        Тинн ноёной ябахатай сасуу томо хара нохой ерээд, ?нэрдэя бай?аар, тогоон соохи уусыень зуугаад ябашаба. Тэрэ х?б??н ?ууря?аа х?дэлэнг?й, ?н??хнл газартаа ?уужал ?ууба. Тэрэ ?еэр амбан ноён ама халамгай ерээд, тогоон соохи мяха ш?лэеэ худхасагаан байтараа, эрьеынгээ уусые угыл??д:
        Уусамни яа?ан бэ? — гэжэ асууха м?рт?? х?б??н тээшэ шэр??нээр хараад зогсобо.
        —Тан шэнги томо?оо томо хара нохой уусыетнай зуугаад ябашана ?эи. Тээ тэрэ горхоной саада эрьедэ гараад, мяхаяа зубаржа хэбтэнэ, — гэбэ.
        " сГЫ' би шамайе хараад ?уугаарай гээ ?эм шууб! vt,7анда хаРажал ?уу?анаа хэлэнэб. *
        TamvvnaiiL??*'" ^ара 5оймог шамайе даа! — гээд, амбаь ноён ташуурайнгаа эшэ?ээ баряадхина…
        пгт" с огоотой мяхаа хараад ?уугаарай гэжэ та хэлэ; гут. ьи харажал ?уугаалби даа. Ноёнхай, нам?аа ум хэоэ гээшэбта, — гэжэ ?анаа амархан харюусаба ха
        э бэшэ ?эн PK>ycaSa хГ?? Юу нэ"
        М?нв? ноён баряад бан?ан ташуураа гам, "ье амандаа аагтай, хэлэндээ хэд??лгэтэй"!? ид, М: "Яагаа-S бабнб!>-гэжэ бодоод, угэ wS^S^/^^
        дээрээ гозуули шэнгеэр зогсошо?ои юм гэжэr^caSf' Щ
        38.АРГАТА Х?ШЭТЭ ХОЁР
        С,агай сагта, сахилзаании х?хэдэ, caapiha-най нимэгэндэ, саазанай сулада ?ан ха. Аргата Х?шэтэ хоёр бай?ан юум.
        Аргатан алаг эрэзн сартай, ахайтай ?ан ха. Х?шэтэн хурин эрш сартай, эхэнэр угэй гансаараа бан?ан юум.
        Аргата нэгэтэ тулээндэ ошожо ябатараа, нэгэ ?хэ?эн гу-р???энэй хэбтэхэдэ гэртээ асаржа, арапиинь хуулаад, мяхайнь шанаад, ?амгантаяа хоюулаа эдижэ ?ууба. Х?шэтэ орожо ерээд:
        —Таанаднай мнха хаана?аа абаба гээшэбта? — .гэбэ. Аргата хэлэба:
        —Алаг эреэн сарни ?хэш?? пан даа. Тиихэдэн ара?уйень бут??гээр ?бш??д, ?бэ?э шорой д??рэтэр хээд, х?йтэ модоной х?ртэр, нойто модоной нортор сохиходомни, сарни ???рг?? амдниршоо ?ан. Тиигээд еарайнгаа миха эдижэ ?уунабда. ?ни-яэй тияхэ ё?отой юума байгаа, мэдээ ?гэй байгда?ан байна, — гэбэ.
        Тыхэдэн Хушэтэ ехэ гайхажа, гэртээ харяа, х?рин эрээн сараа алаад, ара?уйень б?т??гээр ?бшэжэ, михайн абаад,< ар?ан соон ?бэ?э шорой хээд, хэдыш сохиходон, cap (эодобо ?гэй.
        —Хайран ганса сарымни Аргата арга мэхээ гаргажа алуул-жархиба, — гэжэ ехэ сухалдажа, Аргатуйнда ошожо, Аргатаяа тархиигиннь хойшон харуулжа нюрган дээрээ ?ргэл??д, ойдо абаашажа шатаажа алахвмни гээд ?ргэл??д ябатарань, Х?-шэтынг?? арада яба?ан хэтые Аргата абажа, газарта хая-жархи?ан гэхэ. Тиин Х?шэтэ Аргатаяа ой абаашажа модондо хулижэ, т?леэ суглуулажа, шатааха гээд хэтээ носооХо гэхэдэн, хэтэн ?гэй байгаад, хэтэеэ бэдэрхэ гэжэ Хушэтэ ошобо ха.
        Арратуйн шатаагдаха гэжэ модондо хулеэтэй байхадан, нэгэ адуу туу?ан соохор азаргатай, ?р???эн нюдэ ?охор х?н ерээд:
        —Ши юундз эндэ х?лигдэ?эн юушин хун гээшэбши? — гэхэдэн, Аргата хэлэбэ:
        208
        —Би ?р???эн нюдэ, гарг?й бай?анаа энэ модондо х?люу-лээд, эндэ хоёр хоногто байгаад, энэ модоной шуупэ шимэ унэртэн нюдэтэй, гартай болоод гэртэ?ээ х?нэй ерэхые х?леэжэ
        байнаб, — гэбэ.
        Тиихэдэн тэрэ х?н:
        —Би ?р???эн нюдэг?й х?мби, намайе х?лииш! — гэбэ. Тиин ?Аргата тэрэ х?ндэ х?лилтээ тайлуулжа, ??рынг??
        байрада ?^??хи х??гээ та?а х?лижэрхёод:
        —Зай, иигээд хоёр хоногто байхаш, хоёр" хоно?он хойно би ерэжэ табихаби. Энэ тэрэ х?ну?д ерээд, элдэб юумэ хэжэ болохо. Юума дуу гараха хэрэг ?гэй, — гээд Аргата соохор азаргадан мордожо, ю?эн адууень туугаад ябаша?ан юума гэхэ.
        Аргатын ошо?оной ???лээр Х?шэтэ ерээд, ойлгон ?гээгвер модондо х?леэтэй бай?ан х??е хэлэ хэлэтэрна галдажархёод, Аргатынгаа гэртэ ошожо, памаганаарань хэтэдээ хамтаржа ?ууха гэжэ хэлсэжэ, сарынгаа миха шанажа эдижэ ?уутаран Аргата соохор азарга уна?ан, ю?эн адуу туу?ан орожо ерэхэ? дэн, ехэ гайхалдан, шатаагда?ан х?мнай хайшан гэжэ амидыр-жа, энэ олон адуу туугаад1 ерэбэ гээшэб гэжэ гайхажа байхадан, Аргата ерээд хэлэбэ:
        —Зай, инаг н?хэр Х?шэтэмни, шиимни хэдыш тэнэг ?аа, намдаа нэгэ ехэ ту?а х?ргэбэш, ?яйн даа. Шиннн намайе шатаахадаш, у та а дамжажа тэнгэридэ гараад ябатарнн, хур-маста тэнгэри хуб?удтээ зоериёо хубаажа байгаад, намда ю?эн адуу, нэгэ азарга х?рт??бэ. М?н?? ?хэр, хонидоо хубаагаа уды байна. Хэрэгтэй ?аа ши т?рг??р ошииш! 11 гэбз.
        Тиихэдэн Х?шэтэ ехэ баярлан зубш??жэ:
        —Хайшан гэжэ биш тэнгэридэ гараха гээшэбиб? — гэхэдэн Аргата хэлэбэ:
        —Гаража ядаха юума байха ?гэй. Бишнн шамайгаа ойдо абаашаад галдахаб. Тиихэдэм утаа дамжаад ла тарана бэ-зэш, — гэхэдэн:
        —Зай, тиигэбэл ошоёо, — гээд хоюулаа ойдо ошожо, Аргата Хушэтэёо модондо та?а хулижэрхёод галдаба.
        Хушэтэеэ алажархёод, гэртээ ерэжэ, адуу?а малаар олон боложо, ?амганаараа сэнгэн жарган ?уу?ан юума ?ан гэхэ.
        39.Х?ШТЭЙ БАШТАЙ ХОЕР
        Хуштэй хушээрээ юумэ хэдэг байха. Баш-тай ехэ шадамар, юумэ эбл??лжэ урин
        нарин. Хуштэйн хушээрээ hap соо нэгэ тэргэ хэдэг. Баштай ехэ шадамар, пургаар убээ аад ла, hap соо арбан шарга хэдэг, юу- юу хээд, ходо худалдажа мунгэн болгожо байха. Хуштэй нэгэтэ Баштайяа хара панажа, Баштайяа айлда ошопон хойно хэпэк шарга, тэргэйн та?ара шабшаад, газаан дургэшхэнэ. Баштайн айл?аа ерээд байхадан, шарга, тэргэн ганса хара х?? болоод байна. Баштайн хугшэн хэлэнэ: "Хуштэй ерээд энээниишни гал-дашкоо, би гаража хэлэхиимаад айгааб, — гэнэ. — Би нэгэшье х??р хэлээ ?бээб".
        Тэрэ хара х??г?? гульдхаад, утархай мэшээг болгоод, унам-хай ухэрээ асараад, х?гшэнд?? хэлэнэ.\ "Би энэ х??г??. абаашажа гоород орохом", — гэнэ.
        Тиихэдэн утархай мэшээг х??г?? тэбэрэн, ?хэр?? унаад гоород орохом гэжэ ябанал даа. Харгуй дээрэн Хартагай хаан, °аян хаан х?н байна.
        Хартагай хаани гурбан басаган байсанаа хаяада ?уужа зина. Баштай тэдээни харана. Тэдэн пурана:
        Г" Баштай, хайша ошохошом?
        Баштай хэлнэ: [
        —Гоород орхомни.::ш
        Энэ мэшээг соо юугаа хэ?иимши?
        —М?нгэмни.
        гэн^~ Энэ м?нг?? харуулагтылаа, ямар ехэ м?нгэтэймтеэ, —
        Баштай:
        —ХойштыЛаа, хаани басагы?ии хархадаа хара х?? болош-
        Иима. Хара х?? болгошхоод, юу намда м?нгэ ?хыминт?
        4 tftfl
        Теэд хаанн басагад мэшээгын задалуулаад: "М?нгэ ?хэб-Дн", — гэнэ. Мэшээгын тайлаад харахадан, хара х?? байна. Басагад:
        . — М?нгэн бэшэ х?? хним, — гэнэд. Баштан хэлэнэ:
        —Хари, танда хэлээ?ннмшииб, хаанн басага?ы хархада хара х?? болдоты. ма, би нихэдээ яахым? — гэнэ.
        —Теэ баабайдатанай орожо хэлэхэмнил даа. Тиихэдэн хаанн гурбан басагад аргадана:
        —Ай, нохой, баабайдамнай б? хэлыттаа, худы х?? болооб, тинмэ мунгэ хээд ухэбдн, дарханда абаашажа атхагты, — гзбэд.
        Баштан х??г?? дарханда абаашажа ?г?ед, гурбан басагад" та мэшээгээ барюулаад табина. Гурбан басагад мэшээг соо х?? худы байгааб, т?ды мунгэ хээд ?гэнэ.
        Баштай тэрэ м?нгэйн абаад, гоородто ороод, ?хэрээ унаад, даажа ядасаран юума абаад, гэр тээшээ бусана. Гэртээ ерээд, ?хэрээ табишхоод, юу х?? аба?анаа, м?нг?е х?гшэтэёо турдаа абаашана. М?нг?? тоолохымаад, шадал ?бээ байна. Х?гш?? Х?штэйдээ эльгээнэ, шоод асархын. Х?гшэниин Х?штэйдэ ошоод шоод эрэнэ. Х?штэйн ?урана:
        —Шоо?оор яахымта? Х?гшэниин хэлнэ:
        —Баштай гоород?оо юу х?? абаад, м?нг?? тоолохоёо тии-гээ яагааб, — гэнэ.
        Тэрэ х?гшэниин Х?штэй?ээ шоод абаад ерэнэ. Баштай тэрэ м?нг?? таар дээрэ адхаад, шоо?оороон тооложо ?ууна. Тиижэ ?уухадан Х?штэй одироно. Баштай хэлнэ:
        —Ямар ши ?айн ?анаатай х?мши, арбан шаргайм, арбан тэргээм отолоод т?леэхимши, тэргэ, шаргайм д?рг??д, х?? болгоод орчоо хэнэйш. Тэрэ х??ёо гульдхаад, мэшээг соо хээд, ?хэрээ унаад, ?хэр дээрээ х??г?? тээгээд яба?ымилби, хаани бартаада ошоод; — хара х?? хэн абахаби? — гэхэдэм, хаан хара х??еы абаад, м?нгэ хэжэ ?г??л даа.
        Тиихэдэн Х?штэй хэлнэ:
        —Хэнши х?ни ошоохада ?хы даа? Баштай:
        — ?г?? ?бээ яахам!
        Х?штэй: v
        —Байза, бишини гурбан мэшээг х?? абаашахам, — гээд "Баштай?аан г?йгээд гаража, гэртээ ошобд х?шээрээк шарга, тэргээ сабшаад, дээрэн ехэ юумэ хээд, тэргээ галдана. Гал-даад, хара х?? болгоод байхадан, хоёр мэшээг болоно. Х?штэй х?гшэнд?? хэлээд, хоёр мэшээгээ тээгээд: — хаанайда ошо-хом,~ гэжэ ябашаба. Тиигээд хаанайда х?рэнэ. Х?рхэдэн, ??ни болоод байна. ?хэрээ, хаани бартаада байАгаад, бартаа?иин хонсиргоно:
        —Хара х?? хэн абахаб, хаани м?нгэ хэн ?хэб? — гажэ
        ??сирнэ.
        Тиигээд хаани харуулшад хаанда хэлнэ:
        —Тиижэ ??сиржэ байна бартаадамнай, тэрээии хайшая
        гэхым? — гэнэ.
        Хаан харуурнуудтаа хэлнэ:
        —X ней ни абаашаад дарханда атхуулагты, сосёод, ?е?эни
        ?хэртэн ?уулгаад табигты, — гэнэ.
        Хаани харууршад гараад, Х?штэЙн хоёр мэшээгын ?рг??-лээд, дарханда абаашаад, х??йин атхуулна. Атхуулаад, биеэ-рын сосёод, ухэр дээрэн ?уулгаад табина. Хойно?оон тэдэн ??сирэлдоод болёо. Х?штэй гэртээ ехэ уурлажа ерэнэ. "Баш-тайн ерэ?ээр алахаб", — гэбэ. Гэртээ ороо убээ ябаад, Баштай-да харайгаад ороно. Харайгаад орходон, Баштай гэртээ ?бээ, х?гшэниин байна.
        —Баштан хаанаб? — гэнэ.
        —Айлда ошоо.
        В — ?хэ?эн Баштай намайи мэхэлээ, хаани харуурнуудта сосюулааб, хара х??г?? м?нгэн болгоо ?бээб, Баштайн ?бээ хада шамайи алахам, — гээд х?хэйин суу барижа, тарсиин суу сосижо алашхана.
        Тиигээд Х?штэй гэртээ ерэнэ.
        Баштайн айл?аа ерхэдэн, х?гшэниин ?хэш??д хэбтэиэ. "Эиэ ?хэ?эн х?гшиим алаашиидаа", — гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ ?хэ?эн х?гш?? шу?а нюдэйн угаажа, 1т'айн хубса?а ?мдх??лээд, ?хэрээ асараад, ?хэр дээрээ ?уулгаад, ?хэ?эн х?гш?? уряагаа тэбэ-реэд ябана. Хаани хажуугаар ябажа ябана. Хаани хажуугаар ябажа ябхадан, хаани гурбан басагад газаагаа байЬиимаад:
        —Юу, Баштай, хаана ошхошим, бай харайил!
        — ?хэр минии ?ргэдэгиима.
        Тиисэрэ хаани басагад дарбаганалдаад, барандаа г?йлдээд ерэнэ. Г?йлдээд ерэхэдэн, Баштай халаа?ан соо?оо ш?бэгэ гаргаад, ?хэрээ ш?бэг??р хадхана. ?хэр хадхуулхадаа орси-роод б?т?? г?йнэ. ?хэ?эн х?гшэниин т?с гэжэ унна. Тиигээд ?хэрээ баряад ядаан гэжэ абахадан, изын ?хэш??д хэбтэнэ.
        —Би танда хэлээ ?имшииб, ?хэр минии ургэдэгиима (гэжэ. ?хэр дээрэ?ээ унаад изым ?хэш?е хиим. Иихэдээ хайшан гэхиим. Баабайдатанай орожо хэлэхэм, — гэнэ.~ ?хэр дээрэ?ээ уНаад изым ?хэш?? хиим.
        Тиигээд Баштай хаанда ороно: "Хаан баабай, х?гшэнтэеэ ?Ьсэрээ унаад орожо ябапым гурбан басагадчииа г?йжэ ошоод хажуудан, ?хэрым ?ргээгээд, изыйим ?хэр дээрэ?ээ унагаагаа, изым ?хэш??л", — гэбэ.
        Хаан ехэ уурлажа, гурбан басагадаа татуулажа асаруулна.
        —Энээни ?хэрын яахай ?ргээгээт, изыйин яа. хай алаат?
        —Иимэ ехэ муухайма болохон, нэрээм нэхээдэ дарахан, солойм шоройдо дарахатанай. Энээни дээр^роро гаргаха ?бээ, х?гшэйн хэмтэ газарта х?ргээд, нэгэн танай хугшэниин бо-логты!
        Тиигээд Баштай х?гш?? хэмтэ газарта х?ргэжэ, хаани нэгэ басагайе асаржа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд байхадан, Хуштэй
        одирно.
        —Уй, иимэ пайхан хугшэ хааналаа олоош? — гэнэ. Тиихэдэн хэлнэ:
        — ?хэ?эн х?гш?? абаашаад, хаани бартаада хашхарааб: "?хэ?эн хугшэ хэн абахаб, амида басагаа хэн ?хэб!" — гэжэ. Хаан ?хэ?эн х?гшым абаад, амида басагаа ?гэбэл.
        Тиихэдэ Хуштэй хэлнэ:
        —Хэншье х?ндэ ошоходо ?хыдаа?
        — ?хыма байгаабооб даа.
        Хуштэй г?йжэ ошоод гэртээ: "Хаани басагаар х?гшэ. хэхэм", — гэжэ изыгээ сосижо алашхобо. Иэыгээ алаад, ухэр дээрээ тээгээд, хабхар болжо байхада хаани бартаада ??сирнэ:
        —Хаан, ?хэ?эн изыйим абыш, амида басагаа угыш.'
        Хаан тэрээни дуулаад, харуурнуудтаа хэлнэ: "?хэ?эн изыеы хадалгаад, ???эни ?айса сосёод, гэртэн ильгээгты".
        Тэрэ хаани харуурнууд х?гшэйн хадалгуулаад, япалаар со-сино. Сосёод, ?хэртэн ?уулгаад табина. Х?штэй ехэ уурлажа ерэнэ. "Баштайн ошопоор алахам, хааниин басагатай гэрлэ-хэб", — гэнэ. Х?штэй гэртээ х?рэ?эн биеэрээ Баштайда г?йгээд ороно. Ороходон, Баштай гэртээ ?ууна.
        — ?хэ?эн шамай, ходо мэхэлжэ гохолжо байхаш. Х?шээ-рэн шаргайм барни галдуулаад, изыйим алуулаад, хаани ха-руурнуудта я?ала сосюулуулаад, хойштоо шамайи алахам, — гэбэ.
        Баштайяа мэшээг соо хээд, далайда ?ргэжэ ябашана. Далай дээрэ ошо?онгайн далай х?р??д, суулга убээ байба. Баштайяа далайн м?лэ?эн дээрэ хаяшхоод, ??хэдээ, согдодоо гэртээ ерэнэ. Тиижэ байсан хаанн суулга суулааша ерэнэ, ерхэдэн мэшээг хэбтэнэ.
        —Энэ мэшээг соо юун бииб? — гээд х?дэлгээд ?зэнэ. Х?-дэлгзхэдэн х?н дуугарна.
        —Энээн соо ендэ оро?иимши? — гэнэ. Тиихэдэн Баштай хэлнэ:
        —Далайн докторто эмнуулэжэ байнам. ?р???эн нюдэм, ?р???эн гарни муума. ?тэр шангалаад мэшээгым тайлыш!
        Хаани суулга суулааша мэшээгиин тайлана. Баштай мэшээг соо?аан гатирна. Нюдэниин анилда?ыма, ?айн болоо, гарын эдэгээ.
        Хаани суулга суулааша ?р???эн хулиин муу байна.
        —Хэншье х?н цигээд идэхкиидаа?
        —Идэхкэ! — гэнэ, |с;^Ь Хаани суулга суулааша:
        —Намаяа оруулыш! — гэбэ.
        Баштай тиихэдэ мэшээг. соо хээд, дээрэ?ээн О?х??р уяад
        ортино.
        —Хун ерхэ, суулга суулаха, бай, бу дуугара! Шамайе мэшээгтэйн ?рг??д, суулга соо дурээд абаха, бэри бу дуу
        гараарайши.
        Баштай тэрээнээ хэшхэпэн биеэрээ бэшэ харгуйгаар ороод, хаан басагандаа адуу мал туужа ерэнэ. Туугаад гэртээ ерээд, хурээ соо хаагаад байна. Хуштэй ошо?он бэеэрээ далайн суулга ехээр суулаад, Баштай эндэ хэбтэнэ гэпэн биеэрээ баряад, суулга соо д?рээд абана.
        —Намайе шарга?аам ?алгаагааш, одоошье алахам шамайи, — гэнэ.
        —Би Баштай бэшэб, хаани суулга суулаашаб!
        —Худалаар бу хэлэ, ба?ал мэхэлэхэшэни!
        Тиихэдэ тэрэни суулга руу хээд, саашиин тульхэшхэнэ. Хуштэй суулга соо хээд алашхана.
        4 — Одоошье хойто Баштайи алабаб, х?гшэйн абахаб, — гэбэ. Дуу барижа гэр тээшээ ерэбэ. Гэртээ ерэжэ ябахадан адуу
        мал аймаштай олон Хаалгатай байба.
        Энэ адуу мал хаана?аа ерэ?ым, асаржа хааха гээд, Баш-тайнда г?йгээд ороно. Ороходон, Баштай х?гшэтэёон ?уугаад
        идеэлэжэ, арсяа уужа ?ууна. Х?штэй ороод хэлнэ:
        —Уй, шамайи суулган. соо хээ хэнээб, хайшин гээд ерээш?
        Баштай хэлнэ:
        —Ямар иимэ бурхан ?анаатай х??мши, ходо ?аймайи хэжэ
        байха. Ши намайи суулган соо хээ?энши?
        —Хээ пэм.
        —Би далайн оёорто ороод ябажа ябхадам, У?ан Лубсан
        хаани гурбан х?б??д ??рсэл??д, энэ адуу мал манда зоси гаргажа ?г??. Энэ адуу малаа ?ая асараад, пая ерээд пуунам.
        Х?штэй ?урна:
        —Нээрэй? v^jS
        —Нээрээбообдаа! \
        —Хэнши хуни ороод урээ хада ?хый?
        — ?хэ. ?ш?? ?л?? ?хэ. Баштай хэлнэ:
        —Намайи суулган соо абаашажа хыш гэнэ.
        Баштай: "суулгаа ехээр суулаад, суулган соо г?йгээд оро-химбооби. У|дан Лубсан хаан намда зоси ухэ бииздаа", — гээрэй. Хуштэй гэртээ орон биеэрээ ???рш?? тэхэржэ далай дээр ороно. Далайн суулга ехээр суулаад: "У?ан Лубсан хаанн гурбан х?б??н ??рсэл?? гэжэ хэлээ, зоси адуу мал асархам", — гэжэ суулга руу харайгаад орожо, тиигээд напаа барана даа.
        Баштай гээшэ хаанай басагатай ?уужа, адуу малаа ?тх??-жэ, Хуштэй на?аа баража, Баштай шадамараар ажа яргажа пууна.
        40.ДОЛООН ХОЖОГОР, НЭГЭ МОЖОГОР
        Эртын урла сагта боло?он юм. Нэгэ ню-тагта долоон Хожогор, нэгэ Можогор хамта найман х?б??н ехэ уран дархан бай?ан юм. Нэгэ Можогор хуб??ниинь долоон Хожогор?оо бури улуу*уран дархан, угэ Хэлэндэ хурса бай?ан юм. Тиигээд Можогор гансаараа ехэл олон тэргэ дархалжа хэпэн байба. Тиигээд долоон Хожогор ерэжэ, ' Можогортоо ехэ олон тэргэ дархал?андань хардаба.
        Нэгэтэ ??ни долоон Хожогор Можогоройнгоо хэ?эн тэргыен галдаба. Можогорой ?гл??г??р харан гэхэдэнь, б?хы тэргэ-дынь галданхай байба. Тиигээд Можогор ?ни удаан бодонгуй, эдэл долоон Хожогор галдаба гэжэ бодобо. Можогор нэгэ шэнэ мэшээпэ галда?ан н??р?эеэ мэшээглээд, foe ?айхан хуб-са?аяа ?мд??д, морйёо эмээллэжэ, ?нэ?эеэ абаад, хаанай уруу мордобо ха.
        Хаан баабайн газаа хурэжэ ерээд, морйёо уяад, мэшээгтээ ?нэ?эеэ абаад, хаанай ордон уруу гэшхэлбэ ха. Хаанай тушэ-мэл газаа ябажа:
        —Зээ, Можогор, хаанапаа ябажа байнаш, юу абажа яба-наш? — гэжэ ?ураба ха.
        —Хаан баабайдаа 'албаяа тушаахаяа ерээб, — гэбэ. — Тиибэл орогты, орогты, — гэжэ хэлэбэ ха.
        Можогор мэшээгтэй юумэеэ гэрэй хаяада орхёод, гэртэнь оробо.
        Халзан хаан хатантаяа шэрээ дээрээ ?уужа байба. Можогор орожо, хаан баабайда ехээр м?ргэжэ оробо. Хаан баабай асууба:
        —Зээ, Можогор, хаанапаа ерэбэш?
        —Гэртэ?ээ ерэбэб, хаан баабай, албаяа, алта мунгэеэ ??рынг?? гараар тушаахаяа ерэбэ гээшэлби даа.
        —Ха, ха, Можогор дээшээ ?уугыш.
        Тиихэдэнь Можогор:
        —Хаан баабай, алтаяа ??дэнэй хажууда орхёод ерэбэб,
        угы болошохог?й г?? — гэжэ hyp аба.
        —Минин газаа?аа хэн абаха ?эм, — гэжэ хаан ехээр х?-хижэ энеэбэ ха.
        • — ?уу, наашаа, Можогор, сай уугыш. Можогор ехэ яарахаяа болижо, лаб ехээр хе?рэжэ оробо. Хаан ехээр хашхаржа, барлагуудтаа эдеэ хоол асархые за-хирба. Эдеэ хоол асаржа, Можогорые ехээр х?ндэлбэ ха. Тиигээд саг ?нгэргэжэ, Можогор ехэ худал хуурмагые х??рэ-жэ, хаанаа ехээр х?хир??бэ ха. Можогор ехэ удаан эдеэ хоол барижа, ?дын наран ?нгэржэ, орой боложо захалба.
        —Зээ, хаан баабай, битнай тандаа албаяа, алта м?нг?? еврынг?? гараар бариха гэ?эн х?мби, — гээд газаа гараба ха.
        —Газаа гараад, мэшээгтэй алтаяа абан гэхэдэм, хара н??р?з хэ?эн байбал, — гэжэ Можогор халаг хухы хааидаа оробо ха.
        Хаан баабайн:
        —Газаа хулгай худал болхым гэжэ юрд?? ?анаба ?гылби, юун бузар з?дэр юумэн гээшэб. Х?н амнтанай дуулдаа ?зэгдев угы юун болобо гээшэб, алта м?нгыен абаад, хара н??р?э хэ?эн байбал'. — гэбэ..
        —Зай, Можогор, х?н зондо б? хэлцш. Хариин хаан дуу-лаа хадаа эшхэбтэр з?дэр юумэн болохол! Шамдаа нэгэ мэшээг алта хэжэ ?хэб, — гэбэ.
        Хаан баабай нэгэ мэшээг алта м?нгэ хэжэ ?гэжэ, Можо-гороо мордуулба ха. Можогор гэртээ нэгэ мэшээг алта м?нгэ-тэй х?хюун ерэбэ. Тиигээд долоон Хожогор Можогоройдо орожо ерэбэ.
        —Зай, Можогор, энэ ехэ алта м?нгэ хаака?аа асарбаш?
        Можогор хэлэбэ:
        —Хаан баабайда тэргын хара н??р?эн ехэ; ?нэтэй сэдпэи байна. Нэгэ мэшээг к??р?э абаад, нэгэ мэшээг алта м?нгз хэжэ ?гэбэ, — гэбэ Можогор. — Харагты, узэпы, — гэжэ харда?
        ж а ехэ х?хюун байба.
        Долоон' Хожогор дуулаад, гэртээ урнлдажа ябажа ерэбэ ха. Долоон Хожогор тэрэ ??нинд?? хэ?эн тэргэеэ галдаба ха. ?гл??г??р долоон Хожогор нэгэ нэгэ мэшээгтээ н??р?эеэ хэжэ,
        хаанай уруу гэшхэлбэ ха. Хаан баабайнда орожо:
        —Нэгэ мэшээг' н??р?ыемнай абажа, нэгэ мэшээг алта
        мунгэ ?гыт, — гэбэ.
        Хаан баабай ехээр уурлажа:
        —Хара х?йхэрн??д, хаанапаа хулгайшад ерэбэт, х?нэй дуулдаа ?зэгд??г?й юумэ х??рэжэ байнат! — гэжэ ?хэ??в HWr; гуур сохижо намнаба ха. Тиигээд долоон — Хожогор "Можогор мании мэхэлбэ" гэжэ ехэ ууртай, сухалтай гэртээ ерэбэ.
        Долоон Хожогор нэгэтэ;??нн Можогоройнгоо ганса улаак
        тэмээгынь ерэжэ алаба. Можогорой ?гл??г??р харан гэхэдэнь,
        Ганса улаан тэмээнь ухэшеед хэбтэбэ.
        Можогор ?ни удаан бодонгуй, тэмээнэйнгээ шу?ыень абаба. Можогор мориёо эмээллэжэ, шу?аяа абаад мордобо. Тиигээд Можогор хаанай эхи заха ?гы тэмээн дэ ошожо, табан улаан тэмээень шу?аараа улаан халзан болгобо. Тиигээд хаанай адуу-шанда ошоод:
        —Минни табан улаан халзан тэмээн танай ??рэгтэ ябана угы ха г?? — гэжэ асууба.
        —Ямар шинии табан улаан халзан тэмээн ябадаг юм? — гэжэ хаанай адуушан Можргорые улдэбэ.
        Хаан баабайда Можогор дахин ерэбэ. Хаан баабайнда орожо, Можогор худал ?нэниие х??рэжэ ехэ хухюулбэ ха.
        —Минии табан улаан халзан тэмээн танай ??рэгтэ оро-?оор унн болоо. Танай адуушан угэнэ угыл, ямар бузар зудэр юм гээшэб. Энэ олон тэмээтэй аад, минии табан улаан тэмээё дараха гэбэл.
        Халзан хаан баабай:
        —Табан улаан халзан тэмээн байбал угэгты, — гэжэ за-хнрба.
        Харахадань табан улаан тэмээниинь байба. Можогор табан улаан тэмээгээ туужа ехэ хухюутэй ерэбэ. Долоон Хожогор Можогор?оо ерэжэ асууба:
        —Ши энэ табан улаан тэмээ хаана?аа асарбаш?
        — ?хэ?эн тэмээнэй шу?ан ехэ унэтэй боложо, нэгэ ?хэ?эн тэмээнэй шу?анда табан улаан тэмээ угэбэл.,
        Долоон Хожогор тэрэ ??нинд?? нэгэ нэгэ тэмээн??дээ- алаба. ?гл??г??р бодожо, тэмээнэйнгээ шу?а абаад, хаанай уруу гэшхэлбэ. Хаанайда ошожо: "Нэгэ тэмээнэймни шу?а абажа, табан улаан тэмээ ?гыт", — гэжэ хаанда сохюулаад бусаба.
        Бусажа ерээд, долоон Хожогор Можогоройнгоо паМгыень алаха гэлсэбэ. Тэрэ ?дэшэнд?? долоон Хожогор ерэжэ, Можогоройнгоо ?амгыень алаад, гэртэнь тушуулээд ябашаба. Можогорой газаа гарахадань, памганиинь ?хэш??д хэбтэбэ. Можогор унн удаан бодонгуй, гоё ?айханаар хубсалуулжа, нэгэ дошхон тэмээндэ унуулаад, ??р?? нэгэ тэмээ унажа, хаанай уруу мордобо.
        Хаанай ордоной захада ошоходонь, хаанай хоёр нохой дошхон тэмээень ?рг??жэ, ?амгыень унагаажа, ??р?? Можогор уналсаба. Тиихэдэнь хун зон ехээр сугларжа, Можогор арай гэжэ мэдээ орожо хаанай уруу ошобо.
        —Зай, хаан баабай, хоёр толгой боложо хун боло?оор хани н?хэр?? асаржа м?рг??лхэ х?сэлэнтэй ерэ?эн аад лэ, иимэ о?ол болобо.
        Хаан ехээр мэгдэжэ хэлэбэ:
        —Хун зондо б? дуулгаарай, хариин хаан дуулаа хадаа эшхэбтэр болохо. Би гурбан басагадтайб, нэгэ басагаяа ухэб.
        Хаан баабай- басагаяа олон адуу малтайн х?ргэжэ ?гэбэ.
        Долоон Хожогор хараад, дахин Можогоройдо ерэжэ, Ш гайхажа тагнаба. Долоон Хожогор Можогорые алаха гэжэ шии. дэбэ. Ехэ пайн хайрсаг бэлдэжэ хээд, Можогороо баряад
        хайрсагта хээд, упа уруу т?лхижэ орхибо.
        Упанда урдажа ябахадань, нэгэ хаанай адуушан б?гтэр убгэн тэрэ хайрсагые гаргаба. Гаргаад узэхэдэнь, Можогор гаража ерэбэ. Можогор адуушанда ехэ баярые х?ргэжэ, хонн-дыень туулсаад хаанайда ерэбэ. Долоон Хожогор харажар-хёод, Можогоройдо дахин ерэбэ.
        —Бидэ шамайе упа уруу т?лхеэ ?эмди, хаана?аа гаража ерэбэш?;
        —У?анай хаан гээшэ аргагуй баян ха юм, ямар ехэ ту?а
        х?ргэжэ намайгаа урдахуулба гээшэбтэ, — гэбэ.
        Долоон Хожогор ехээр гайхажа — Намайе, намайе урда-
        хуулыш, — гэбэд.
        Тиихэдэнь Можогор хэлэбэ:
        —Таанад в??эд?? хайрсагаа хэгты, би урадхуулхыень
        мэдэхэб.
        Долоон Хожогор ?гл??г??р нэгэ нэгэ хайрсаг асарба. Можогор бултыень хадаад урадхуулба.
        Тэрэзнпээ хойшо Можогор дайсанаа даража, жаргажа
        ?ууба.
        41.АРГАШХАН Х?ШЭХЭН ХОЕР
        Урай, урай Аргашхан Хушэхэи хоёр, ябажа ябана. Аргашханиинь сэсэн аад ла
        хушэбэй. Хушэхэниинь хуштэйд лэ тэнэг. Аргашханиинь аргал аргалапаар арбан тэргэ хэнэ. Хушэхэниин хушэл-хушэлиээр гансахан тэргэ хэнэ.
        Хушэхэниин Аргашхандаа ерээд, арбан тэргээнь хараад, хардаа унаад, арбан тэргээн бала дэбпэшхэнэ. Тиихэлээрэн Аргашханиинь арбан тэргээ галдаад, арбан мэшээк х?? тээгээд, ?хэр?? х?лл??д, хоёр ?бдэгт?? ш?бгэеэ хадхаад, хаани шагаабар доогуур ябана. Хаани долоон басагад г?йг??д га-сирна. I
        —Аргашхан, Аргашхан, юугаа наймалаабш? — гэнэ. Аргашхан хэлэнэ:, I I Ш
        —Айл нохойл, ?хэриимни бу ?ргээгты! ?ргээбэл, арбан мэшээк) алта торгойм адхашхат, — гэнэ. "а,"эаи-
        —Арбан мэшээк алта-торгойш адхаа хадаа рбан мэшээк алта-торгоо хэжэ угэхэбди, — гэжэ ябаад гуйлдэАрмшаим урда?аа" г?йлдэнэ. Тиихэлээрэн АргашханBttM гэёо абаад, ухэрээ ууса рууяь х "Ш? К^ЩШЩ сиржо г?йнэ. Аргашхан тэрэ памаанда Щ лта. адхатьхана газарта. "Айл нохойл харыт! АрбанШ "П торгойм х?? уйгааг болгошхоболта".-гэнэ gg* Щ долоон басаган Аргашханда арбан мэшээк | |
        ""Арбан мэшээк алта-торго(ВШИ ЛИ ерээд, байхадан, Хушэхэи ерээд: "Хайшан цд шээк алта-торго асараабши?" В^на ^ Щ абаад> хаани — Арбан тэргээ галдаад, ароан щ хэн абахаб,
        шагаабар доогуур ябаа?ам. Ароан щ ябаапам. Тиихэдэм арбан мэшээк алта-торго хэн у шш
        fe"
        хаани басагад гуйжэ гасирээд, "бидэ абахабди, бидэ абахаб-ди" гээд, хеенм абаад, арбан мэшээк алта-торго хэжэ ?г?? ?эн,
        Хушэхэн тэрээниинь дуулаад, гэртээ ошоод, гансахан тэргээ бала дэб?ээд, галдаад, нэгэ мэшээк соогоо хээд, ээм дээрээ ургеед, хаани шагаабар доогуур ябана: "Нэгэ мэшээк х?? хэн абахаб, нэгэ мэшээк алта-торго хэн ?хэ ааб?" — гэнэ.
        Хаанн долоон басагад гуйжэ гасирээд: "Мэшээк х??нш хэн' абахым, мэшээк алта-торго хэн ?хым", — гээд, сосижо, сосижо табина.
        Хушэхэн ехэ уурлажа ерэнэ Аргашхандаа. Г?йжэ ороод, Аргашханаа ?амгайе алашхана. Аргашхан айжа хоргол?оноо гасирээд, ?хэр?? хулл??д ?хэ?эн эзыеэ тээгээд, хоёр ?бдэгт?? ш?бгэ хадхаад, хаани хажуугаар ябана. Хаани долоон басагад г?йлд??д гасирна.
        —Аргашхан, Аргашхан, юугаар баршаалаабши? — гэлдэнэ.
        —Айл, нохойл! ?хэриим ?ргээжэ, абхайим алабат!
        — ?хэрииш ?ргээжэ алаахадамнай, долоон басаган?аа ?айхынь шэлэжэ абаарайш, — гэнэд.
        Тиихэлээрэн Аргашхан хоёр ш?бгэёо абаад, ?хэр?? ууса руун хадхана. ?хэр орсироод, шошоод г?йшэнэ. ?хэр?? г?й-хэлээр, Аргашхан ?хэ?эн эзыеэ т?льхээд унгаагаатьхаба. "Хари хэлээ?эмнээб. даа, танда, — гэнэ, — ^ абхайемни алахат гэжэ, аб-хайемни алашхаба шиидтаа".
        Долоон басагад х??ртээ торжо, долоон басагад соо?оон ?аихаинь шэлжэ Аргашханда эзы хэжэ ?гэбэ. Аргашхан хаани ?айхан басагаар ?амга хэжэ гэртээ асарба.
        Хушэхэн Аргашхандаа ерэбэ. "Хайшан гээд иимэ ?айхан эзытэй болообши?" — гэнэ.
        —Эзыем алаахамнээш, тэрээнээ тээгээд, хаани хажуугаар: "ухэ?эн эзы хэн абахаб, ?айхан басагаа хэн ?гэхэб?" гээ ?эм, — гэнэ..
        Хаани долоон басагад г?йлдэжэ ябаад:
        — ?хэ?эн эзыеэ ?гыщтаа, ?айхан басага бидэ ?гэхэбди гэлдэнэ. Тиигээд ?айхан эзытэй болоод ерээльбидаа, — гэнэ.
        Хушэхэн тэрээни дуулаад, гэртээ г?йжэ ороод, ??рьёо эзые сосижо алашхана. "?хэ?эн эзые хэн абахаб, ?айхан басагаа хэн ухэ ааб?" — гэнэ.
        Хаани ёргоон басагад г?йлдэжэ гасирээд: "?хэ?эн эзыиш хэн абахым, ?айхан басагаа хэн ?хым!" — гээд, сосижо, сосижо табишхана.
        Хушэхэн Аргашхандаа ехэ уурлажа ерээд, Аргашханаа ба-ряад, хээрэ абаадажа ехэ нар?анда хоёр гар?аань баряад, хоёр тээшэнь татаад, ?лгэшх??д озирно.
        Аргашхани ?лг??лээд гурба хоноод байхадань, з??н урай-?аа ехэ х?пеэс (тургуубай) гурбан тэргээр бараа тээжэ ерэбэ. Тэрэ Аргашхани уяатай нар?ан дор озироод ??д?? харана. Тиихэдээ Аргашхан?аа ?урана:
        •АЙл нохой, яагаабши, юундэ эндэ ?лгэлдээбши?. — Нюргаа гажа?иимаад, хэр эдэгкимааб гэжэ байиальби, —
        ГЭНЭ: ^|
        —Хэрэбтеэ? — гэнэ тургуубайн.
        Хэр яма'рааш мэдэнэбэйб, биш^йха дээрэ болообиб яа-
        гааби, ажаглахадамни.
        —АЙл нохой, Аргашхан, Аргашхан, бишни ехэ нюурга
        эбшэн х?н эльби, намайяа байлгыштаа, — гэнэ.
        — ?ш?? иижэ байхамнн хадаа, ?ш?? ?айн болохынь, —
        гэнэ. Тиихэдэн тургуубай хэлэнэ: щМ
        —Намайяа хайрлыштаа, юуш эрээ хадаш, юуш ?гэхэльби
        даа, — гэнэ. Тиихэдэн:
        —Зай, хайрлахиимааб даа, нэгэ ?дэр ??ни хоёр соо ?лэг-каа биб, — гэнэ.
        —Зай, зай, — гэжэ тэрэнь шургаба. Аргашханаа гаража тайлаба. Тайлуулжа буугаад, тургуубайяа ?врэёо байра?аа дорошог уяба. Тургуубайяа доронь гал табяад, ху?ан х?рзэ хээд, хойшон хиидхээд, уляа?ан х?рзэ хээд урайкшаи хиидхзэд, гурбан тээбэри бараа дээрэнь ?уугаад, нэгэ морёойн боожол-?жо, хоёр морёойн х?тэлжэ, гурбан тээбэри бараатай боложо, Аргашхан ожирно.
        Х?шэхэн гудрээд ерэнэ: "Би шамай нар?анда ?лгээ?эмнэйб, хайшан гээд иимииматай болоод ознрообши?" ^ гэнэ. Тиихэдэн Аргашханиинь хэлэнэ:
        —Шинии галда?ан уняар Тэньертэ гараад, Тэньери х??д
        з??ри???н з??жэ гаргажа ?г??, — гэнэ.
        —М?н?? дуу?айдаа? — гэнэ Х?шэхэн.
        —Юу хэлээбши, м?н?? дуудха гэжэ!
        —Намаяа абаадалаа, намаяа абаадалаа, — гэнэ Х?шэчэн. Дурта дурабьеэр Х?шэхэнээ х??ртэ ороно.
        Х?шэхэнээ абаашажа тэрэ иар?андаа уяна. Тэндээ. гараха-дань, тургуубай ?нэр танар бээ хуу уйгааг болшоод байна. Тиигээд, Атргашхан гараад, тэрэ нар?андаа уяад ла, дорон гал т?леэд, Х?шэхэнээ галдаад, ху?ан х?рзэ хээд хойшон хиидхээд, уляа?ан х?рзэ хээд урайкшаи хиидхээд озироо даа гэртээ. Гэртээ озиржо хаани ?айхан басагаар эзы хэжэ, гурбан тээбэри эд бараатай боложо; арбан мэшээк алта-торготой боложо, ажа яргаба.
        42.ШАДАМАР ШАЛХАГАР ХОЁР
        О?ойн голдо юм г?, али Эдэйн голдо г?. * ' ттт Ь? мЭДэе! Тэдэ нютагуудай нэгэндэ Шадамар барлаг Шалхагар баян гэжэ хоёр айлайхи ?уу?ан гэхЭ. Эдэ хоёр айл хоорондоо ехэшье холо бэшэ ?уудаг байгаа. Шадамар барлагайхи газаагаа ган гэхэ нохойгуй, газар гэш-хэхэ малгуй юм ?эн ха. Гээшье паа тэрэ хун уран гоё угэтэй, хурдан хурса ухаатай, ??бэлгэн бодолтой, хухюу зантай, шии-раг задарюун бэетэй бай?ан гэхэ. Тиихэдэ Шалхагар баян гээшэнь тоогуй олон малтай, тоог дуурэн таряатай аад, абаха эдихын хойно?оо хомхой 'хобдог, али бухы юумэндэ атаар-хуу хэнтэг, зузаан мяхатай, зоболго бэетэй хун байгаа тэл-сэхэ.
        Нэгэтэ Шадамар барлаг Шалхагар баянайда орошобо. Хоймортоо забилжа ?уугаад, табагаар д??рэн тарган. мяха табюул?ан баян х?л?э ?ал?ан болотороо мяхаяа х?лхэн, жаб-жаараа то?о ??хэ бушхуулан байба. Шадамар барлагые хара-
        ?аар:
        —Ээ, тоймог, хаана?аа ерэбэбши. Шамайе ехэ мэхэшэ х?н гэжэ дуулааб. Намайе мэхэлжэ шадаа ?ааш, тэошээр д??рэн мяха шанажа эдюулхэб, — гэбэ. йШШ
        —З?б лэ даа, мэхэтэйл байхаб. Танай хэлээшые зубшее-иэб, — гээд дохихо зуураа, — харин мэхэеэ гэртээ мартаад яба-наб. Абаад ерэхыемни морйёо хайралыт, — гэлэи.
        —Яаха ?эм, ошоод ерэ. иНя?ан Шадамар ПТялуягяп Ляянай хуодан жороо мори унапан щш шалхагар оаянаи ЩЩН Ш| МОрёор ошоо хадаа,
        барлаг хаба соонь ЦНдабаагаар УДахаг?й ерэхэ байха гээд баян х?леэнэ ЩШ ш
        —У?а уруу хая?ан шулуун шэнги ошонгоо ошолдоо. нэгэ, хоер, гурбан "^ногх?леэбд?гыл гээ^^?гы эм99Лл??лжэ унаад.
        Гайхашаагаа барапан оаян шщ
        233
        Шадамар барлагайда ошобо. Орон гэ?ээнь урдаа обоо собое* мяха уурал ?аарал ?аб?атар табяад, барлаг дуугархашье су-ао?гуй эдижэ ?ууба.
        —Иихэдээ яа?ан шолмобши. Юундэ тонилонгоо тонил-шообши, морям яа?ам? — гэжэ ами арпан да а б?тэ?эн баян абяа гаража ядан хашхарба.
        —Намайе мэхэлэ гээ пэмнайт. Мэхэлээлби 'даа. Моринт-най уусэ болоо. Мяхыень эдижэ ?уунаб, — гэбэ.
        —Муухай хоо?он, хобдог хубхай яидан. Тэрээнлээ дээрэ"; шамда юун байха пэм, — гэжэ Шалхагар баян сухал дундаа газаа гуйжэ гараад, барлагай гэртэ гал а?аагаад ябашаба.
        Галдуулпан гэрэй ?уурида ганса унэ?эн?ээ ондоо юушье-гуй. Шадамар барлаг д?рэ?эц гэрэйнгээ ?нэ?э суглуулжа, гулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошобо ха.
        Хартагай хаанай хэрэмэй гаэаагуур ту лам ?ргэл?эн хунэй ябажа ябахые хара?ан хаанай басагад ордон?оо г?йлдэжэ гараад, Шадамар барлагые тойрошобо.
        —Гулам соотнай юун бэ? Харуулыт, — гэлдээд ?алана ?ан> данагуй.
        —Хараад яахатнайб. Энээн соотнай эшэгы гэр ни юумэл. ~ Тулам соо эшэгы гэр хайшан гээд багтаха юм? — Хаанай гайхалдз?ан басагад харуулхые б?ри ехээр гуйба.
        —Иара бороо, х?йтэн халуун?аа бэеэ халхалха — ?анаха-байха ганса гэрни юм. Хэрбээ таанад шэнги пара, наран шэнги пайхан дангинарта харуулаа паам, гэрни ?нэ?эн болошохол.
        ?ара, наран шэнги ?айханаа мэдэхые хусэпэн хаанай басагад хамсы шуурэн:
        —Заал?аа харуула. Гэрэйш унэпэн болоо паань, абамнай шэнэ гэр шамда табюулжа угэхэ, — гэлдэбэ.
        Туламай ам?ар тайлан сасуунь хаанай басагад урдилдэн байжа харабад. Тулам соо унэлэнлээ ондоо юушьегуй.
        —Бидэнэр ?иэх??р?? ?айхан дангинар байгаа, байнабди, — гэлдэ?эн басагад хаан аба да а хандажа, Шадамар барлагта шэнэ гэр табюулжа ?г??лбэ гэхэ.
        Гэрг?й боло?он барлаг юугээ хэжэ байна ааб гэжэ Шалхагар баянай эрьежэ ерэхэдэ, Шадамар барлаг шэб шэнЪхэн сагаан гэртэ орошоод ?рх??рнь уулэ тулама утаан пуунаг-тажа байна ха. Ороходонь Шадамар барлаг бандаб дээрээ дабшалаад, бапал мяха эдижэ пуугаа пэн. Шалхагар баян гайха?андаа амаа ангайгаад уудэндэ зогсошобо.
        —Гэрым галдажа, намда ?айн юумэ хээш даа. ?нэ?ынь суглуулжа, Хартагай хаанайда ошожо, хамуур?ан бужуурлан малынь ?нэ???р угаажа эдэгээгээб. ?бшэн малынь ?ш?? олон. Энэ гэрээ галдаад бапа дахин ошохо болоо хаб. Тиигээ haa бури ехэ, бури гоё гэртэй болохо байнаб, — гээд ми?элзэбэ.
        Шалхагар баян шамдан гаража, гэр тээшээ тургэхэн гуйл-г??. Нэгэ гэрээ галдаад ?нэ?ыень тулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошожо:
        —Хаан баабай! Малтнай тахалтаа гэжэ дуулаад, аргалха,
        тупалхаяа ерэбэ гээшэлби, — гэбэ ха. Хартагай хаан ехээр су-
        халдажа:
        —Толгойг?й той мог! Мал айм ?бшэи тахалда дайралдахые
        з?гн?о г?ш. Энэ муу ёротодо хуули ?з??лэгты, — гээд сагдаа-нартаа зах'ирба.
        Шалхагар баян арай шамай амитай голтой юумэ тэргээ ерэбэ. Хойто ?дэрынь Шалхагар баян хоёр барлагаа дахуулаад, Шадамар барлагые барижа, гар, х?лынь х?люулээд, тулам соо х??лээд:
        —Зай, иихэдээ гартам ороош, ?абар?аам мултархаа бо-лёог… Шамайе галдахам, — гэнэ.
        —З?б даа, баян баабай, — гэжэ тулам соо?оо. дуугарба. — Бнш онготой х?н гээшэб. Гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаа-аиаад, арса жодоо тулнжэ галдаарай, — гээ.
        Шадамар барлагые гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаашажа, туламтай барлагые ?ндэр шэнэ?эндэ ?лг?? ?эн. Барлагууд-тэйгаа хамта арса жодоо бэдэржэ, холын тайгын г?н руу арилба.
        Шу?ан зээрдэ моритой, шунха м?нгэн эмээлтэй, ?р???эн нюдэтэй х?н харгыгаар ябажа ябатараа, модондо ?лг??тэй туламтай юумэ харажархиба ха. "Ямар амитан туламаа эндэ * — ?лг?? юм", — гэжэ дуугарба.
        —Нюд?? аргалуулжа ?уунаб. Дайнда ябатараа хоёр ню-дэг?й болоод, эндэ ?уу?аар гурба хонобоб. Нэгэ нюдэндэм хараа ороо. ?ш?? гурбан хоног хэбтээ ?аа, н?г?? нюдэм хара-лаг болохо, — гэжэ Шадамар барлаг дуугарба..
        —Тингээ haa, ши гурбан хоног соо амара. Орондоо намайе оруула, — гэжэ ?р???эн нюдэтэ гуйба.
        —Аргам ?гы. ?р???эн нюд??р юу харахабши. Харюулжа;ял5апан малаа алдажархёо ?аа яахабшн, — гэжэ Шадамар барлаг нэгэ нюд?? аняад, н?г??д??р?? хараад хэлэбэ.
        —Х?б??н, х?б??н! Ши малшан, би хаан. Хэмнай нюдэтэй "ябаa haa дээрэ гэжэ ?ананаш. Би шамда унажа ябапан морёо, ?мдэжэ яба?ан хубса?аяа ?гэ???. Намаяал эндээ ?уулга, — гэбэ хаш. Арсажа бай?ан шэнги болоод, Шадамар барлаг мо-дон?оо буулгуулжа, тулам?аа гаргуулаад, хаанине х?лижэ, тулам руу хэжэ, модондо шагтагалжархёод, хубса?ыень ?мдэ-*бэ, морииень унаба. "Баяртай" гЭжэ хэлээд, гэртээ харишоо.
        Арса, жодоо асаруул?ан Шалхагар баян шэнэ?энэй узуур-та т??дэг табиба ха. "Яагаабта, болиит. Би хаан х?н гээшэлби", — гэжэ тулам соо хашхарба.
        — ?хэ саашаа, шамда мэхэл??л?эм х?р??, —тээд Шалха-тар баян барлагуудтайгаа арилшоо.
        Одоош Шадамар барлаг?аа ????г?? абааб. Энээн?ээ хойшо. тэрэнэй мэхэдэ орохоёо болёоб гэ?эн баян барлагай гэр асар-хаяа хоёр тэмээгээр тэдэнэй руу ошоо ?эн гэхэ.
        Шадамар барлагай газаа ошон гэхэдэнь, сэргэдэнь хадамал табло хазааргай, хажа м?нгэн эмээлтэй, шу?а улаац эээрд" моряк уиатай бай лай.
        Гайха?аар гэртэяь орожо ерэхэдэнь, Шадамар барлаг хам-6.1 торгом хубса?а умд?вд, ташаалдажа ?уугаа ?эн ха. Баян n I угэеэ оложо ядан, у?дэндэиь байжа байжа:
        —гурбан хартыш бэлшэр дээрэ шамайе шатаага*а пэмнайб. Нихэдэ" юугээ хаража байнабиб, — гэбэ.
        —Арса жодоогой аднс ехэ. Тэрэнэй хусэндэ тэнгэридэ дэг-дэм. ошон гэЬээм ехын найр и ладан боложо байбал даа. Сэгээн Сэбдэг тэнгэриин Сэсэн гоохон басаганнинь убгэмнф-боло пал. холонхой гарымни барин гэхэдээ холодошоо. "Доодо тубидэтнай холоог?й зеелэн гартай х?н бии г? гээ ?эн". 'Тиихэдэнь танннгаал заажа ?г??б. ?айн моря угэжэ, гоёор хубса-луулаад, наашам эльгээбэл. Ошохол болоо гээшэт, — гэбэ.
        Шадамар барлаг Шалхагар баянаа шатаажа, огторгойдо. тург?вг?ед, орон нютагтаа амар жаргал тогтоогоо ?эн ха.
        43.АРНАЙ
        Арнай ябана. Алаг моритэй, алган шар-гатай, алтан малгайтай, алтан д?гээтэй. Алаг мориндоо пуугаад, дуулжа ябна: "Алаг моритэйб, алтан шаргатайб, алтан малгайтайб, алтан дугээтэйб", — гээд. Тиижэ ябсаран нэгэ хун ушараад:
        —Хэмши? — гэнэ.
        —Нэрэеэ марташхээльби, — гэнэ. — Нэрымни хэлыш, алтан шаргаа ухэб, — гэжэ.
        —Арнайш, — гээд, шаргайн абаад ябашана. Дугыгоо, морёо баряад ябжа ябна. Дахяад ушарна.
        —Нэр'эш хэм? — гэнэ хун.
        —Нэрэеэ марташхээльби! Нэрэйм хэлыш! — гэнэ.
        —Арнайш! — гээд, алаг морииен абаад арилшана. Бала нэгэ хун ушарна:
        —Хэмши? — гэнэ.
        —Марташхээб нэрэеэ. Нэрэйм хэлыш! — гэнэ.
        —Арнайш! — гээд, алтан душен абаад арилшана. Послед* ни алтан малгайтай ябжа ябна.
        —Нэрэш хэм? — гээд дахяад хун ушараад ?урна,
        —Марташхээб нэрэеэ, — гэнэ. — Нэрэймни хэлыш! Алтан малгайяа ухэб! — гэнэ.
        Алтан малгайин абаад арлишана. Юушье убэй болоод ябжа ябана. Нэгэ добуун дээрэ хубхай дала олоод убэрт?? хэнэ. Нэгэ х??нэйдэ хонохоёо орно. ~ Хонуулыт, — гэжэ.
        —Хоныштаа!
        —Мяхандатнай мяха хэхэдэ баабэй? — гэнэ. Мяханиин бусалжайна тогоои соо.
        —Баабэй л даа! — гэнэ.
        —Мяхантнай мяхаймни эдехэ бэй? — гэнэ.
        —Мяхан мяхаа эдихымаал? Мяхан мяхаа эдеэ хадан, хара
        донитэймди, тэрэ хара хонёо ?г??жэмдн. — гэнэ.
        ?эмээхэнээр хубхай далаяа ш?лэн соон хээтьхэиэ. Абаха-
        даа:
        — ??, мяханш Арнайн мяха эдншх?ел! — гэнэ.
        —Я?ан гарба! — гэнэ.
        Хара хонииен абаад арилшана. Хара хонёо х?тл??д ябжа
        ябна. Нэгэ х??нэйдэ ошоно:
        —Хонеоротной хонёо хаахыб?
        —Хаагыштаа, — гэнэ.
        —Хонидтнай хониим эдехэбэй? — гэнэ.
        —Хонёд хонёо эдишхыймаал? Эдеэ хадан арбан хара хониим абаарай, — : гэнэ.^
        Хонёо хаагаатьхана. ??ни бодоод гараад, хонёо алаад иоо?о-шуур?ын ?бэр хударын хуу будаад ожирнэ. ?гл?? бодоод:
        —Арнайн хони эдишх??л хонидтнай, — гэбэ. Арбан хониин абаад арилшана.
        Теэд нэгэ х?нэйдэ орбо. ?хэ?эн эзы олоод боори, дээр?ээ. ?хэ?эн эзыгээ ??дэндэ т?ш??лшхээд, ороод:
        —Х?гшэмни хэр??има, у?а эржайна, — гэнэ. — У?а ?гыт1 Хоёр басаганиин абаад гарба у?а.
        —Бай?аар х?гшэймни алхабэй бииза, эдэшнн? — гэнэ.
        —Х?? алаашабэйма, мэни басагад, — гэнэ. — Алаа хадан, хоёр басагаймни абаашаад арил! — гэбэ.
        —Арнайн хугшэн у?а уугыш! — гээд, т?лхинэ. Унашана.
        —Ээ, Арнайн хугшэн унашаба! — гэнэ.
        —Ээ, х?гшэйм алаатьхабат! — гээд, хоёр басага?ын абаад
        арилшана.
        Хоёр басагайн абаашаад, х?гшэ хээд байна. Тиигээд, далан улаан ?хэр харжайна нэгэ хун. Далан улаан ?хэр харжай-хадан, "мэнии гээд буляалдахамнн> гэнэ хоёр х?гшэнд??. Нэгэ х?гш?? модони узуурта ?уулгана, н?га?дэ х?гш?е модонн оройдо гаргана.
        "Хэнэйб?" — гэхэдэ, "бурхан?аа ?уралсаи" — гэхэб. "Минин" гээд далан улаан ?хэры туухаб. Тиихэдэмни "мэни" гээд {тэрэ х?н) ба?а ?лдэхэ. Тиихэдэн "Дээдын бурхан?аа ?урал-саи" гэхэб. Модони оройдо ?уу?ан х?гшэнд?? (хэлэбэ): "??-сэрхэш Арнайн!" гээд. Доодын бурхан?аа ?уралсахада, ба?а "Арнайн" — гээд ??сэрхэш гэнэ.
        Тиигээд хугшэниин "Арнайн, Арнайн"! гэшх??даа, ??снр-хэдэн. Буруудаа туу-туу?аар, туу-туу?аар "доодын бурхан?аа ?уралсаи" — гэбэ. Доодын бурхан сэдэ хэнэйб?" — гээд ??сир-хэдэн:
        —Арнайн, Арнайн! — гэбэ.
        Далан улаан ?хэр?ы абаад ябашана. Тяигээд, х?рэнгэ ба-
        W. Буряг" кие народные сказки
        241
        ряад, арши гаргаад, уужайна далан улаан ?хэртэй болшо?ои х?н. ?оггоод дуулна:
        Длаг моритой, алтан шаргатай яоаапам,
        Нэрэеэ мартаад, хуу ?г???эм!
        Хубхай далаараан нэгэ хонитой болоо?ом,
        ?хэ?эн эзыерээн амьда хоёр эзытэй болоо?ом.
        Далан улаан ?хэрые буляалдаад абаапам! — гээд.
        44.ЗОЛ ШОР ХОЕР
        Урайхада нэгэ ехэ баян х?н байна. Тэрэ баян х?ндэ нэгэ ?бээтэй х?н х?дэлнэ ю?эн ёлсоо. Ю?эн ёлсоо х?дэл??д байхадаа, ходо ?рэдэ ороод байна. ?си х?б???ээ тэжээхэеэ болишоод байна. Ган гэхэ нохой ?бэй, газар гэшхэхэ адуу ?бэй х?н байна. Нэгэтэ тэрэ ?бээтэй х?н баян х??нэй таряаинь хадажа байхадаа, п?ни ?арайн сагаанда баян х?нэй газар дээг??р хоёр бишайхан х?б??д гээр?эн хооломсо?иин т??гээд, боодолгодон хабшуулжа ябана.
        Тиихэдэ тэрэ ?бээтэй х?н тэрэ хоёр х?б??е угаа ехээр гай-хана. ???эни м?р дээр гээрэ?эн холомсодиин т??гээд, ???эни боо?он боодолгодон хабшуулажа ябана.
        Тиихэдэ тэрэ х?н бухалла?ан бухалдаа хороод, ?уужа байна. Тэрэ хоёр бишайхан х?б??д ???эни хажууда хооломсоёо т??-т???ээр ерэнэ. ???эни хорголоод ?уу?ан бухалда ерэхэдэн, хорголжо ?уу?ан х?н тэрэ хоёр бишайхан х?б???иин баряад* тина. "Энэ юудэбтэ? Х?нии гээ?эн хооломсые т??гээд, бухал-дам хабшуулажа ябаха". Тиихэдэнь тэрэ хоёр х?б??ниин хэлэнэ:
        —Ьндэ баян х?ни Золынабди, гээ?эн унагаа?ан, бойбол-гопынь ходо гультахажа ябаашимди, — гэнэ.
        Тиихэдэн тэрэ ?бээТэй х?н: Vft-~"*HaMAa Зол биимии, минии Зол хааным? — гээд тэрэ
        диии ^5Й?Н ^?Тшэ ^эн?ээн баряад ?ктээйэ. Тэдэ х?б??-динн ?оээтэй х?ндэ хэлэнэ:
        —Шамда Зол ?бэйма, шамда Шор байхыма.
        —Тэрэ Шор?оон би хайшша ?алхиимби? — гэжэ ??рна Тиихэдэн тэрэ хоёриин хэлэнэ:
        —Энэ баян х?нэй таряйинь ЙШ JS ш?? тээгээд, городто ороо ?ааш, т1нЭнДвд- Ш х?г-малтахадашни нэгэ х?ндэ сэнтэйГшул??н ^"^*^
        Тэрэ шулуугаа абаад, тиимэ ехэ "ЩИ Я! гараха чадашпи, тэндэ шинии Зол харЩх! Та**"ьтанда |Щ р??д газаа гараад байхадашни, Шоршни~с^~~Ш И?аад уилажа ?ууха Тэрэ Шороо барк! Иш1^@Ш Ш тээ х?ни ябахабой. газарта зоогоЬ халаа. Ш Ш ?алахаш. ^ хадаа' тиибэл Шор?оон
        Тэрэ хоер х?б??н?ээн х??ри""аб хойшо тэрэ ?бээтэй х?н баян х?нэй таряаин ИЯРИ абаад, баян х?нтеэн хараалдана. Тэрээн?ээ хойшо городто т?х??рнэ. Х?н?ээ хоёр мориНИН Т д?Ррбэ х?б???ээ ??ни т?хеергэжэ W.^^^ гаад ??дээ х?ш??д байхадан, тур соон юумэ ВЯ
        багайндлиима. "Энэ хэн уилахиимтеэ. — гээд, турдаа ороно Ороходон соол дээрэн зай бишайхан ?ая гар?ан багайндлиима улаахан н?сэгыма уйлажа ?ууна.
        —Энэ юумшэ, соол дээрэ ?уугаад уйлаха? — гээд ?урана Тиихэдэнь тэрэ х?б??н хэлэнэ:
        f — Би шинии Шо'роб — гэнэ, — биш шам?аан ?алхабойб, — гээд а?алдан байна. Тэрэ ?бээтэй х?н яахынш бэе?ээн Шороо ?алгааха аргань ?бэй болоод байна. Тэрэ Шороо хэлэнэ:
        —Шамана тээгээд ябахадамни амитан зон гайхахал. Энэ ?бээтэй х?н Шороо тээгээд ябана гээд неэлдэхэл, — гэнэ. Тэрэ
        Шороо хэлэнэ:
        —Шиим боошхо соо ?уу, биш хабхагаар хушаад, хэндэ1Н харууланбьеэр ябахаб, — гэнэ. Тиихэдэн Шор х??ртэнь орожо, боошхо соон ороод ?ууна. Тиигээд тэрэ х?н тэргэ дээрээ пуужа городто ороно. Городто хурэхэ болоод ябахадан, ??р сайгаад захална. Нэгэ эгсэ хадын хормойдо ошоод, хабтагай-хан шулууни хажууда ошоод, боошхоёо б?гэлэгдэхээр н?хэ малтаад, Шороо боошхотоёо тэрэ н?хэн руугаа хээд, ЩЩ шоройгоорон хушаад, хабтагай шулуу дээрэ?ээнь табяад саа-шаа ябана даа. Яба яба?аар городто ШэШШШШ Дээрэ ороод байхадан нэгэ ехэ баян хун бэдэржэ ябана/ Тэрэ баян х??тэй хэлсэжэ болоно. Тэрэ ?бээтэй х?н. х?гшэ Щ тажа захална. Х?гшэтэеэн нэгэ ?ара соо мщшш бэрэ х?рэнэбэй. Тиижэ ?УУхадаа, нэгэ ??нидг здюю "Ямар иимэ хубил?иимтеэ, энэ хэлсэ?эн х?ШШ хайшша ДУУДахамнайл, — гэлдэнэ — ЭндэПээ са б ГЭЛСэнэ. аргаяа олхобди, х?б???ээ хайшша яя* ШШ шулуун Н
        Хойто ?дэриинь малтахадан аямаш орои.
        Рана. Тэрэ шулуугаа хэндэш харууланбье р у Г°0Д. хадалгаад байна. Нэгэтэ баэаарьаа 'олдоно. Тэрэ П [архадан нэгэ аймаштаяар |1ЩН "Урана: "рЭу харанаш. юу ?зэнэш?"
        Тиихэдэн тэрэ убээтэй хун хэлэнэ:
        —Тэрэ ?оньхон шулуу олоольби, тэрээнним ошожо узыш, — гэнэ. ??ра?ан хун тэрэ шулууинь узэнэ. Узэхэдэнь хундэ сэн-тэй. драгоценна шулуун байна. Тэрэ ?ура?ан х?н шулууень абажа, ???эни нэрэ солыень мэдэжэ, дээшэн мэд??лнэ. Дээдэ ноён болбол тэрээни оло?он шулуугаар тэндэнь тиимэ приискэ бодхооно. Тэрээн?ээ хойшо тэрэ убээтэй хун нэрэтэй солотой боложо, хубуу басага?аа ?ургаажа, унэр баян боложо байна. Урайнинн ???эни х?л?эншэ заража бай?ан баян х?ниин дуулаад: "Намда х?л?эншэ ябажа бай?ан хун хайшша нэрэтэй солотой боложо байнаб? — гэжэ ехэ гайхана. — Тэрэ хунтэй орожо золголдохом", — гэжэ баян хун городто ороно. Городто ороод, тэрэ х?л?эншэ ябажа бай?ан хуугээ бэдэрээд олон о. Олоходон, тэрэ убээтэй хуниинь хэлшэ хэбэрбьеэр баяжаад, шулуун тур барюулаад, хэдэ хэдэн та?алга соо ороод ?уу-. жайна. Тэрэ баян хуугээ хараад:
        —. У-у, би танайда урайниин ябажа байгаа ?эмнайб, наа-шаа ерэжэ ?уугтын! — гэнэ. Тэрэ баян хуугээ х?идэлнэ. х?-' шэлнэ даа. Арсиинь эдижэ ?уухадаа баян х?н ?бээтэи х?н?ээн I Ьураиа:
        —Хайшша иижэ баяжаабши? Намда хэлэжэ* ?гыш, — гэнэ. Тэрэ хун хэлэжэ угэнэ:
        —Шамда таряа хаджайхадамни, хоёр бишайхан хубуун тээ?эн хооломсо?иим т??гээд, боодолгодо бухалда хабшуулжа В яб?нимал, — гэнэ. — Тэрэ хоёр х?б???ии баряад: "Юумтэ? — гэжэ ?урахадамни, — баян х?ни Золби", — гээд хэл?иимэл. Намда Зол ?бэймии? гээд сосиходомни, шинии Зол ?бэимэл гэжэ хэл?иимэл гээ пэн. Шамда Шор байна ганса гэжэ хэлээ ?эн. Шор?оон хайшан гээд лалхым хуу хэлэжэ ?г?? ?эн. Город-то ?унеэр т?хеэр??д ябахаяа 'байхадаадни, Шоршни тур соогоо уйлажа ?ууха гэжэ хэлэ?ымал гэнэ. Тэрэ Шороо баряад, боошхо соо хээд, гооро?иин (городой) хойто хадада зоогоод ерэхэ-?ээн хойшо ехэ баяжаальби, — гэнэ.
        Тиихэдэ баян хун убээтэй хундэ ехэ харатай байна. "Байс городпоо гарахадаа тэрэ Шориин гаргаад эльгээхэльби", — гэжэ шэбшэжэ ?ууна. Тиигээд шамдан мэндэн тэрэ баян хун тэидэ?ээн гаража ябахаяа байхадаа:
        —Шороо хаана зоо?иимш? — гэжэ убээтэй хун?ээн ?ураба. "?бээтэй х?нинн Шороо зоо?он газараа хэлэжэ ?гэнэ. Тэрэ баян хун гооро?иин хойто хадада гасиржа, хабтагайхан шулууень абажа хаяжа, газариин малтажа боошхын гаргана. Гаргаад, боошхин а^м?ар неэхэдэн, Шорон тэндэ ?ууна.
        —Ошииш, эжэншни угаа ехээр баяжаад байнал, — : гэнэ. Тэрэ Шорон:
        —Бн эжэндээ ошохобойб, — гэнэ. — Намай нэгэ тээ абаа-шаад, ба?а иижэ зобоохо, — гэнэ. — Би шам?аан ?алахойб, — гээд баян хуни тэргэндэн а?алдаад ерэлсэнэ. Баян хун тэрээн- ?ээн хойшо болбол оло?он з??риинь Шориин ?рээдэжэ захалиа.
        Золиин тэрэниинь эбл??лжэ ядана.
        ??рэйн ?е соо Зол Шор хоёриин нэгэниииь ?рээдэжэ, нэгэ-ниинь эбл??лжэ ядажа байна. Тэрэ убээтэй хук тэрээн?ээ хойшо нэрэтэй солотой боложо, х?б??диин ?уража, хаа хаана та-нюулжа, тэрэ газартань ???эни нэрээр тиимэ приискэ,' тиимэ забууд (завод), пабрик (фабрика) болобо.
        45.БАЯНИ ТОГООШОН
        Урайниинь нэгэ ехэ баян х?н ?уудаг байгаа, ехэ олон адуутай, ехэ олон албатай. Газаа осоогуур ябхада, ганса ?неэшын м??р??н, хонишын маараан. Баян х?н, урдани баяд ехэ хатуу, харуу, юрд?? бар-лагуудаа доромжолхо, сохихо, налиха муугаар эдеэллэхэ. Шалд гэ?эн угаада?а сагаада?аа хэжэ ?г??д: "Талии сашаа, х?дмэреэ хэ", — гэхэ. Тэрэ баянда нэгэ тогоошо х?б??н ябаа.
        ??р?? эдьхэ ууха юумэ шанажа, шаража ябахаад ла, нэгэш ?брэг с?брэг амандаа оруулжа шадахагой. Нэгэтэ мяха шанажа байпаар, амандаа нэгэ ?мхэ мяха хээд, тэрээнээ т?л?? голоо та?а сохюулаа. Тэрээн?ээн хойшо тогоон дээрээ байхадаа амааш неэхэеэ айдаг болоо. Нэгэтэ тэрэ баяндан айшан ерээ.
        Тэрэ айшандаа м?н?охи баямнай адуу гаргаба гээшэ. Тэ-рээнэй мяха ехэ гэгшын тогоон соо, шанажа байна тэрэ тогоо-шонь. Ходо ?лэн яба?ан тогоошын ш?л?эн ехээр гоожоно. Эжэнээ нюд?? дальдарха хоорондо мяхаа худхааша болоод, хитайн абаад ?бэр руугаа хээд, тогоошон газаа гаршаба даа. Газаа тэрэ хитаяа эдеэд, ???рг?? гэртэ ороходонь, м?н?? айшаар ерэ?эн баян ?урана: "Газаа ямар байнаб?" — гэжэ.
        Тиихэдэнь м?н??хи тогоошомнай сэбэрхэнээр харю?саад байба гэхэ: — Газаамнай, юрэд??:
        пара сагаан,
        Ьайд сэсэн,
        Хита халуун,
        Хинай тэнэг, — гэжэ.
        Ьайд сэсэн гэхэдээ м?н??хи айшан х??гээ хэлэбэ гээшааб-даа, намайе хита абаад гарахымни ха, раад, эжэндэмни хэлэбэ-г?яш гэжэ. "Хинай тэнэг" гэхэдээ ??рынг?? эжэниие хэлэбэ.
        46.ХИИНАЙ БАРЛАГ
        Урда сагта набтаршаг аад, пахалюун, шамбайшаг бэетэй, ажал х?дэлмэридэ атаржа?ан Хиинай гэгшэ нэгэ баян хунэй барлаг болон уе на?аараа яба?ан юм.
        М?н?? баянай хатуу хатабай Ханда Хиинай барлагаа га-заашалжа, эдеэн?ээ илгажа, ?л??дэ?э дутаада?а т?лхижэ ?г?ед, хана хаяагаа хайра гамг?йг??р нэшэн, ??рынг?? уур-хайда оро сарааг?й орошодог б&йба гэхэ.
        Хиинай барлагай хоо?он гэдэ?эниинь хододоо хуршаганан, элдэб ?нг??р абяа гарадаг байбашье ?аа, х?н зондо хэлэнг?й, "?бэр бэедэм ?бшэн, ара таладам альбан ш?дхэр эшээлбэ" гэ?эн бодолдо хатажа, уруу дуруухан ябаба.
        > Нэгэтэ, гани ?арын галзуу эдеэнэй дэлбэрэн байхьш урда тээхэнэ, эзэнэйнгээ эдеэнэй гэрэй ??дэ сэлин ороходонь, хатуу харуу Ханда угтан:
        —Ажал х?дэлмэреэ хаяжархёод, яагаа эртэ ерэбэ гээшэбши?! — гэжэ зэмэлбэ.
        —Хулисэгты, хатабай! ?дэрэй х?дэлмэри ?л??лэн хэгдэбэ г? гэжэ ?ананам, — гээд ??хын эшэдэ суухаршапан альгаа дэл-гэн зогсоно.
        Юу хэ?эндээ янгарханаш, — гэжэ шэхэндэ шэр?унээр ярд байсара абяа гараба.
        —Хоёр сажан шэнэ?эн т?леэ таталяаг?й табижархёод, орожо ерэбэлби, — гэжэ Хиинай барлаг хэлэбэ.
        —Тэрээхэн х?дэлмэреэрээ хизаарлахам гэхэ ?эдэлгэтЭй г?ш? ?гл??нэй уураг шараг наран?аа ?дэшын ?лэн наран х?рэтэр х?дэлмэрилхэ баатай бэшэ юм г?ш, — гээд харуу хатуу Ханда ?амган хандаганан, шадар ?уу?ан айл тээшээ алхалба.
        "Ээх даа! Эдэнэрэй х?дэлмэриие хэды ехээр хэбэшье, заха
        552
        зайдань гараха бэшэш, ело шэнги садаха сайхаг?й хомхой амитан байна гээшэ" гэжэ уйдхар гашуудалда дарагдан байха уедэнь, д?рбэн ханатай булгаа?анай ?рхэ тооноор утаа буш-хан, эдеэ хоолой хуншуухан, амталиг ?нэр м?н?? х?б??иэй хамар сорьён хангалтана.
        "Одоо даа, эдеэн?ээнь хожомдонг?й, амтата хоолдонь хун шэнги ?уулсажа, тэжэгэрхэн гэдэ?ээ эльбэжэ абаха болобол-тойб!" гэжэ х?хеэд, булгаа?анай ??дэ татан ороходонь, хонхои тогоон соо адуунай арьбанта?аа эхилэзд, арья-барья мяхан бусалан, ш?лэниинь халюуран байба. Тэндэ хэншьег?й хэбэр-тэй.
        ?лэн хоо?он яба?ан х?б??н эжэ эхиг?й ш?л??? залгяад, модон шанагаар тогоон соохи ш?лэ' худхан хуйман байха ?едэнь, адууний хята шанага соонь оногдошобо.
        "Байза, энээхэн?ээ ама х?р??д ?зэхэдэ яалтайб" гэжэ бодоод, тэрэнээ абажа байха ?едэнь газаа гэшх??р дээрэ х?нэй ерэжэ яба?ан абяанай дуулдахада, тэрэ х?б??н тэбдэ?эндээ ойлгомторг?й, халуун хятаяа ?бэртэлжэрхибэ ха.
        Айлай аха заха убгэн хажуудаа нэгэ х?нтэй орожо ерээд, амар мэндэеэ андалдан байха зуураа, Хиинай х?б??нэй энгэр бэеэ тэбэрин, буршышоод байхыень адаглаад:
        —. Хиинай, наран буртагта ?ууба т\, али арюунда г?, газаа гараад, тэнгэриин з??э шарайе хаража ерэл даа, — гэбэ.
        Хунэй хэлэхэ, нохойн хусаха хаанаб гэжэ боцо'юн тэрэ х?б??н газаа гараад: "Харуу хатуу ?амганай харамна?ыень хара нохой эдиг!" — гэжэ хятаяа нохойдо хаяжархёод, бул-гаа?анда орохотойгоо сасуу:
        —Сэлмэг тэнгэри сиидын байна, сэсэ мэргэн ?бгэд сэгтэй угэ хэлэбэ. Хята халуун, Хиинай тэнэг байна, — гэжэ онь?о-тойгоор хэлээд, тэрэ ?бгэниие тэнсэлг?й ехээр гайхуулаа ?эи.
        47.Х?Л?ЭНШЭ Х?Н
        Урдын урда сагта нэгэ баян хун байгаад, х?л?эншэеэ ехээр хашадаг байгаа юм
        ха. Нэгэтэл ????г?? абахал байхаб гэжэ тэрэ х?л?эншэ сулее газарые хулеэн ябадаг байгаа.
        Нэгэтэ тэрэ баян хун нэгэ айлда айлшаар ошобо. Иишэ тиишээ ябахадаа, х?л?эншэеэ абаад ябадаг байгаа. Нэгэ бу-хэли ?дэр шахуу ябажа, арай гэжэ тэрэ айлдаа х?р??. Морёо буулгамсаараа, х?л?энщэнь гэртэ орожо хэлэбэ:
        —Миний эзэн хадаа оло дахи хэл??лхэ дурагуй юм, ?дэ-элэн таанар эдеэлхэдээ — нэгэ ?л?у ?гэ, б? хэлэзрэйгты, оло — -м rivnmiihe хэдэрлэшэхэ байха.
        t->," nine
        эдеэлээг?й яба?ан баян х?нэи ШУШИ Эдеэгээшье гаргажа. шан хун хадаа мэдэгд??лхэг?иуриба. Нагая баян х?ниие эдеэлыт гэжэ "рэ аила "хам?аД?
        хэлээд, дахин хэлэбэг?й. Баян х?н то йгээр х?леэн
        даа" гэжэрхёод, дахин ^ЩК Дабтабаг?й Х?л?эн-?ууба. Гэрэй эзэдэй нэгэнииншье да с аба хэбэр
        зоболон гээшэб гэжэ мэдэ^ болоо юм ?эн гэлсэгшэ.
        48. ?ГЫТЭЙ XYH
        Эртэ урда сагта нэгэ угытэй убгэн байгаа. Энэ убгэндэ ганса нэгэ х?б??н
        байгаа. ?бгэн на?а барахадаа х?б??ндээ баруун урдахи хадыя саана б? гараарай гэжэ захиба.
        Х?б??н нэгэ хэды жэл ?нгэр?эн хойно агнажа ябатараа тэрэ хадын саана гарашаба. Гарахадань нэгэ багахан балгаа?ан байба. Тиигээд х?б??н гэртээ ерэбэ, Харин шэрээ дээрэнь элдэб гоё эдеэн бэлдээтэй, юумэнь эбтэйгээр хуряалтатай байба. Х?б??н эдеэень эдижэрхёод гайхажа ?ууба.
        Хойто ?дэрынь ерэхэдэнь, ба?а эдеэн бэлдээтэй байба. Гурбадахи ?дэрт?? х?б??н эртээр агнуури?аа бусажа ерээд, га-заагаа хоргодоод ?ууба. Х?б??нэй ?уухада нэгэ ехэ пайхан басаган ерээд, эдеэ хоол бэлдэжэ оробо. Х?б??н басаганай гэртэ ороходонь, гэртээ орожо ерээд, басагантаи х??рэлдэ-
        бЭДБасаган ехэ сошобошье', х?б??нтэй х??рэлдэжэ, ?амганшни
        болохоб гэжэ ?гэеэ ?гэбэ. — ПоЛап Тэоэ нюта-
        Эдэ хоёр гэрлэжэ нэгэ нютагта ^^%^боЪбо. гайнь зон х?б??нэй ?амга ехэ ?айхашаажа |Щ Басаганай у?андаа ерэхэ б?ринь ш ШШШ гэртээ ерэжэ,
        Тэрэ лама басаганда ехэ дурла?ан байбаЦЦ Щ Щ ?бгэнд?? лама дурлаба, ?дэрт?? уулзахаяа |
        гэжэ хэлэнэ.
        ?бгэниинь: ?улзахадаа ?айнаар илдам
        " —Ламатайгаа уулзаад бай. иРагуугаар х??рэлд??рэй, — гэбэ. ? а ошоходоола-
        Тиигээд памганиинь хойто Щ Щ ерэбэ. |Ш| "атайгаа гоё гоёор х??рэлд??д, г^э |Ш ?гы 0айМ. б°лохо юумэн тухай хуу ШИН ?бгэниииь И | ламын хубса?аа хуу тайлаад оайхад Н
        Ш0Ж0) ex) ууртай сухалтайгаар орожо ерэбэ. ?бгэнэйнг?? орожо ерэхын урла тээ ?амганиинь ?рдижэ ламаяа урид бэлдэЩ тэй бай?ан нэгэ дабярхайтай хайрсаг, абдар соогоо оруулаад, газаа?аань хушэжэ шэбхэдэжэ орхибо.
        ?бгэниинь хойто удэрынь угл??гу?р эртэ бодожо:
        —Город ошожо, абдар соохи боохолдойгоо худалдахамни, — гэбэ. Мори тэргээ хуллэжэ, тэргэ Дээрээ м?н??хи ламатайл абдараа тээгээд, городтоо ошотороо болдог, бута газараар зорюута морёо ябуулна, томо-томо шулуун дээгуур гаражи байжа гуйлгэнэ. Лама абдар соогоо арай улаан гол той юумм хэбтэжэ, иишэ тиишээ нэшэгдэнэ.
        "Одоол лихэдээ ухэлнн ерэбэ гээшэ ха юм!" — гэжэ хэб-тэбэ.
        Городтоо ерээд, базаар дээрэ ?гытэй х?н шанга шангаар:
        —Боохолдой худалданаб! Боохолдой абагты, боохолдой ха-рагты худалдажа абаад! — гэжэ байжа шангаар дуугархань! хаана-яана зондо дуулдана.
        Тойроод бай?ан зон ехэ гайхалдажа, ехэ понирхожо:
        —Мун?? болотор х?нэй боохолдой худалдахые ?з??г?йбди, | юун гээшэб энэмнай? — гэлдэн гайхалдана.
        Тиигэжэ байжа х??рэлдэхэ зугаае тэндэхи нэгэ баян дуу-лажа:
        —Яагаа жэгтэй юумэ гээшэб? Би тэрэ боохолдойе табанv зуун т?хэриг??р худалдажа абахамни! — гээд табан^ зуун т?хэ-рнг гаргажа ?гэбэ. Тэрэ табан зуун т?хэриг м?нгыень тооложо* ?гытэй хун абаад, абдараа нээхэтэйнь хамта ламань одоо ?нэх??р?? боохолдой шэнги болошоод, нюсэгэн бэеэрээ хуу дабирхай болонхой юумэ абдар соо?оонь г?йжэ гараад арил-1 шаба.
        Х?н??д хаража: "Энэтнай нээрээшье боохолдой ха юм!" — гэлдэ?ээр хараад хойно?оонь ?лэбэ.
        Баян х?н юушьег?й, табан зуун т?хэриг миин т?л??д ? ал аба. Иигэжэ ?гытэй х?н баян лама хоёрые мэхэлбэ.
        49.БАЯНАЙ АЛТАН
        Урайниин нэгэ ехэ баян х?н ажа?уудаг байгаа, ?рэ бэегой, нэгэ ?амгатай. Тэдэ ?бгэ ?амган хоёр адуу малаар баян, албата зоноор олон, алта м?нгэниин тоолошогой. ?тэлхэ ядахадаа, ?хэл?? ойро бо-лоходо ?рэ х?б??гоймад алта м?нгэёо нюуха гэжэ хэлсэбэ.
        —Харанхы болоходо тээ тэрээхэн хада дээрээ абаашша зоохобди, — гэжэ ?бгэниинь хэлэбэ.
        Алта м?нгэеэ ам?артай юумэд соогоо д??рсэ хээд, тэдэ хададаа абаашша, газар малтаад, тэндээ зообо. Алтаяа зоохо-доо ?бгэниинь иигэжэ хэлэбэ: Хоёр хадайн ниилэхэдэ гараарай, Хоёр модоной золголдоходо гараарай.
        Энээниин хуу барлаг х?б??ниин шагнаад байгаа. ?бгэ ?ам-ган хоёр барлагаа шагна?ойе мэдэнэшгой: "Хоёр нюдэтэймдзч; харагдаагой, хоёр шэхэтэймдэ дуулдаагой алтаа зообобди, энээн?ээн хойшо:
        "Ой гэжэ
        Олон х??р хэлэхэ хэрэггой, Гэр гэжэ
        Гэнэн х??р хэлэхэ хэрэггой", — гэлдэжэ гэртээ б?сабад энэ галабта б? гараарай, Х?идэ б?_ харагдаарай, — гэнэд ябаха дээрээ. Тэдэ хоёроо яба?ан хойно тэрэ барлагын хорп ?яля?ай шорой асаржа, нэгэдхээд, хоёр зонгоо?о\эгэдхээгэ?д 2>чэнэ Хоер хада ниилэбэ, ^гээд, хэлэнэ.
        Хоёр модон золголдобо, — гэжэ.
        ЩЩШШШШeepee ШШ Тзрээн?ээн
        50. ?БЭЭТЭЙ ЯДУУ Х?Н
        Убээтэй ядуу х?н ??рьёо ?е соо баядта х?дэлжэ яба?ыма< Х?гщэниин байдта ара?а ш?рмэ?э элдэжэ, ?неэ са?айн ?аажа ябаа. Нэгэтэ х?г-шэниин нарайлана. Х?б??тэй болхо?оон хойшо х?гшэниин ехэ эбшэн болшоо. Гарга?аниин басаган байгаа. Теэд б?? оди-гондо хэлхэдэн: "Бурхандаа м?ргэгты", — гээд лэ хэлэнэ. ?бээ-тэй х?ндэ юуншэ ?бээ, баян х?ндэ хони асаруулажа, б?э асаржа б??л??лээ. Дээрэ ту?а болон ?бэй х?гшэниин ?хэшо?.
        Зяа, бисяахан найман ?аратай басаган та?аршоо. ?бээтэй х?н х?гшэн?? ?бдэхэдэ хони абаад, м?нгэ абаад, бурхандаа м?ргэхэд?? баян х?ндээ ехэ ?рдэ орошо?он байгаа. Баян хун хугшэниин ?хээд байхада: "?рьёо т?лэ" — гэжэ хашаа хаагаа ?ан. ?бээтэй х?н хаанашье ошхо арга ?бээ боложо, бисяахан басагаа ?ргэжэ, газарын хахалхадаа уряйгаа барижа, хээрэ боргоо?он, ялаа?анда идюулэжэ, зобожо тулижа ябаа ?ан.
        Баян х?нэй ?бИэйе сабшахадаа, тэрэ бисяахан басагаа нюр-гандаа ?ргэжэ, тиижэ ажал хэжэ ябаа ?эн. Тэрэ басагаа тии тии?ээр таба на?атай болгоо ?эн. Таба на?атай болхо?оон хойшо баян х?нэй бисяахайе ??бэйн хажууда ?уулгажа х?дэл-гэжэ ?уугаа ?эн. Тиижэ ябажа ябахадан, эсэгэн эбшэн болоод ?хэш?? ?ан.
        Эсэгэйн ?хээд байхада тэрэ басагайн хайрлан ?бээ уряй хойноо зараа ?ан. Найматай болоод байхадаа тугал буруу?ы хаража, ой тайгаар ябаа ?ан. Нажарай хурада зобожо тулижа, баядта муушалуулжа, баабайяа ?рэ т?лэхэм гэжэ тиижэ х?йтэ нойтон болошоод, арбан хоёртойдоо ехэ ?бэшэн болошоо ?ои.
        Б??ео асараад ?з??лхэдэн, б??н: "сжэщ эдэхкэ ?бээ", — гэжэ хэлээ ?эн. Л а мая а асараад ?з??лхэдэн: "Энэтнай ехэ мш; эбшэтэй, энэ басагаа баряад байгаа хадаа, барандаа убдэжэ, убшэндэ дарагдажа хосорхот, — гэжэ хэлээ ?эн. — Энэ басагаа мэнэгайр тэргэн дээр тээжэ, хаана муу ?айн солоомо адхажа, тэндэ абаашажа хаягты", — гэжэ хэлээ ?эи. Тэрэ ламаяа х??-рээр баян х?н уряа хойноо заража бай?ан ?бэгэн х?ндэ: "Солоомо соо тээгээд энэ басагаа хаягты", — гэжэ хэлээ ?эн. Тэрэ у бээтэй ?бэгэн х?н муу ?айн солоомотойе тэрэ басагайе амн-даар абаашажа, хуурган нухэн соо солоомотойе тульхижэ уна-гаагаад ябашоо пан.
        Тэрэ басаган солоомо соо ?уужа, хурайн орходо дааража, ??ни болходо айжа, хэзээ ?хкымааби гэжэ улижа дуулажа ?уу-гаа ?ан. Халуунда халажа, нойтондо норожо байгаа ?ан. Тиижэ байха хирэндэ ондоо айлда нэгэ ?ншэн ?р???эн х?б??н баядта х?л?эншэ ябажа, нэгэ утархай ?арайн амаралта абажа, айл тииргэндэ ошохом гэжэ, тала хээрээр талим сагаан ху?ан соогуур ябажа ябхадан, нэгэ ная х?рэ?эн убэгэн хорбиёо баряад, уна?ан ху?ан дээрэ тамхяа татажа ?уугаа ?ан. Т^рэ хуб?ун ?бэгэни хажууда ошожо:
        —Сайн, ?бэгэн! — гэжэ дуугараа ?ан. Тэрэ убэгэнинн:
        —Хаана?аа яба?ан х?б??мши? — гэжэ ?ураа ?ан. Тэрэ х?б??ниин хэлэбэ:
        —Эхэ эсэгэ ?бээм. Энэ баян х?ндэ адуу?аниин хаража яба?иимад, энэ утархай ?ар соо амаралта абаад, гара?ан
        т?рэ?эн айлдаа ошохоёо ябаа ?имби. Тиигээд тэрэ ?бэгэн хэлэнэ:
        —Ехэ золтой х?н аадла, золоо олоо ?бээ ябанаш. Энэ харгыяараан залан ябаарайш. Адха?ан нэгэ солоомо соо нэгэ басаган ?ууха, тэрэ басага абажа аргалуулаа хадаш, эдэхкэ, ехэ золтой басаган, — гэбэ. — Эдэгэбэл, байсандаа ?уугаад, ха-ранхы ?'?ни газаа гархада, танай зуун боориин оройдо азарга сагаан хупани узуурта ехэ алтан байха. Тэрээни хэншье олохо ?бэйма. Тэрэ аргалапан басагантаяа гэрлээд, тиимэ золиин тэндэ байха.
        Тэрэ х?б??н тэрэ ?бэгэндэ ехэ баяртай болжо, субса хар-гыяаран ябана даа. Яба яба?аар одирээд, ехэ амархай хуур-гана соо солоомо муу ?аймайи адха?ан газарта бисяахан наряй хуб??ниидли юума уйлана. Тэрэ х?б??н тэрээни дуулаад, байжа байгаад шагнана. Уйлапан тээшэ айлахаар шэртэжэ байжа хараад ошобо. Ошоходон, хубса?а хунаршье убэй,* муу ?айя-маар оройлдоод, арбан хоёртой басаган нюдэн?ээн у?а гархаяа болишхоод, дуу гаража пууна. Тэрэ. хуб??н угаа ехээр хайр-лажа, тэрэ басагаа солоомон соо?оон гаргажа, солоомо суу-рын арлигажа, газаагууран ?мдэжэ бай?ан хубса?аар оройжо, ябахаяа болиши?нимайи ?ргэжэ ерэнэ.
        Баабайн бари?ан тур шабаагар юушье убээ, газаа досоон юуншье ?бээ, тэ?эрши?иима ?лтэрши?инма байна. Тур — соон ?уухашье ?уудалшье ?бээ. Муу ?айн ногоо ?гтээжэ, тэрэ баса-'
        гаа гурьяа булан соо хэбт??лнэ. ?ндэрэ?эн ?андара?ан шабаа-гараа дайдын харшн юугээр б?гэлжэ ?альси орохо ?бэйеэр, лил тинргэнээр орожо, 'тэрэ басагандаа идеэлхэ уухымайи бэ-дэрнз. Табан хоногой дотор соо у?ашье уугаа убээ, бутаруухай хнлеэмэшье убээ. Тэрэ хубуун шадажа, у?а са?а оложо, хи-леэ. мэ оложо тэрэ басагаа идеэллэнэ. Тэрэ басаган бисяаха деэлхэ?ээн хойшо хушэ орожо, солоо орожо, тэрэ хубуундээ е?рьёо яба?ан тули?аиаа хэлэбэ. Тэрэ х?б??н айл "пнгршв дээг??р юума- ?ургална, аргалхаяа хун биимии, убэймии гэжэ.
        Тиижэ ябажа ябахадан ондоо айлда ехэ ?ургаартай хун, хуу аргалдаг хун айл тииргэндэ ехэ муу эбшэйн аргалжа байна гэхые дуулаеа. Тэрэ х?б??н тэрээниие дуулаха?аа хойшо тэрэ аргалдаг хундээ ошожо золголдобо. Золголдоод:
        —Тиимэ убшэн байна, тэрээни аргалхыш? — гэжэ ?ураба: Тиихэдэн тэрэ аргалдаг х?ниин:
        —Асаржа уз??лыштаа, — гэнэ.
        Тэрэ хубуун тиимэ ?айн х?н гэжэ дуулаад, муу тур соогоо хэбтэ?эн басагандаа г?йжэ ерэнэ. Ерээд, тэрэ басагандаа хэлэбэ: "Би шамайе ургэжэ абаашахам".
        Тэрэ басагаа ??рьёо хубса?аар хубсалуулжа, нюргандаа ургэлжэ, оидоо айлда гараба. Ондоо айлда гаража, тэрээндээ хурэжэ, аргалдаг хундээ узуулхэдэн: "Энэ хоёр ?арайн дотор соо энээниишни юушье убээ эдэгээхэб" — гэжэ хэдэбэ.
        Тэрэ басагаа аргалдаг хундэ о'рсижо, идьхэ уухымайе бэдэржэ, баяшуул ноёшуули уряй хойно худЭлжэ, пуни удэр убээ хуйтэндэ хулдэжэ, нойтондо норожо, идьхэ идеэ, хубсапа басагандаа удэр бури асаржа угэжэ байна. Аргалапан хундээ мунгэ алта угэнэ. Аргалапан хуниин тэрээниин абажа угэбэбой: "Нээгуурээн энэ басагаа хубсалуула", — гэжэ ???ршиин угэбэ. Гурбан лзрайн дотор соо тэрэ басаганай эбшэн убээ болжо, хул дээрээ гэшхэжэ, хуни адли хун болобо.
        Тэрэ ?ургаарта хундэ ехэ м?ргэжэ ш?ргэжэ, тэрэ хубуун муухан тур соогоо ерэбэ даа. Тэрэ муухан тураяа за?ажа, турайндли болгожо, муу ?аймааран унталга хэжэ, идьхэ уухымайе айл тииргэн?ээн гульдхажа, идеэлэжэ ?уугаа ?ан. Тиижэ байхадаа харанхы ??ни хоюуландаа газаа гархадан, зуун уряй-да хада дээрэ юума ялаганажа харагдана. "Энэ юун бай-хым?" — гэжэ хубуун басаган хоёр х?тэрэлд??д гараа пан.
        Азарга сагаан ху?ани уз^урта толгойн шинээн алтан ялаганажа байгаа паи. Тэрэ алтайе абажа, тэбэржэ гэртээ ерэжэ, тэрэ алтаараа юума абажа, идеэтэй хубса?атай боложо, адуу-тай болоо ?он.
        Адууниин удужэ, пайн ажалтай болоод байхадан, хая?ан баян хун ???эдтэ одиробо. Одирходон, тэрэ басаган хэлэн х??-рэн байгаа паи:
        — ?хэ?эн басагантанай амида болжо, ажал хэжэ шамапаа дутахаяа болибобди, — гэнэ.
        Тэрэ баяи хун тэрэ басаган да м?ргэжэ шургажа:
        264
        —Намда муу б? хыш! Уряйнси баабайнш, ??р?? хээйиш
        ?анахалби.
        Гэртээ бусажа, лама б??н??дын тэрнэ?ээ хойшо айдаг болжо, тэрэ басаганай хуряаха боло?он х?бу?ииин айлдаа ехэ ноён болжо, айл тииргэнэй муу муухай хээшэни хойшхолон ?бээ
        болгожо, амитании эрдэмтэй, ?ургаартай болгржо, х?гшэниин эхэнэр амитани ?ургажа, ажалиин т?ргээр шангаар дамж/v
        лажа байна.
        51.ТАЙШАА ?ГЭЭТЭИ Х?Н ХОЁР
        Нэтэ ?гээтэй х?н тайшаатай худа орол-сохо ?анаатай.
        —Тайшаае басагаар бэри хэз ?аа яаха гээшэб? — гэжэ угээтэй убгэн хугшэн??? ?ураба.
        —Юрд??, хиирээгой хун тайшаатай худа ура г ~ болохох* гэжэ ама алдахаал. ?гээтэй ядуу зон хадаа, аминдаа таатай бэри олходомнай ямар байба гээшэб, — гэжэ ?амганиин га ни галзуу болоно.
        —Туршаад лэ ?зэхэм, — гэжэ ?бгэн тайшадаа ошобо. Тайшаае газаа хурэжэ, морин?оон буугаад, гэртэнь оробо. Ороод; мэндэшэлэлдэбэ.
        —Хаана?аа яба?ан хун гээшэбтэ? — гэжэ тайшаа Ьураба.
        —Худайн гол?оо, худанхани хоймбр?оо яба?ан хум, — гэнэ убгэн.
        —Хаагуур ябажа ерэбэт? ~ Далан елээ яба?ан
        Даагани сабша?ан Дардам сагаан харгыгаар ерэбэб, Гушан елээ яба?ан-Гунани сабша?ан Губилтайн сагаан харгыгаар ерэбэб,
        Болзор болдогшын боро шулуутай харгыгаар ябабаб.
        —Хэр ябажа энэ дайдада хурэбэт? — гэжэ тайшаа ?уранз.
        —Хушууи буреэ Ху?а зангидажа
        ябабаб.
        Шэбэр' буреэ
        Шэнэ?э зангидажа ябабаб, Хоно?он газартамни Ху?а модон зангилаатай, ?нжэ?эн газартамни ^Р$$у ?ш???эн зангилаатай байха, хойдтоо ябахадаа хараарайт, — гэбэ.
        —Ямар хэрэгээр ерэбэ гээшэбтэ?
        —Агнаха х?б??тэйб,
        Адалинь бариха бэри ?уража ябанаб,
        Булга бари?ан х?б??тэйб,
        Булгаар эсхэжэ оёхо басага бэдэржэ ябанаб.
        —Тиимэ басаган олдоходоош олдохо эидэ, юу ?хэбтэ ба-саганиимни т?л???
        —Too болохог?й м?нгэ ?хэб, Туужа болохогуй адуу ?гэхэб.
        —г Болохо, болохо, — гэжэ тайшаа з?бш??жэ, бэ?э андал* даан болобо.
        ?гээтэй х?ндэ хаана?аан ута?ай торгон бэ?э ерэхэб, та?ама бэ?эеэ гаргажа, худа болохо тайшаа даа хэлэнэ1. "Ударшагой у par болохомнай, та?аршагой тариг болохомнай гэжэ та?ама бэ?эеэ тандаа баринам" — гэбэ. Тиихэдэнь тайшаа урда?аань торгон бэ?э гаргаба. Тиихэдэнь ?гээтэй убгэн хэлэнэ:
        —Танай, та бэ?эйн т?л?? басага хубуугээ ниилуулжэ бай-нуут, энээниитнай ойлгоогд/йлби! — гэбэ. Тайшаа ташага улаан болоод, дуу гай байна.
        Ура г юумэ оро?он хойноо тайшаа одоош тэрэ худа даа хэлэпэн юумыень абаашахаяа ерэбэ. Тиихэдэнь тэрэ убгэн нэгэ мунгэ гаргажа ?гэбэ (too болохог?й), гурбан х?лтэй морин сэргэдэнь уяатай байба (туужа болохог?й адуун).
        Иимэ шадамараар угээтэй хун тайшаае мэхэл?эн байха.
        52.ГУРБАЛДАЙН ГУРБАН СЭСЭД
        Гурбалдайн гурбан сзсэд гурбан я?анай амитад байба гэлсэхэ. Нэгэниин ихинаад я?анай х?н гэхэ, хоёрдохин — барай я?анай, гурбадахин — бо-ролдой я? а май. Тэрэ гурбан х?б??н гэр гэртээ, нютаг нютагтаа байхадаа бэе бэеэ суу дуулаад байба ха. Тиижэ ерээд, хоёр бага сэсэш??лын ехэ сэсэнээ бэдэрэжэ ошобо ха.
        Ихинаад япан тэрэ сагта хадаа Ахайн аманда ?уу?ан гэхэ. Хоёр сэсэн харгуйн холынхи, у?анай утайнхи, ?ура ?ура?аар Ахайн аманда х?рэбэ ха. Тиигээд х?нэ?ээ ?ураад ехэ сэсэндээ оробо ха. Ехэ сэсэниин гэртээ пууба. Мэндэ амар хэлсээд, ехэ сэсэниин хоёр бага сэсэш??л?айн иижэ пураба тэхэ:
        —Юу голой х?б??д, хаа голой ашанад байната, юунэй ?у-рагаар энэ холо ерэбэбтэ, юунэй суугаар энэ газарта мордо-бобто? — гэжэ.
        Тиихэдэнь дунда сэсэниин иижэ хэлэбэ гэхэ:
        —Бидэ хоёр нэгэ харагшан ?неэ буляалдаад байнабди. Энэ н?хэрни буляалдахадаа иижэ хэлэнэ: "Энэ ?неэ уг?й болго?оор жэл болбоб", — гэжэ. Би хэлэхэдээ иинэби: "Энэ унеэн хадаа х?-рээ соомни ?неэн?ээмни гар?ан юма", — гэжэ. Тэрэ буляалсаа-емнай хахалажа ?гэхэ х?? оложо ядаад танда ерэбэбди. Таа маниие хоёр тээшэмнай хахалажа ?гыта?
        Ехэ сэсэн нэгэ багтай шэбшэд гээд, хэлэбэ: ' — Буляалда?ан ?неэнэй эхэдиинь дсарагтун.
        Хоёр сэсэд гэр гэртээ харяад, унеэдээ туугаад ошобод. Ехэ сэсэн буляалда?ан ?неэень баряад, борьбын минаадаба. Тиихэдэн хажуудан бай?ан эхэн м??рэбэ. Тэрэ ?незнэй м??рэ???р ехэ сэсэн хэлэбэ:
        —Энэ м??рэ?эн ?неэн буляалда?ан ?неэниитнай эхэн. Ши, бага, сэсэн, ?неэгээ аба! — гэбэ.
        Тиижэ ерээд ехэ сэсэнэй гэртэн орожо таамаг х??рн??дии хэлсэжэ, таршагаар хэмнэн зугаалабад, ?айхан х??рн??дии хэлсэжэ, ?араар хэмнэн зугаалабад. ШШ
        Ндйрляжа байхадаа бага сэсэниин иижэ ?ураба гэхэ: — Бага на?андаа нэгэ ?дэр хээрэ хонидии адуулажа ябабаб. Тиижэ ябахадамни хажууда мни дурбэн хун ерэбэ. Мэндэ амар хэлсээд нэгэнинн хэлэбэ: "Бидэ эсэгэйн дурбэн хубуудэб-д*. Эсэгэмнай ухэхэдээ дурбэн хубуундээ нэгэ дохолон сагаагша гуу улеэ?эн байба. Тэрэ г??гээ бидэ хубаа?ан байба бди иижэ: ехэ ахамнай толгойен аба?ан юма, гурбан бага хубуу-диин нэжээд хул а балан байгаа. Мун?? болходо тэрэ гуумнай хээрэ бэлшэжэ ябаад, хунэй хурээ бала даража ороод, таряа эдеэ. Тэрэ таряанай эжэн ман?аа потрав нэхэжэ байна. Дуу-мэйн ноедууд тэрэ хэрэгые шуугээд, иимэ тогтоол га р га а юм: душэн пууд талха тулэхэ гэжэ. Тэрэ душэн л у уд талхайе бидэ хайшан гэжэ хубаажа тулэхэ юумабди? — гэжэ. — Тэрэ хэрэ-гиие тани ойгоор хайшан гэжэ илгаха хэрэгтэйби? Ехэ сэсэн, хэлэжэ угыга", — гэбэ. Ехэ сэсэн нэгэ бага доошоо хаража ?уутаад хэлэбэ:
        —Бага хубуундэ дохолон хул туда?ан байгаа, тэрэ хубуун юма тулэхэгуй юм. Дохолон хул таряа гэшхээгуй. Ехэ ахань' хоёр, хуби тулэхэ юм, юум гэхэдэ: толгой баран бэеые мэдэжэ абадаг юм, хоёр дунда хубууд арбаад пууд тулэхэ юма, юм I гэхэдэ ?айн хулнууд муу хулиие шэрэжэ яба?ан юма.
        Тэрэ илгабариие хоёр бага сэсэн??д з?бш??бэ. Тиижэ зу-гаалажа ?уугаад, ехэ сэсэн дунда сэсэн?ээн иижэ ?ураба: щ
        —Ахайн Ирхудэй толгой Улаан Залаа Мэргэн Дэгэйн мэдээндэ байдаг байгаа. ???эн тэрэ дайдые эжэлээд, та ига да яба?ан ангуудын ба?а эжэлэдэг байгаа юм. Тэрэ тайгадаа агнажа яба?аар, Улаан Залаа Мэргэн Дэгээ хубуун нэгэ та рил эреэн буга хараба ха. Номо ?аадагаа абаагуй юума ад, гэртээ ошобо ха, номо ?аадагаа асараха гэжэ. Тэрэ ?амаандан Ту-иэршиин хубуун Бара тургэн тэрэ бугайе харбажа унагаага^ад, шорложо эдихэ гэжэ шамдажа байба ха.
        Дунда сэсэн ??д?? хаража, нэгэ мирад гэжэ хэлэбэ гэхэ:
        —Тэрэ бугайе нэгэ харбалгайн* газарта барижа ?г??д, Улаан Залаадаа харбуулжа, оноо хадан буугаен ?е?эндэ ?гэхэ.
        Гурбан сэсэш?улн??д ту?ниие з?бш??бэ. Т??нэ?ээ хойшо болходон гурбан сэсэн нэгэдэжэ, нэгэ газар ?ууба ха. Сэсэниин ехэдэ, сумэгэниин б?д??ндэ гурбалдайн гурбан* сэсэн бут??е тааха, бухэлиие намнаха юмад сууда орожо, сойда хатаража байгаа юм.
        Нэгэтэ Гурбалдайн гурбан сэсэн??дии гэртээ ?уухадан, хоёр ?амаган оробо ха. Мэндэ амар хэлсээд, тэдэ ?амагад хэлэбэ:
        —Бидэ хоёр базанадабдн, хоюулаа аха дуу хоёрой памага-дабди. Хоюулан иэжээд нэжээд х?б??тэй байба бди. Тэрэ хоёр х?б??днай эрээмэ сасуу хоёр байгаа юм. Нэгэ 1?уни хоюулан х?б??дээ тэбэрээд унта?ан юмабди. Нэгэнээмнай х?б??н угл?? бодоходомнай ?хэшэжэ байгаа юм. ?лэ?эн нэгзэ м?нв? болоходон буляалдажа байнабди. Гурбалдайн гурбан сэсэЯЯН
        манай хэрэг илгажа угыта.
        Гурбалдайн гурбан сэсэн тэрэ ?амагадые ?лэ?эн х?б??ея асаруулба. Ехэ сэсэниин тэрэ х?б??ниие абаад, ?элмэеэ баряад далайба, хоорондоогуурин хахара сабшаад, нэжээд нэжээдээр
        угэхэ гэжэ. Тиихэдэн ?нэи эхэн хэлэбэ:
        —Х?б??емнай аланхаараа, энэ ?амганда угэгты! — гэжэ. Тиихэдэн н?г?? ?амганиин хэлэбэ:
        —Сабшагтуй, хэндэшье х?ртэйг?й байг! Гурбалдайн гурбан сэсэн тэрэ ?амагадай х??ри??д дээрэ?ээ
        илгажа, х?б??е сабшахаг?й гэ?эн ?амгандан ?гэжэ таби?ан гэлсэхэ.
        53.ГУРБАЛДАЙН ГУРБАН СЭСЭН
        Гурбалдай гээши хун гурбан х?б??тэй байгаа'. Тэрэ гурбан х?б??н худмури хээ
        убэй гэртээ ?уу ?уу?аар эсэгэеэ далан улаан ?хэри идежи дуу-
        Ьашхоо. Тиихэдэ д?? х?б??ниин аха?аан ?урана:
        —Аха, аха, хаанапаа ерээбши?
        Ахан хэлэнэ:
        —Хуйтэн голой сэлеэн?ээ ерээб.
        —Х?йтэн гол гэжи голо?оо гара?ан горхоо хэлэныштаа?
        —Голо?оо гара?ан горхонши ?аан, тураг шубуун дэбзжи гараа ?бэй има.
        —Тураг шубуун гэжи тугаар гара?ан бульжуиуурай х?-б??н бульбурайхани хэлныштаа?.
        —Бульжумуури х?б??н бульбурайханшни хадаа хаан х??-"и алтан орьег дээрэ ?уужи, хоёр даляараа газар хадхажи бай?иима.
        —Хаан х?нн алтан орьег гэжи харса х?ни урса хэныйш-
        таа?
        —Харса х?ни урсаши ?аан хоёр нохой хоёр эрхиндэн
        ?уугаад, дуу дуугаа дуулалдаа ?бэй бай?иима.
        —Хоёр нохой гэжи хоёр нохоёо нойтон г?лг? хэлныштаа?
        —Хоёр нохойн г?лг?нши ?аан, Шингэлт?йн дабаан ??дэ д?шен п??д туулга даажи гара?иима.
        —Шингэлт?йн дабаан гэжэ бог-?аг адха?ан болдогоо хэл-ныйштаа?
        —Бог-?аг адха?ан болдогши ?аан, ялгайн ябар халхала-
        ?иима.
        —Ялгайн ябар гэжи ?гл?? ?дэшин шируу хэлныйштаа?
        — ?гл?? ?дэшын шируушии ?аан, хоёр сэсэн х??р хэлсэ-жи бай?аар хэлэеэ х?лд??шхн?иима.
        —Хоёр сэсэн гэжи хоёр хэлхеэ тульмага хэлныйштаа?
        18'
        5
        275
        —Хоёр хэлхэй тульмагши ?аан, хэлхэ х??р дутаа ?бэй има. Тиигээд гэртэпээн Хартагай хаани нэрэ ?д?р ошохомнай
        гэжи т?х??рэбэ. Т?х??р??д ошоо. Ошоходон айл байгаа. Ехэ хубуунннн тэрэ айлда ороо. Ороходон, гэрэй эжин гэртээ убэй. Гэртээ убэй байхадан, аха?аан хоёр д?? х?б??ниин ?у-раба: '
        —Ямар хунээдэ орообши? — гэжи.
        — ?р????н нюдээ ?р?мд?к х?нээдэ орооб.
        Тиигээд саашаа ябана. Ба?а нэгэ х?нэй гэр байхада тэндэ дунда х?б??ниин оробо. Дунда х?б??н?ээн ?урана:
        —Хэнээдэ орообши? — гэжи.
        — ?ор?он дахатай хунээдэ орооб.
        Бапа саашаа ошоходон нэгэ гэр байгаа. Тэндэ бага х?б?у" ниин оробо. Тэрээн?ээн ?урана:
        —Хэнээдэ орообши?
        —Сагаан морьтой хунээдэ орооб, — гээ.
        Тиигээд саашаа ошоходоо тэрэ оро?он ула?аа х?сээ. Х?-сээд, урайн ороходоо, ахан хэлэнэ:
        —Энэ минии оро?он гэри эжин.
        — ?айши гээд таняабши? — гэхэдэн:
        —Нюураа угаагаад, угаада?аа хушаа ?бэй иима, тэрээ-г??риин таняаб.
        Н?г?? х?б??гээ х?сээд, дунда х?б??ниин хэлэнэ:
        —Минии оро?он гэри эжин ЭНЭ. t
        — ?айшан гээд таняабши?
        — ?ор?он дахаяа ?эжирээд ?мд?? ?эн, тэрээг??рин таняаб.
        Урайн ороод инеэлдээд ябана. Гурбатхи х??гээ х?сээд, бага х?б??ниин хэлэнэ:
        —Минин оро?он гэри эжин энэ, — гэбэ.
        — ?айшан гээд таняабши?
        —Сагаан морёо унахадаа ильбээд унаа ?эн, тэрээг??рии таняаб.
        Тиигээд Хартагай хаанаа нэрэ ?д?р зугаалаба. Зони тархада тэрэ гурбан х?б??н хаандаа заагаа: — Энэ гурбан х?б??н мани урай орходоо шоглоо ?ан, — гэжи.
        Тиихэдэн хаан ?ураба:
        —Яахадаа урайн орходоо шоглообта? — гэжи. Тиихэдэн ехэ х?б??ниин хэлэнэ:
        —Би энэ хунээдэ ороо ?ам, ороходом хэнээдэ орообши гэжи бэшимни ?ураа ?ан. Тиихэдэн ?р???эн нюдэ ?р?мд?г хунээдэ орооб гэжи хэлээ ?эм, ?айшин гээд таняабши гэхэдэ, нюураа угаагаад, угаадапаа хушаа ?бэй иима. Тэрээг??рин таняаб гэжи хэлээ ?эм. Тиигээд танихадам, бэшимни: "Аха зоб хэ-лээш", — гэжэ инеэлдэжэ урай ороо ?амди.
        Нуг?? хоёр х?б??д ушараа хэлэбэ.
        Хартагай хаан тэрэ гурбан сэсни табяад, хоАнопоон тагнууд
        гаргаа. Харьхадаа юу хэлсэхиимааб гэжи.
        Ехэ х?б??ниин хэлэнэ:
        —Хартагай хаани гээшэ ямар хара х?ни з??этэвби? Н?г?? хоёриин з?бш??жэ, дунда х?б??ниин хэлэнэ:
        ^ — Энэ аршин ямар х?ни амтатайб — гэжи.
        Н?г?? аха д?? хоёриин:
        —Бэди б ah а тиижэ ?анаа ?амди, з?бт??, —гэжэ.
        Бага х?б??нийн хэлэнэ:
        —Энэ мяханнин яахадаа нохойн мяхани амтатайби? — гэжи.
        Тиихэдэн н?г?? хоёриин ба?а з?бш??нэ. Хоёр тагиуул тэхэ-рээд, хаанда тиижэ хэлсэнэ гэжи хэлсэ?эн х??риин барни хэлэнэ. Тиихэдэн хаан тэдээни татуулаад пурана:
        —Яахадаа би хара х?ни ??рэгтэй байхымби?
        Тиихэдэн эхэн хэлэнэ:
        —Би шамайе хара х?нэ?ээ оло?иим.
        —Архим яахадаа х?ни амтатай байхым?
        Эхэн хэлэнэ: ftjjm
        — ?хэ?эн х?ни хуурсаг дээрэ урга?ан модойн асаржи сорго
        хэжи архи нэрээ ?эмди.
        —Мяхан ?айши гээд нохойн мяхани амтатайимби? — гэхэдэн:
        ' — Хонид манай тахалжа ?хэ?иима, нэгэ бугшаа ?лэ?эн но-
        хойёо х?х??лэжи тэжээжи ехэ болго?иимди.
        Тиигээд Гурбалдайн гурбан сэсэн з?бт? гараба. Тиигээд хаан хэлэнэ:
        —Би тани туршахам. Та талда гарагтуй.
        Талда гаргаад гурбан дабхар торгоор алтан бэ?элигээ орой-гоод гурбан дабхар хобто соогоо хээд, газаапаан гурбан сэсэн х?б??гээ асараад:
        —Зай, юу хадалгаа би? — гээд пурана. Ехэ х?б??н хэлэнэ:
        —Гурбан дабхар хобто байна.
        Дунда х?б??ниин хэлэнэ: — Гурбан дабхар хобто соо гурбан
        дабхар торгон байна.
        Бага х?б??н?ээ ?урахадан хэлэнэ:*
        —Гурбан дабхар торгон соо алтан бэ?элиг хадагалаатай
        байна.
        Тиигээд гурбан сэсэн гэртээ харьхаяа гараба. Ерэжэ ябахадаа нэгэ изии нэгэ хамсуйяа ?м?д??д, н?т?вд?? ?мд?? убэй аран-
        га дээр аарса хэжи байна. ???эд пурана:
        —Хай, сагаагши ?неэ харайт?
        Тэрэ изии хэлэнэ:
        —Харааб, мэнэ урайхантнай Хартагай хаани гурбан хара буха хай сагаан ?неэндэ хамар дээрээ баалгажи, ханшар дээрээ шээлгэжи ябажи ябана… ш
        Тэр?? изиидээ тороод саашаа ябана.
        Нэгэ х?яээдэ ороно. Тэрэ х?нээдэ гэртэн х?н убэй, нэгэ ба саган байна. Тэрэ басаган?аа ?урана:
        _ Биде холойн харгуйн улад байна бди, манда идехиимэ убэй Тоотогой хоёр ?ндэгэн, тухурюуни нэгэ х?з??н бии бай. на, тэрээни болгохо барюулаа ?бэй тогоон танда байнуу? Тиихэдэн хэлэнэ:
        —Барюулаа ?бэй тогоон бии, баабай?аан айнаб, ?ндэр?? убэй тогоон бии, инбии?ээн айнаб.
        Гннхэдэн, ?урана:,
        —Баабай иибии хай ошо?иим? Басаган хэлэнэ:
        — ??рьёо гэртхн идеэи х?нээдэ идехэеэ ошоо, ?л??р бэеэ эбэшэнтэй андалдахаяа ошоо.
        Тээнинн таагаа убэй байшоо.
        54.ЭСЭГЫН ГУРБАН Х?Б??Н
        Урайниин эсэгын гурбан х?б??д байдаг байгаа. Тэрэ гурбан х?б??д Монголдо
        н??хэмнай гэжэ т?х??рбэ. Т?х??р??д, тэдэш |ябаа. Ябана… ябана… Нэгэ н???эн х?ни бууса дээрэ орожо ерэбэд. Тэрэ н??-яэн хуни бууса дээрэ орожо ерээд байхадаа, бэеэгэн х?б??н-?ээн ?уранад:
        —Эндэ ямар х?н ?уугааб? — гэжэ.
        —Хара морьтой, хара хоньтой, хара нохойтой х?н ?уу-гаа, — гэбэ бэеэгэн х?б??ниинь.
        Тэрэ гурбан х?б??д саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиигээд нэгэ пая н??жэ ябаша?ан бууса дээрэ оробод. Тэрэ бууса дээрэ ороод байхадаа, тээли х?б??н?ээн ?уранад:
        —Энэ бууса дээрэ ямар х?н ?уугааб? — гэжэ.
        —Шара морьтой, шара хоньтой, улаан ?неэтэй х?н эндэ hyyraa, — гэжэ тээли х?б??ниин хэлэбэ.
        Теэд тэдэ х?б??д саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиижэ яба?аар, нэгэ пая н??жэ ошо?он бууса дээрэ тудажа ерэбэд. Тэрэ бууса дээрэ ерээд байхадаа, ехэ х?б??н?ээн ?уранад:
        —Эндэ ямар х?н ?уугааб? — гэжэ.
        —Сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан ?неэтэй х?н э" Дэ ?уугаа, — гэжэ ехэ х?б??ниин хэлэбэ.
        Х?б??д саашаа ябабад. Ябана… ябана… Яба яба?аар ерэ* *эДээ, нэгэ ?ая н??жэ ерэ?эн гэртэ тулажа ерэбэд, Тэдэн нээ-Рээшил бага х?б??ниин хэлэ?ээр хара морьтой, хара хоньтой, *аРа нохойтой х?н байгаа. Хара морин?оон ?ая ерээд б?т?? УУрал гаража байгаа.
        Энэ х?б??мнай э?б хэлэ?эн байбахним, — гэлдээд cat-Шаа ябабад. Ябана… ябана… Яба яба?аар тэдэш нэгэ пая П
        жэ евэпэн х??дтэ оробод. Тздэн тээли х?б??ни хэлэ?ээр шара морьтой, шара хоньтой, улаан ?неэтэй х?н байгаа.
        —Тээли х?б??мнай ба?а з?б хэлэ?эн байбахиим, — гэл-дээд х?б??д саашаа ябабад. Ябанад… ябанад… Тиигэжэ яба-?аар, нэгэ ?ая н??жэ ерэ?эн гэртэ тулажа б aha ерэбэд. Ехэ х?б??нэйн хэлэ?ээр тэрэ х?н сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан ?неэтэй гэр байгаа.
        —Энэшни ехэ ахаймнай хэлэ?эн тудабахиим, — гэлдээд тэдэ х?б??д саашаа ябабад. Хаана?аан тиижэ хэлэ?эн х??р-яу?шын тудаба гэхэдэ, тэдэшни бууса дээрээ унагаа?ан даа-хяинь хаража х?б??д таа?ан байгаа. Сэсэн мэргэн х?б??д бай?ым байгаал даа. Тэрэ х?б??днай теэд саашаа ябабад. Ябана… Ябана… Яба яба?аар хаанай гэртэ х?рэжэ ерэбэд. Хаанда х?рэжэ ерээд, гэртэнь оробо. Гэртэнь ороходонь тэдээ-ии сагаалаад, абаашша хаашхаба. Хаалгаад ?уухадаа тэдэ гурбан вер соогоо зугаалнад:
        —Энэмнай хара х?н аад, хаан ороод ?уунахиим, — гэжэ хэлэнэ нэгэ х?б??ниин.
        —Архи?аан ямар х?ни амтан гараа?ам, — гэнэ н?г??дэнь.
        —Мяхан?аан ямар нохойн амтан гараа?ам, — гэжэ гур-бадьхи хуб??ниинь хэлэнэ.
        Иижэ хэлсэжэ ?уу?айн хаани х?л?эншэд дуулаад, хаанда хэлэбэ. Хаан тэрээни дуула?амээрээ уур сухал боложо, бое одогоноо суглуулжа асараад ?ураба:
        —Эдэ х?б??д яахадаа иигэжэ хэлсэбэб? — гэжэ.
        —Хаае хардаад, анханда шинии ?бгэ эсэгэ хаа оро?он-хиим, теэд хара х?н хаа оробо гэжэ илгараад байгаалам. Ган тасуур боложо, ?неэд хожороод, х?рэнгэдэ ??эн орохоёо бо-лёод байхадан, эзыш х?рэнгэд?? х?хэнэй ??э ?аажа хэ?эниин х?рэнгэ х?ни амтатай болоод байгаалам. Теэд тэрээв?ээн хойшо х?рэнгэёо эдьхэхэдээ, х?ни ????р эдьхэ?иимэ, теэд х?ни амтатай байгаагой яаханби х?рэнгэ. ?б?э хула?аар дутаха-даа, ?бгэ эсэгэшни ?хэр одо?аа нохойн мяхаар эдеэллэжэ бай-?ыма, тэрэшни теэ нохой амтатай гэжэ илгараад байгаалам, — тэжэ б?? одогошын, мэргэд т?ргэшын тэрэ хаандаа хэлэжэ ?гэбэд.
        Тэрээни мэдэжэ аба?амээрээ, тэрэ хаан х?б??ши сэсэйи ойлгоод; "Хаалгаатай х?б??ши табижа, наашан намда асараг-туй", — гэбэ. Тэрэ х?б??ши гаргаад, хаанда асарба. "Байс, эдэ х?б??ши сэсэйи ?ш?? туршаад ?зэхым байна", — гэжэ хаан ойндоо' ?анаад, тэдээн?ээн ?ураба.
        —Дайда дээрэ гурбан улаан юум?
        —Ялгада урга?ан ш?нэ?эн улаан, Яргалтай х?ни шарай улаан,
        Ябарта ?леэлгэ?эн ?нэгэн улаан, — гэбэд тэрэ х?б??-
        шын.
        —Дайда дээрэ гурбан сагаан юум? — гэжэ хаан ?ураба.
        — ?тэлхэдэ ??эн сагаан,
        ?дэхэдэ ш?дэн сагаан,
        ?гхэдэ я?ан сагаан, — гэжэ х?б??д хаанда харюу ?гэ
        бэд.
        —Дайда дээрэ ю?эн х?хэ юум? — гэбэ хаан.
        —Хасуур?ан х?хэ, нар?ан х?хэ, тэнгэри х?хэ, у?аи х?хэ, ногоон х?хэ, — гэбэд. — ?бэлд?? хагдархай хуша х?хэ. ?бэл-д?? х?х??р байха бурюу х?хэ. Бурюу гэжэ ногоон ?бэлд?э ходо х?х??р байдагшымаа.
        —Архиин арбан гурбан эдьх??ргэ намда нэрлэжэ ?гэг-ты, — гэжэ хаан тэрэ х?б??дтэ хэлэбэ. Тэрэ х?б??шын нэр-лэбэ.
        Архиин арбан гурбан эдьх??ргэ гэжэ:
        Ургажа бай?ан ногоон?оон, Ургажа бай?ан модон?оон, Хурдан морьни туруун?аан, Мэргэн х?ни эрхэй?ээн, Мэдэдэг х?ни хэлен?ээн (бэшэ юумын)
        абажа эдьхэ?эн байна архи, — гэжэ х?б??д хаанда хэлэбэ.
        Хаан х?б??ши иимэ сэсэн мэргээр харюу хэлэжэ ?гэхэдэнь ехээр баярлаад, ада?а мал, м?нгэ юумэ ?г??д таби?ан юм
        гэлсэнэ.
        55. ?АНААМГАЙ АХАД??НЭР
        Эртэ урда нэгэн сагта бэлэй. Эхэ эсэгын гурбан х?б??д байгаа. Хамта ябадаг ?эн. Нэгэ ?айн cap шахамалтай байтарань, тэрээнииень гэнтэ абашаба, ?гы болошобо. Гурбан ахад??нэр:
        —Сарнай яашаба гээшэб, хулгайшан, магад, абаба г?? — гэлсээд, — тэрээниие хайшан гэжэ олохо ушартай болооб, — гэжэ з?бшэлсэхэдээ:
        —Таалсаад олоё, — гэлсэбэ.
        —Зай, тиигэе. Таабари хэлэ, хэлэ. Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, аха х?б??н эхилжэ хэлэбэ:
        —Нэгэ х?рзэгэр хара х?н ябаба, — гэбэ. Хоёрдохи х?б??-нвинь хэлэбэ:
        —Х?рзэгэр хара тула тэрэшни боршигор нюуртай байха ё?отой. (
        Гурбадахи х?бу?н хэлэбэ:
        —Х?рзэгэр хара аад, боршигор нюуртай тула тэрэшни Бор-шитхо гэжэ хун гээ, шэ.
        —Мун Боршитхо сарымнай хулгайлба, тэрээниие бэдэржэ олоё, — гэлсээд, гурбуулан Боршитхо гээшые бэдэржэ ябаба.
        Холо газар бэдэржэ ябатарань, нэгэ х?рзэгэр — хара аад, боршигор нюуртай нэгэ х?н ябаба.
        —Та, хэн гээшэбта? — гэбэ. —;
        —Би Боршитхо гээшэби, — гэбэ.
        —Аа, тиимэ ?аа, та бидэнэй шахамал cap хулгайл?ан х?н мун, — гэлсэбэ. в
        Боршитхо:
        —Яагаад намайе хулгайда хабаадуулаабта, — гэхэдэнь:
        —Бидэнэр таабари таалсааД мэдэбэбди, — гэхэдэнь, Бор-
        шитхо сэсэн ?гэдэ бэрхэ бай?ан тула тэдэниие д?тэ уауулЩщ
        гуй, торгоохо байба. Тиихэдэнь гурбан аха д??нэр:
        —Бидэнэр мэдэ?эн байхабди, ши аба?ан байнаш, — гэжэ Боршитхыё барижа х?леэд, хуули яаманай газарта абаашаба.
        Тэндэ ошоод:
        —Энэ бидэнэй cap хулгайл?ан х?н м?н тула энэ х?н?ээ сарые бидэцэртэ т?л??лжэ ?г??д, энээниие хэ?элтэдэ оруул-
        хые гуйнабди, — гэбэ. Боршитхо хэлэхэдээ:
        —Эдэ гурбан намайе хардахан багадаад, бэеыемни х?с??р х?лижэ, сохижо зобоо?ондоиь, эдэ гурбаниие хинамжада аба-
        хые гуйнаб, — г гэбэ. Щщ
        Заргын ноён асууба:
        Таанар энэ Х?нэй хулуу?аниие яагаад тодоруулаабта?
        Гурбан ахад??нэр хэлэбэ:
        —Бидэ гурбуулан таабари таалсаад мэдэбэбди.
        Боршитхо хэлэбэ:
        —Энэ гурбан уймар тэнэг??д?ээ намайе с?л??л??д, эдээ-
        нине хинамжада абаха ушартайт.
        Заргын ноён хэлэбэ:
        —Таанар маша тэнэг??д гээшэт, таалсаад мэдэбэбди гэжэ гэмг?й х?ниие барижа эндэ асар?антнай буруу ябадал гээшэ. Таанар анханай тэнэг??д ?эн тула гэмгуй орхигдохот, энэ ху-
        ниие хулгайлба гэхэеэ зогсогты, тиигээд ябагты.
        Гурбан ахад??нэр:
        —Бидэнэр мэдэпэн байхабди, эрхэ бэшэ энэ Боршитхо ху-
        луужа аба?ан байха, — гэлсээд ?аланг?й байба.
        Тиихэдэнь ноёдууд з?бшэлд??:
        —Эдэ гурбанда юумэ нюугаад таалгуулха ушартай байна, агад мэдэхэ байгаа ?аань, Боршитхыё мушхэжэ болохо байна, — гэжэ з?бшэлд??д, тэрэ гурбан ахад??нэрые харанхы гэр-тэ хаагаад, урда з?гтэ нэгэ ?хэ?эн гахай газарта булаад, баруун зугтэ нэгэ ?ндэгэ газарта булаад, хойто зугтэ нэгэ шэрэм тогоо газарта булаад, тэдэ гурбан х?б??дые гаргажа асууба:
        —Зай, урда з?гтэ газар доро юун байна бэ?
        Гурбан х?б??д нэгэ газарта урда урда?аа харалсажа ?уу-гаад:
        —Таабари ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсэбэ.
        Нэгэниинь хэлэбэ:
        —Тэрэшни х?рзэгэр хара юумэ байбал, нэгэ ?з??рынь шан-тагар байха ё?отой бэзэ, — гэбэ. Гурбадахи х?б??н хэлэбэ:
        —Х?рзэгэр хара аад, нэгэ уз??р шантагар тула тэрэтнай
        гахай гээшэ, — гэбэ.
        —Зай, баруун з?гтэ юун байна бэ мэдэгты, — гэбэ.
        М?н х?б??д гурбуулан:
        —Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, ргэниинь хэлэхэдээ:
        —Монсогор сагаан юумэ байна, — гэбэ. Хоёрдохн х?б??н
        хэлэбэ:
        —Монсогор сагаан тула нэгэ талань хушуутай бэзэ.-* гэбэ. Гурбадахи хубуун хэлэбэ:
        —Монсогор сагаан аад, нэгэ талань хушуутай тула тэрэ бол ундэгэн гээшэ бэзэ, — гэбэ.
        —Зай, хойто зугтэ юун байна бэ? — гэбэ. Мун лэ:
        —ТШи хэлэ, ши хэлэ — гэлдээд, нэгзниинь хэлэхэдээ:
        —Нэгэ тунтэгэр хара юумэ байна, — гэбэ. Хоёрдохй хубуун хэлэбэ:
        —Тунтэгэр хара тула нэгэ талань хонхогор байха бэзэ, — гэбэ. Гурбадахи хубуун хэлэбэ:
        —Тунтэгэр хара аад, нэгэ талань хонхогор тула тэрэ бол тогоон гээшэ бэзэ, — гэбэ.
        —Зай, энэ Гурбан нюу?ан гурбан юумыемнай сум таажа, Ж танижа мэдэ?эн тула Боршнтхо, магад, эдэнэй cap хулгайл-?ан байжа боЛолтой байна; — гэжэ Боршитходо шанга хэм-^ л жээ абажа мушхэхэдэнь:
        —Хулуужа аба?амни унэн байна — гэжэ хэлэбэ.
        Тэрэ гурбан х?б?удтэ Боршитхо?оо сарыень тулуулээд, Боршитхые хэ?элтэдэ оруулаад, турмэдэ хааба гэдэг.
        56.БОДОМЖОТОЙ Х?Б??Н
        Нэгэ хун т?рэлхидт?? айлшалжа ошоод, унажа яба?ан элжэгэеэ ??дэндэнь ?яа
        ?эн ха. Тэрэнь алдуураад, бэлшэжэ ябашоо гэхэ. Бэдэржэ ханша хайшаа харайжа яба?аар, харгыда яба?ан х?б??н?ээ
        асууба: 1 11
        —Элжэгэ харааг?й г?ш?
        —Ямар? З??н нюдэ ?охор, хойто х?л дохолон, арбай та-ряатай хуушан ногоон туулмаг ганзагаланхай ?эн г??
        —М?н, м?н, эгээл тиимэ…
        — ?гы, би харааг?йб, — гэжэ х?б??н х^арюусаба.
        —Юу харааг?йб гэжэ? Ши м?н?? ?ая з????рнь хэлээ ха юмши! — гэжэ тэрэ х?н халдаба.
        Тиигээд х?б??е барижа, судьяда абаашаад, элжэгэ хулуу-гаатэжэ мэд??лбэ.
        —Намай ?охор гээ г?т! Би харгыгаар яба?ан м?р хараа ?эм, — гэжэ судьяда х?б??н элирхэйлбэ. — Буруу тээхи хойто х?л?? дутуу алхадаг аад, г?нзэгыг??р гэшхэдэгг?й байхадань, дохолон гэжэ мэдээ ?эм. Харгын баруун талын ногоо хирбэ-дэг байгаа. Зуун талын ногоо харадагг?й хадаа з??н нюдэ ?охор байгаа ё?отой. Модо шудархадаа, ногоон ?эбэрдэ?э ?л???эн, арбай таряа гоожуул?ан байхадань, хуушан соорхой туулмагтай байгаа гэжэ мэдээ ?эм, — гэбэ.
        Судья эдэ бугэдые дуулаад байхадаа, элжэгэеэ алдагшые хараагаад, тэрэ х?б??е таби?ан юм.
        57.АМАНДАА ААГТАЙ 'ЩШ ТАРХААС
        Уряа нэгэтэ онигорхон нюдэтэй Олзой хаан ехэ ундхарай хурэхэлэ зондоо иимэ зар тунхаг тарааба: хэн минии ?нэншэх??р х>да лаар хэлэжэ шадахаб тэрээндэ би аягаар дуурэн алта Н хэб — гэпэн тунхаг байба.
        Зар тунхагай дорьбоогоор Малаасагай малшвнь онигорхон нюдэтэй Олзой хаанайдаа ороод: "Хаан баабай минии эсэгэдэ ута урга бии юм пэн. Тэрэ. ургаараан баабаймни ог-торгойн одо?уудые, тэнгэриин мэшэ?ы худхадаг юм ?эн", — гэхэдэнь:
        —Ай, тэрэшни даа, юухан байхаб. Минин хаан баабай
        да aha а нэрэхэдээ, газаагаа ?уугаад, наран?аа носоодог юм
        ?эн. Тиимэ ута голтой даа?атай бэлэй даа.
        Тиигэжэ хэлэхэдэнь, Малаасагай малша угэ х??рг?й га-
        заашалба ха.
        Зар тунхагай дорьбоогоор Олёодой оёдолшо онигорхон нюдэтэй Олзой хаанайда ороод: "Хаан баабай, байза усэгэл-дэр тэнгэри Дуугар?аар, огторгойн оёдолые шуурасарань дуу-гарабал. ?дэшэ орой болосоро тэрээниие удэжэ хадхажа бай-шабалби", — гэбэ. I v
        —Хари, ОлёодоЙ оёдолшомни ехэ ?айн хэрэг хэжэ Оутээ-жэ яба?ан аад, ганса муусара хадхаа хаш. Тугаар ?гл?? хура шэдэрэн, шэдэрэн байгаа пэн, — гэбэ Олёодойео наада барин Олзой хаан. I Ц
        Оёдолшо Олёодой дуугай бо^ож%газ^а^ЯЛгын тотгой-Зар тунхагай дорьбоо дуула?аар, Таряата жалгын толгой
        до, будаа хадажа байпан Таряаша Тархаас^/^н
        "хос-тое" байсара абяа гарган IBBB
        Онигорхон нюдэтэй Олзой".Hj "eS байсара
        —Уу! Таряаша Тархаас юун торхоео шэрэжэ ерээбши? — гэжэ ?ураба.
        —Абасаяанэхэжэ ерээб, — гэнэ- в! угэсэтэй
        — ?э, юун абаса. лэзээ, i
        боло?оноо мэдэнэг?йб, г гэбэ хаан мартажархёо гуш?-
        —Энэ торхоор обоисо алта НК| |
        гэнэ. Н
        —Худалаар бу хэлэ.
        —Худалаар хадань, аягаар дуурэн алта намда ?гэ?
        —Худалаар бэшэ, ?нэх??рэн!
        — ?нэ. х??р??н хадань, торхо алтыем ?г1
        Онигорхон нюдэтэй Олзой хаан,' таряаша Тархааста ?гэ х??рээрээн боогдо?ондоо алаг з?рхэнд?? ?ана?ан аягатай алтан?аан иигэжэ ?ала?ан юм гэлсэгшэ.
        58.ДАЛАН ХУДАЛШАН
        Далан худалшан хоёр н?хэдтэйг?? аянда ябатараа гал ?гыдэбэ. Хажуудань холо бэшэ утаатай айл харагдаба. Далан худалша нэгэ н?хэр?? галда эльгээбэ. Тэрэ н?хэрынь ошожо, энэ айлайда оробо. Ороходонь гэр эй эзэн ?уужа ?ууба, "Гал эрижэ ерээб", — гэхэдэнь тэрэ ?бгэн х?б??е:
        —Зоо шорга руугаа жолоо з????лээд угэ. Тиигэбэлшни гал ?гэхэб, — гэнэ. 'щ|
        Жолоо з????лээд тэрэ х?б??н ?хэшэбэ. Н?г??дэ н?хэр?? М?н лэ ба?а тэрэ айлайда эльгээбэ. Н?г??дэд??л адли ?хэ-шэбэ. ???лдэнь далан худалша ??р?? ерэжэ:
        —Галда эльгээ?эн хоёр нухэдни хаанаб? — гэжэ гэрэй ззэнпээ асууба.
        —Зоо нюрга руугаа жолоо з????л?эн хойноо гал абахат гэхэдэмни з????лээд лэ ?хэшэбэд, — гэбэ.
        М?н??хи х?б??мнай:
        , — Гал ?гыт? — гээд эрихэдэнь:
        —Жолоо з????лээд гал абахаш, — гэбэ.
        —Би далан худал ?гэ хэлэхэмни, тиихэдэмни та намайе худал ?гэ хэлэнэш гээд хэлэхэг?йт, хэлээ ?аа, та ??р?? намда жолоо з????лжэ ?хэхэт, — гэбэ х?б??н.
        Хоюулан зай з?б болобо. Далан худалшан х??рэбэ: —: Би ??рьшг?? т?рэ?эн эсэгэ?ээ т?р??н газар дээрэ т?р?? х?мби.' ?бгэн абынгаа тэмээдыень адуулаа х?мбн. Тиигээд тэмээдэйм нэгэ тэмээн далайн саада бэедэ гараша?ан юм. тэрзэниие асарха хэрэгтэй бай?ан юм. Тэмээгээ абаашаха гээд саанань гаража шадабаг?йб. Сабшада?а табяад гараха гэбэб, тийхэдэ тэрэмни даабаг?й. Хялгана та?алаад далайда таби?амни, хялгана намайе дааха байба. Тэмээндээ ошон гэхэдэмни, тэмээмни ботоголжорхёод байба. Ботогоёо тэмээндээ аша?амни даабаг?й, тиихэдэн ботогон дээрээ тэмээгээ тээгээд '?зэ?эмни, ботогомни тэмээгээ миид даагаад ябашаха байба. Тэмээгээ туужа ябатарни, захадамни нэгэ сагаан мо-ритой х?н ерэбэ.
        Тэмээн морин хоёроо хараад, агсалдая гэбэб тэрэ хундй Агсалдабабди. Морёо унаад гэртээ бусажа ябатарли, морим-ии найга найга?аар ябаба. Гэдэргээ харан гэхэдэмни, мори-иоймни ?у?л?ээ ?ндэр гоё модон ургашоод, тэнгэриие зура-жа, мориием зобоожо ябаба. Ургажа бай?ан модоёо дамжажа узэбэб. Дамжа дамжа?аар тэнгэридэ гарашабаб. Тэнгэри дээрэ гаран гэхэдэмни, байга?ан ухэрнууд болзоргуй олон байба. Заха?аань шэлэн байжа эдпбэб, тиигэбэщье ?аа садаха-гуй байбаб. Харин байта?анай баруун туя эдеэд лэ садаша баб. Тэндэ?ээ бууха аргаяа бэдэрбэб. Байта?ан ухэрнуудэй ' нгээ ар?аар аргамжа мушхабаб. Аргамжаяа тэнгэри?ээ уяад доошоо буубаб. Буужа ябатарни аргамжамни богонидобо. Энэ удэр талаан болоходоо, ундэр гэгшын нэгэ хун талха хиид-хэжэ байба. Михшшэ?ээнь шагтагалдаад буушабаб. Бууха-даа шабарта шаагдашабаб. Шабар?аа гаража ядажа байха-дамни, нэгэ Хайлгана шубуун ерээд, шэхэн соомни ундэгэл-жэрхнбэ. Шэхэн соохи ундэгыемни шарахан унэгэн хулуухаяа ерэ?эн байгаа. Да б гэжэ ?урэхэдэнь, унэгэнэйнг?? ???л?ээнь бари?ан тулада шагтагалдаад орхибоб. Шабар?аа гаргаадЦ ?нэгэнэймни ???л та?аршаба. Тэрэнэй ??ул соо?оо
?онин гэ- 1 дэг бэшэг гаража ерэбэ. Энэ бэшэгыень абаад уншахадамни:
        —Минии аба шинии аба?аа мунгэ абаха ёпотой байгаа юм байна. Тиигээд би ?ри шэрэ ?гэхэ мунгыень эрижэ ерээб, — гэхэдэн, мун??хн х?ниннь:
        —Бу худалаар хэлэ, минии аба шинии абада нэгэшье ури ялагуй, — гэбэ.
        Одоол баян хун мэхэлэгдэжэ, боосоогоо алда ад лэ ??рын-г?? зоо?оо жолоо з????лжэ ?хэшэбэ.
        Далан худалшан аймшагтай дорюун баян хуниие мэхэл-жэ, эззд з??рииень, гал болои бусадынь абаад, гэр нютагтаа бусаа ?эн.
        59.ДАЛАН ХУДАЛ
        Уни ?нгэр?эн сагта, нэгэ ехэ шэруун,
        fasxa хнрзага хатуу хуулитай хаан байгаа'
        Нэгэтэ м?н?? хаанда найр зугаашье, наадан хатаршье, аоата агнууришье, албата зоншье залхуутай болоно. Юушье,< хэниишье хараха дурагуй, ехэ уйдхартай болоходоо: хаа хаа-на айл тииргэн бури, нютаг орон бури, иимэ зар гаргуулна:]
        "Хэн хун хаанда далан худал, нэгэшье унэн ушар opyyj ланг?йг??р, торон норонг?й хэлэхэб, тэрэ хун тэмээнэй ашаа зэргын алта абаха. Хэн толгойдоо шор татажа, хэлэжэ бай-?аар уг-маг гэжэ нэгэшье ?нэн ?гэ х??р оруулаа болбол ами~] дыгаар газарта зоолгожо, хойто удэрнь толгойн сааза х?л??л-жэ, зольбо нохойн хоол х?нэ?эн болохо", — гэжэ зар тунхагч тараба ха.
        Зар дуула?аар худа лш ад хаана яана?аа хаанай ордон тээшэ болоно. Зариманиинь хомхой ёродоо, зариманиинь нэрэ|> соло олохоо ?анажа, зариманиинь ?гытэй ёродоо эндэ ерэбэд ха. Тэдэнэй дунда?аа хэнииншье хаанай ой ухаанда оромоор унэн ?гэ х??р б?ри орууланг?й, далан худал хэлэжэ шадаба-гуй. Олон х?н тэмээтэ ашаа алтанай т?л?? амяа хороолгог-добо. ??ул тээшэ далан худал хэлэхэмни гээшэдшье олдохоо болйшобо ха.
        Нэгэтэ, 'арагуй армаахитай, ?бдэг соорхой ?мдэтэй, х?хэр-шэ?эн шэг шарайтай х?л н?сэгэн х?б??н хаанай хадамал м?игэн бартаае хонхиргобо. Хаанай хара т?мэр гэнжэд? баи-?ан баа?ар нохойд "?ам-??м" гэлдэнэ, ха?аг харуурынь хо-рнно Энэ х?б??н энээи тойрон харагдаа ?зэгд?ог?й ?эн. ондоо хари газарай хуб??н ха гэлдэ?эниинь, бог шорой хамаа-ша ?амганай, баяшуулай тугал буруунуудые харааша ?бгэнэ" х?буун болобо ха.
        298
        Х?б??н, шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаанай харуур-
        нууд бодолгог?йг??р бадаран ?ураба.
        —Би хаанда далан худал хэлэжэ ?гэх?е ерээб, — гэжэ хамараа хушалан байжа харюусаба.
        Хаанай харуур ?н??хи х?б??е х?л???нь толгойдонь х?рэ-сэр харасагаагаад, б?д??лиг бодолгог?йхэне?р:
        —Эл?ур мэндэ дээрээ, ээм дээрэхи толгойёо и?р ээм?ээн ?алаад?йдэнь арли эндэ?ээ, — гэжэ х?л?? дэб?збэ.
        —Би ашаата тэмээн алта абаха ?анаатайб. Намайе хаанда х?рэсэр оруул, — гэжэ урда?аань омолгохоноор "ёрд" бай-сара хэлэбэ.
        Заахан х?б??нэй зориг ехэтэй байхадань, хаанай харуур гайха?андаа тэрэ х?б?уе хаанда оруулба ха.
        •Борсогорхон х?б??нэй бо?ого алхажа ороходонь, хаан най-ман з??энэй гадартай ноохолой дэрэ дээрээ энэ удэр ехэ уур-тай, ехэ уйдхартай уримжаг?й тангайжа хэбтэнэ. ??дэниинь хоёр тээ бай?ан удаалагшадань хаан?аань ай?андаа х?л??-шье х?дэлгэнэг?й, нюд??шье сабшалнаг?й. Алтан толи дээрэ амтатай эдеэ, м?нгэн х?нэгтэй унда ээм м?рэ дээрээ табяад асарагша зарасадань х?л?? ?льмэ дээрээ ?ндэлзэн ?ардшье-г??лэнг?н эдеэ унда хаанаа урдахи шэрээ дээрэ з??нэд.
        Хаан нэгэшье табаг?аа шэмхэшье эдеэ хоол эдинэг?й, ар-за хорзо?оо нэгэшье ду?аа амсаиагуй саашань бологуулана. Удаалагшадань ай?андаа шу?аг?й нюуртан болошоод байна.
        —Шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаан орон дээрээ шэ-шэрсэрээ хашхарна.
        —Т?гэд хуулитай т?шэмэл хаан, би шамда далан худал хэлэжэ ?гэх?? ерээб, — гэбэ тэрэ х?б??н.'
        Хаан тэрэ х?б??нэй "ярд" байса харюусахадань, уур ехээр уурлажа, оошо ехээр булхайлгажа, арбан араатай алмаз тол-гойтой тулгуураараан далайнл
        — ?хэ?эн, газарай хара бэдьхэ, ши мэнэ гэ?ээр тархияа та?ара сабшуулхаяа ?анаа г?ш? — гэжэ зангана.
        —Т?гэд хуулитай т?шэмэл41 хаан. хуушан ?гэ х??ртэ бии юумэгшэ?эн: алаха адуунай шу?ыень абадаг юм, алаха х?-нэй ?гз х??рыень абадаг юм. Минни толгойе та?ара сабшаа-дуйд?? ?гэ х??рыем шагнажа, намда тэмээн ашаан болохо алта угэхэ гэжэ зарлиг ?гыт, — гэбэ.
        Хаан тэрэ х?б??нэй харюу барюуг?йхэн??р ?гэ ху?рээ хэ-лэхыень гайха?андаа, саг зуура хэлэ амал?й болосороо б?г-лэршэбэ. Мэдээ ороходоо уурла?ан бэеэ барин, мэд??лэнг?й-хэн??р:
        —Зэ, хэлэ! Би шагнажа ?уунам.
        Гориг?йхэн х?б?ун хаанай урда байгаад, далан худал хэлэжэ эхилбэ ха.
        —Т?гэд хуулитай т?шэмэл хаан, мун?? хэлэхэ ушарнн болобол ?ниин униндэ ?сэгэлдэр боло?он юумэ. Тчнгчри тэрэ сагта тохой эмээл дорохн тохом?оо ехэ бэшэ бай?аи юм.
        299
        Тэбхыжэ бай?ан тэгшэ газарай тэмээнэй м?р. ула?аа ехэг?й
        байгаа юм. Бн тэрэ ?едэ эхэ?ээн энэ дэлхэй дээрэ гарааг?й бай?ан аад лэ, арба х?рэжэ аша х?б??нэйнгээ адуу манажа, амаа тэжээжэ ябагша бэлэйб.
        Тэрэ сагта, нэгэ ?дэр, ама ангайма халуунда азаргаар ада-?аа упмуурта у?алхаа асарбаб. У?ан дээрэ х?рэхэдэм, упав гэлннжэ хурэшэ?эн байба гээшэ.
        М?ль?э соолохом гээд, сорбогой ??х??р?? сабшажа сабшажа* нэгэшье хурга соолонгуй, ганса ??хэеэ эриие биллажар-хибаб.
        Яажа хээжэ соолохо бэлэйб гэжэ ?дэрэй ?анаан, ??ниин з??дэн болон бай?аар ехэ они?отой ухаан ойндом ороо; ээм дээрээ бай?ан толгойгоо та?ара татажа абаад, х?з??н?зэнь б?хэс??р баряад, бни х?с??р??н далайжа далайжа сохибоб.
        Т?гэд хуулитай т?шэмэл хаан! Юун болоо гэжэ ?ананаб-та? Сохимсаром, гэнтэ м?ль?эн дээрэм ?е?л ехэ соолгон га-рашаба. Тэндэ?ээм зуугаад морид нэгэ зэргэ у?алан садан гаража, нуг?? зууниинь у?алан байлай.
        Моридни у?алажа садаад, м?ль?эн дээг??р бэлшэшэбэ. Адуугаа харанг?й байгаад, ажаглахадам, адуун. соохи ами з?рхэнд?? ?ана?ан алагша г??мни ?гы байбал. ?ор?он дэгэлээ тайлажа хаяад, дээрэнь хул?ан тулгуураа хадхаад, тэрээк дээрээ гаража 'харахадам, алагша г??м харагданаг?й.
        Тулгуур дээрээ я?ан эшэтэй хутагаяа хадхаад, дээрэнь гараад хараашалхадам, юуншье харагданаг?й. Уруу ДУРУУ болохолоороон з?рхэнд?? хадхаад яб?ан з??гээ абажа, хута-га дээрээ хадхабаб. Ба?а балсар балсар абиран дээрэн гаража, з??нэйнгээ ??б??рнь хараад ?зэбэб. Ай даа! Ами з?рхэнд д?? ?ана?ан алагша г??мни хара далайн хара байса дээрэ^ ёндойжо байна. У?ан боро унаган у?анай долгий дээг??р|| ольторог т^йрон оодоржо, х?е?э бутарса г?йжэ ябана.
        Мэтэр гэ?ээр тулажа яба?ан тулгуур а ар а ан онгосо, хута-гаараан ?эльб??р хэжэ ольторог тээшэ тамарбаб. ?айнаар тамаржа ябантараа онгосом х???эндэ тороод хэлбэлзээд, шэн-гэжэ захалбаб.
        Ядахадаа я?ан эшэтэй хутага дээрээ пуужа, тулгуураа-раан ?эльб??р хэжэ, ямаршьег?й тамаран хоёр гурба саб* шалха зуура ольторогто х?рэжэ тулабаб.
        Алагша г??гээ арай гэжэ аргамжадан барижа унаад, унагаа урайгаа барижа далай дээг??р, далайн салгидатар хатар-габаб. *
        Алагша г??н дээрээ зугаалжа ябасарамни, тэрэмни дол-гиидо торожо б?дэр??д, шэнгэжэ захалба. Одоо яаха бэлэйб? Нюдэ сабшалха зуура унаган дээрээ пуугаад, алагша г??гэз-урдаа баряад, н?г?? эрье дээрэ ?эггуй гарашабаб. Тиигэ тии-гэ?ээр саашаа ябажа, бэлшэжэ яба?ан моридтоо х?рэбэШ Моридни долоогоно соо бэлшэжэ байна.
        Гулгэлжэ бай?ан долоогонодо г??гээ уяжа бансарамни"
        ала доро?оомни арбан х?лтэй туулай гарашаба. Хойнопоояь улдэбэб. Х?сэгдэх??р бэшэ хурдань гээшэнь яаха аргагуй. Номоёо дэлижэ харбабаб. ??дхэм ?з??рээрээ ?бс?? уруувь сохёод ар?ашье гэмтэйнг?й гэдэргээ унашаба. ??дхынгээ оны-ень урагшань, бухюуень хойшон баряад дахин харбабаб. Юун гэжэ ?анабат? Тэрэ ??дхэм туулайе ходо харбан гарашоо пэн.
        Туулайнгаа ар?ые ?бш??д, ??хыень мяхан?аань ?алгаа-гаад, гал т?лихээ хормой соогоо хата?ан аргал т??бэб.
        Алагша г??гээ харан гэхэдэм, юумэ?ээ ?ргэ?эн ай?ан ян-затай газар сабшан хамараараа "хард-хорд" гэнэ, тиигэжэ бай?аар хада ??дэ шэрэгдэжэ гарашаба.
        Г??гээ долоогонойн бургаа?анда уяаб гэжэ ?анаад, гушан ?алаа эбэртэй гуранай эбэртэ уяжархи?ан байгаа хаб. Тэрэнээ ???лдэнь мэдэбэб. Мэндэн ?андан хойно?оонц г?йжэ шан-даа?анаа шангада арай гэжэ х?сэжэ, алагша г??гээ тайлажа асарбаб. Бусаад ерэн гэхэдэм хата?ан аргални хааш хаашаа дэрбээд, ??лэн доогуур ниидэжэ ябашаба, амаа ангайн хара-?аар хаража байшабаб. Аргал гэжэ суглуул?амни амиды бу-гаргана шубуун бай?ан бэлэй. Дахин хуурай аргал суглуулжа, дала х?рэ?эн даахитай нохойдоо даажа ядасарань ашажа асарбаб.
        Оо, даа! Одоошье галаа т?либэб. Шэнэ тогоогоо тодхожо туулайнгаа ??хэ хайлуулха гэжэ согсойжо ?уунам. Мэдэн гэхэдэм, то?ом ду?ан ду?ан гоожожо захалба. Яаха бэлэй! ?тэр т?ргэн оёорг?й тогоондоо ??хэеэ хэжэ хайлуулбаб. Шэм-хэшье ??хэн ?лэнг?й хуу хайлаба. Тэрэ то?оо ?хэрэй гэдэ?эн соо д??рэн шудхабаб. Тиигээд мяхаа шанажа садатараа эди-хэм гээд, амаа тамшаахам гэхэдэм, амамни ?ш, амаа толгой-тойень соолго сооло?он газартаа марташхи?ан байбаб,
        Гашууда?андаа арай уйлан алдабаб. Хайшан гэхэ бэлэй? ?ни удаан шэбшэнг?й, мяхаа гараараан баряад хоолой уруу-гаа шэхэжэ, хото уруугаа оруулбаб. Бодохоёо болисоо эдеэлээд нэгэ гуталайнгаа т?р??дэ гарайнгаа нэмжэгэ аршибаб. Н?-г??дэ гуталайм т?р?? нэмжэгэг?й ?лэш??.
        Амархаяа унтабаб. Х?лыем дайрахадан ??ни ?эрибэб, дуу шуун, х?хирг?? хайхиргаан, ??гэлс?? налшалдаан. Харан гэхэдэм, хоёр гутални нюдарга табилдажа байнад. Шагнаад ?зэн гэхэдэм, нэгэ гуталам н?г?? годо?оо: "Энээииие эди, энээниие эди! Амса, энээниие эзэн?ээн х?ртэ?эн нэмжэгэнээ т?л??, эдеэг?й нам?аа эди", — гээд тажага улаан нюдаргаа-раа нэмжэгэд??лээг?йнь нэмжэгэд??л?энээ нюдэжэ байна.
        Бодоод гуталнуудаа ?алагаажа, гомод?ондонь хэлэбэб: — Уурлахаа боли, м?н?? эрэжэ юуншье болохогуй, энэ дай-дада гараха?аан золгуй гара?ан байгаа хаш даа, — гэбэб.
        Хоёр гуталаа хоёр тээгээ хээд, хоорондонь орожо дулааха-наар унташабаб. Нэгэ тээ?ээн х?йт??р ?эрьехэдэнь ?эрэбэб, нэмжэгэд??лээг?й гутални ?гы. Намдаа муула?аи бэеэрээн
        тэргндэжэ арлиша?ан байгаа. ?р???эн гуталаа хоёр х?лд?? угалаад. ?аатажа байнг?й, тэргндэ?эн гуталаа бэдэржэ яба-
        шабаб.
        гуйжэл ябанам: ?дэр соо б?ри амарангуй гуйнэм. гутал
        х?сэгдэхээр бэшэ. hapa соо г?йнэм. хара?ан х?н ?гы. амарангуй гуйг?й???р жэл болгобоб, олдохоор юумэ бэшэ. тиижэ яба?аар нэгэ айлда х?рэбэб. тэрэ айлдам ехэ х?хюун нанр-зугаа боложо байна. мэдэнг?й яба?аар найршанай эрэд дундань орошобоб. эдеэ угаа баряашад айлшадай урда г?йл-дэжэ байгаад тэбшэтэй мяха, т?йсэтэй арза табина. ажаглан харан гэхэдэм, алаг нюдэм тэ?эрэг! т?гэд хуулитай т?шэмэл хаан! хэн юун минии нюдэндэ харагдаа гэжэ ?ананат? хоол з??гшэдэй дунда тэргидэжэ арлипан минии гутал хуу то?о нэмжэгэн, у?а са?ан боло?он юм г?йлдэн байна. би гайха?андаа "ай халаг!" — гэжэрхнбэб. гутални миниингээ дууе тани?аар урда?аам эрьежэ ха-раад, бахарда?андаа толитой. мяхаа унагаахаа ?анаба. гутални мэнэ гэ?ээр сохюулхам гэжэ ?анаад, мэндэн ?андан гуйжэ байгаад, намаяа з??лэр??лхэ гэжэ толи толёор мяха намдаа асараад орхнно. асарха б?реэ ходо: "намайе заа нэмжэгэдхээ нэмжэгээ хайрлаа?энш, май, эди, хаха хомхой ха-руу эзэм, энэтоли соохии хуу эди!" — гээд лэ ходо нэгэеэ хэ-лээд арлина.
        намайе тойруулан, мяхан болдогоор х?реэлжэрхибэ. тэрэ мяхыень хоолой уруугаа шэхэжэ ?рдихэ аргамгэй боложо, гуталаа толгойдоо эльгээбэб. толгойем мэтэр гэ?ээр асаржа байрадань табиба. ш?дэдни ?ни удаан амар?андаа айхабтар хурса болонхой. тиимэ?ээ я?а у?ашье танинг?й бутара ха-зажа, одоошье садасараа эдеэлбэб.
        хоер гуталаа ?мде?д, моридтоо тэхэржэ ерэбэб. мяха эдн?эндээ амаа ангайма халуунда тэсэжэ ядан ехэ адгажа, \ ???л ундаа х?рэ???р у?ан дээрэ ошобоб. Эрье уруу буугаад, соолгон дээрэ тонгойжо тонгойжо далаяа дарбайса, духаяа обойсо у?а уубаб. ??д?? бодохом гээд бодожо шадабаг?йб. ?гы, яахадаа бэемни шулуун х?ндэ болошобоб гэжэ ?ууса-раа, ?уун ?уун ойлгобоб; у?а уужа ?уухадаа доодо б?т?? ?ахалаа долоон алда тула зага?анай ш?дэндэ х?рэмэлд??лэ-жэрхёод ?уу?анаа гэнтэ мэдэбэб. ядаа гэжэ тулатайя татажа абабаб. <т
        Долоон алда тулаяа нэгэ ухари шубуугаар андалдабаб. оо! т?гэд хуулитай т?шэмэл хаан! танда хэлэхэ хэрэгтэй! тэрэ ухарим томо гээшэнь аргагуй. хоёр б?хэнтэй хотогой тэмээн?ээ ?ндэр, тон г?нзэгы худаг?аа тонгойнг?й у?а уудаг ухари 'шубуун байгаа юм.
        гэдэргээ гэдыжэ ?уу?ан хаан, далан худалаа дабааг?йхэ-н??р д??ргэхэнь ха гэжэ бодоод, алтаа хайрда?андаа энэ х?б??е торогоохом гэжэ тулгуураараан т?с байсара алаабхи оёор сохин: "Тэрэ худагайнь оёор г?йхэн байгаа аалам?" —
        гэжэ ??рэ дарамаар хашхарна.
        —г?йхэншье байжа болохо, яахадааб гэхэдэ, ?гл?? хая-?ан шулуун ?дэшэ болоходо оёортонь х?рэдэг юм, — гээд б?рн
        торонг?й тэрэ х?б??н харюусана.
        —тэрэ сагта ?дэр богонихон байгаа бэшэ юм г?? — гэжэ
        хаан асууба.
        —богонишье байхадаа б. айгщ яахадааб гэхэдэ, шинии эсэгэ минии эсэгын хони хулуужа яба?аар баригдаад, ??эеэ нэжээдээр ?бт??лгэжэ захал?ан хун ?дэшэнь улаан сууха
        толгойтой болоод гэртээ ошо?он юм.
        —Худлаар! — гэжэ х?хир???р хаан абяагаа хатащаба. Та?архай оторхой хубса?атай х?б??н:
        —т?гэд хуулитай т?шэмэл хаан! Минии ??рынг?? нюд?ер хара?ан юумэ иимэ байнал даа. Хэрбээ х?н?ээ дуула?анаа хуу барани хэлээ хадаа захадань гарааг?й ?тэлхэ ?эм, — гэжэ д??ргэбэ.
        —энэ х?б??ндэ, м?нгэнэйм ?ан соо?оо нэгэ тэмээнэй. ж?дхэхэ ашаа алта ?гэгты! — гэжэ хашхар?аар нэгэшье х??р
        хэлэнг?йг??р хоёр хоноод, хон гэжэ ?хэшэбэ ха, тэрэ т?шэмэл
        хаан.
        60.З?НМЭРШЭГ ?БГЭН
        з?нмэршэг, тала руу т?йжэ ябаа, тарай
        • — - ш-"е" Щ
        наныцажа бай?ан ула?ии хажууда ошоо.
        —Юу ш?дхэри эдеэ наньшаба ууттаа? — гэжэ hyp аба.
        —Х??ни тарай наньшажа байхые харжа байгаад юу пу-ранаш, — гэжэ хэлээд, барьжа абаад сохижо сохижо хаяа.
        Гэртээ бархир?аар ерээ.
        —Юундэ бархираабши? — гэжэ ?ураба памганиинь.
        —Ябажа яба?аар тарай наньшажа бай?ан ула?ии хажууда ошооб. Юу шудхэри эдеэ наньшажа ууттаа гэжэ ?ура-?амни тэдэ ехэ уурлаа. "Х??ни тарай наньшажа байхые харжа байгаад юу ?урнаш", гэжэ хэлээд, барьжа абаад сохижо сохижо хаяа.
        —Поог помощь гэжэ хэлхэеэ яана гээбш, тарайнтнай хэр унастай байнаб гэжэ ?урахаяа яана гээбшэ, — гэжэ' памганиинь хэлэбэ.
        —Бай, тиижэ хэлэхэмбай, — гээд ???рг?? т?йшэбэ.
        Тэрэ газартань тарай наньшажа байпан улад угээ, хормуу-шан ябажа ябаба. "Поог помощь, — гэбэ. — Тарайнтнай хэр унастай байнаб?" — гэжэ hyp аба. "Юундэ х??ни хоримоор яоажа байхые хаража байгаад, ?орёо ?онжообш". — гэжэ бапа наньшаба.
        Бапа бархирпаар гэртээ харижа ерэбэ. — Айл дээрэ айл нэмэгты, хун дээрэ хуу нэмэгты, гал дээ-VLJJtL нэмэгты гэжэ ?Р??хэеэ яана гээбш, — гэжэ ?амганиинь "Г Бай, тиижэ хэлэхэм, — гээд ???ргэнш?? г?йбэ Нэгэ тарай хатаажа бай?ан обин дээрэ ерээд: "Айл дээрэ
        808
        ойл нэмэгты, хун дээрэ хуу нэмэгты, гал Шт Ж Ж
        эбайгаад галынь а?аагаад хуу обтш!^^^
        г9 1 Дээрэ?ээ болобуу, доро?оо болобуу rafl! 1
        болобуу гэжэ байгаад унтараахаяа Щ
        ниинь хэлэбэ.
        Н — Тиижэ унтараахам. — гээд ба?а ???рэнш?? г?йбэ Нэгэ мангад гахай хуухалжа байгаа. Гал т?лт??д гахай
        о я улгэдтеэд, хотиго шубгэ асарха гээп гэйтй* nnnVtm,
        улгэдтеэд, хотиго шубгэ яЙ58Р*гаВДал Ш.Дээрэ?ээ болобуу lAotl^jfc?" вЗйЯ
        обуу", — гэжэ байгаад тэрэ галынь Н В 1
        —Айлаараа эдихэтнай гу аШ| УнтаРгаадтиба. байна гу, туранхай байна ^Ш^^^^Ш 1 тартаи ямганиинь. "Урахаяа яана гээбштаа —
        гаа
        ", л
        иаи"" — I *.
        гэбэ ?амганиинь.
        Ба?а ???ргэнш?? г?йшэбэ ?бгэниинь
        Нэгэ ноён баажа ?уугаа. Хажуудань ошоод- ИШ эдихэтнай г?, амяараа эдихэтнай г?, тарганШШ хай байна г?", — гэжэ баянда хэлэбэ " | туран"
        Тэрэ баян: "Баа?а эдихэ гээлшэ!" — гээд гуйжэ бодоод буулгажа унагаашхаба. 1 уодоод,
        61.ЯМБА ЕХЭТЭЙ ХАТАН
        Урда сагта ямба ехэтэй хатантай нэгэ. хаан ?уу?ан юм ха. Хаанайнгаа гэртээ
        бии ?гыдэнь хатан боло?ониинь элдэб ааша гаргажа, хаанай нэрэ турыень хухалдаг болобо.
        Хатанай тэрэ бугэдэ муухай ааша гаргадагыень ахалагша адуушаниинь ?нэн сэхээр хаандаа дуу?ан хеерэжэ угэдэг байба.
        Энэ яяр яндан адуушаниие заал паа угы хэхэ байна гэжэ хатан ??ни ?дэрг?й бодолгодо хатажа, мяха маряагаа гээжэ,
        ар?а Я!пандаа ороно. 1 ___|Ш _аоп
        Нэгэ ?дэшэ хаанай хатан дайрамтаар яаха аргаг?й болон, ёолон ёохойлон, оро Д^ис^Р^э?рлэ^^ харина, тэхэринэ. Эмшэ ламанарые асараад эмшэлуулнэ ту?а болоног?й.
        Хаан ?анаагаа ехээр зобоно:? я ар_
        —Зай. хатамни, иигээд байхадаа я алта! ю "ЩШШ гаар шамайгаа эмшэл??лээ хадамни эдэгэхэ байна
        ?ураба; I| "ли хатаншии гу-энэ хое-
        —Ахалагша адуушаншни гу, алi хаi дэ зундэмни
        ройшни нэгэниин заал ?аа ?хэхэ оавп *ц" ввдве ?н-харагдана. Тэрэнэйшни амиды оа1ига*?. б0ЛОХогуй, — дыхэ аргамни ?алаа. Ямаршье эм дом намда туп
        гэбэ. I Щ байха ахалагша адуу
        - ?гы, шимни юугээ хэлэнэш? Аха байнад тэрэнэймни
        шанаа алаха гэхэдээ, алаха 1ВНИ х?лэг??Д олошоржо, аша ту?аар адуун ??рэгтэмни хурда j нэрэтэй сю-, хаан нэрэмни холын сууда гаража. "Р ШЖ1 гэбэ fЩ лотой боложо байпанаа маРтаха rPv али адуушаншни гу?
        —Хатаншни шамдаа досоо *м ?,харашаба. гээд, ямба ехэтэй хатаниинь ОУРУУ
        —Тяихэдээ мха болонобиб? — гэжэ хаан ехэ ?анаа зо-бонгёор ас\тба.
        —наха хээхэеэ ??р?? мэдэ. Албата зондошни энээн шэнги
        адуушан олдохог?й бай?ан юм гу? Хаан хунэй хуулинь гар-таа бэшэ юм гу? ?бшэн гээшэ шинии шиидхэбэриие х?леэжэ байха бэшэ. Энэ сагтаа ами бэеыемни абарха шадалтай хадаа абаря. ?лэ тиибэл яанаш. З?рхэмни х??рэжэ, амимни саглажа байна, — гээд, ёолохо ёгшохонь улам бури ехэдэнэ.
        Ахалагша адууШанаа алаха гэхэдээ, нэгэхэншье зэмэ зон-до хээгуй хуниие алахань бэрхэтэй бай?ан дээрэ?ээ хаан яа-хашье аргагуй болоходоо:
        —Хабшуу хадын хундыдэ хуурай модо ехээр обоологты. Хэн хун тэндэ уридшалан ерэнэб, ямаршье хун. банг, тэрэниие саб шуурэжэ абаад, галдажа орхихот. Хэрбээ минии захирал-тые г?йсэд д??ргэжэ шадааг?й ?аатнай, таанадые бултыет- най тэрэ туудэбшэ соо шатаахаб! хэьэн худзлмэрнпнг?? урые тэрэ сагтаа тургэн элшээр намда дуулгахат, — гэжэ барлагууд-таа иимэ шанга захиралта гаргаба.
        Хаанай барлагууд тургэн дундаа тухеэрээд, заажа угэ?эн газартань ошонод. Ойн модые узуураарнь унагаажа, ?з??-. рээрнь хирбэжэ сомоод, огторгойдо хурэмэ улаан "туудэбшэ I табяад, ямар зэмэ хэ?эн хун урид ерэжэ, энэ улаан туудэбшэ соо шатажа, шандаруу болохо ааб гэжэ хаанай барлагууд ху-леэжэ байна.
        Хаан ахалагша адуушанаа хэды хайрлабашье ha а, хара хэ-.4 рэгээ х?сэндэнь оруулха баатай боло?он дээрэ?ээ тэрэнээ дуудуулжа асараад:
        —Барлагууд т?леэ тайрахаяа ойдо ошобо. Тэдэнэй хэжэ бак?ан худэлмэрииень ?айн шалгажа абаад ерэлши. — гэбэ. Ахалагша адуушан тургэн дундаа мордоод, хабшуу хадын I х'унды тээшэ харайлгаба.
        Тиигэжэ ябахадань, нэгэ ?амтан харгы дээрээ тодожо гараад:
        —Залуу хубууя, морёо зогсоогты даа, — гэбэ.
        Морёо зогсоогоод: — Юун бэ? Ехэ яаралтайб, — гэбэ.
        —Эрэмни сэрэгтэ мордо?оор гурбан жэл болоо. Хэрэг-шээхэдэ т??лэй хундэхэ эрэ хун дайралдабаг?йл. ?хиб??днп мяха эдне гэжэ амар заяа ?з??лхэеэ болибо. Т??лэй хундэжэ, хайраа х?ргыт, — гэжэ тэрэ эхэнэр гуйжа байба.
        Адууша х?б??н забдагуй ехэ яаралтай ябаба шье ha а, орожо т??лэйень хундэхэ гурим заншалаар хундэжэ ?г??д, гара-хаяа панана.
        — ?гы. та нэгэ бага х?леэгыт! Ш?лэг?й мяха эдидэггуй, ш?рбэ?эгуй дэгэл ?мдэдэгг?й юм. Боло?он эдеэн?ээ буруулха-г?й, бууралай угэ??-э бушуурхахаг?й юм гэжэ ?гэ бии агша, — гэбэ гэрэй эзэн эхэнэр"
        — ?гы, битнай ехэ яаралтай яба?ан х?и гээшэб. Хожом ябахадаа амасуужаб.
        ЯВ?* Яаража яба?аар ядардаг юм. Хожом болоходо шЦ&^
        дог юм. Залуу х?б??н "хуушанай эсэгэ ?бгын ёпо гурамые 6?*> эбдыш. Нэгэ аяга щулэ барижа хайрлыш, — гэжэ малгайн шэнээн мяхатайгаар аягатай шулэ барина.
        Яагаашье амандаа агтаи, хэлэндээ хэд?улгэтэй ?амгаи гээшэб гэжэ хаанай адуушан х?б??н ?анажа ?уугаад, яараи байжа аягатай ш?лэи???нь амасан, малгайн шэнээн мяхыекь маймаран ?уужа эдибэ.
        Н?хэрни намайгаа мэхэлбэ аа г? гэжэ хаанай хатан ?бгэи-д?? этигэл ядаад, адуушан х?б??нэй галдуулхыень хоёр ню-д??р?? хаража абаха байна гэжэ хара ?анаандаа бодоод, хун-дэ мэд??лэнг?й мордожо абаад, утаа бааяжа бай?ан ой тээшэ моринойнгоо шадалаар' харайлгаба.
        Адуушан х?б??нэй тэндэ халуун хоол барижа ?ууха ?ам-баанда, хаанай хатан тэрэ айлай газаагуур унгэржэ гараша-ба. Т??дэбшын галда хатанай д?тэлжэ ерэхэтэйнь хамта, хаанай барлагууд зэмэтэй х?н гээшэмнай энэл ?алхи налхин ?а-муу ябадалтай ?амган байба алтай гэжэ ?анаад, хаанайнгаа хатаниие саб ш??рэжэ баряад, бархира бархиртарнь туудэбшэ соо хаяжархёод: "Хара ?анааниинь халуун д?лэн??р дэгдэбэ алтай, манда ?л?? ажал гарга?анайнгаа ту?ые ?зэбэ хаш", — гэжэ хаанай барлагууд энеэлдэжэ байба.
        Адуушан хуб??н арай гэжэ тэрэ айл?аан мултаржа гараад, хабшуу хадын х?нды соогуур моринойнгоо шадал соо табнлуулжа ябана. Х?рэхэ газартаа хурэжэ, дутэ ошоходонь, т??дэбшын улаан д?лэн мушхаран, арьяаг нар?анай оройдо х?рэн алдажа байба.
        —Энэ юун брлооб? — гэжэ адуушан х?б??н гайхан асууба.
        —Т??дэбшын галда т?р??лжэ ерэ?эн хуниие барижа абаад. галдажархёоройгты, гэжэ хаан манда хатуу шанга захиралта ?г?? ?эн. Бидэ тэрэ захиралтаар хаанай хатанай ту-р??лжэ ерэмсээр, энэ т??дэбшын галда арюулжархёобди, — гэжэ барлагууд харюусаба. Н
        —Ай, нохойл! Яаба хээбэ гээшэбтэ, нухэдни! Намайе ша-тааха гэ?эн байгаа ха юм!~гээд, адуушан х?б??нэй туудэбшэ тээшэ д??лихэдэнь, барлагууд барижа:
        —Н?хэр, яажа байнаш! Хоёр хуниие шатааха гэ?эн захиралта угы'л! — гэжэ хорин байбад.
        Барлагууд хаанда орожо:
        —Хаан аба, танай захиралтые гуйсэд хусэндэнь оруулаад ерээбди, — гэбэ.
        —Тиигээл ?аа болоо. Ошожо байгты, — гэжэ хэлэхэтэйгээ хамта, адуушан х?буунэй ерээд байпые обёорон хараад:
        —Юу?! Худалаар б? хэлэгты! — гэжэ урагшаа даб гэбэ.
        —Хаан аба, хдйрлагты! Танай захнралтын ё?оор т?р??л* жэ ерэ?эн х?ниие шатаажархёобди.
        —Хэниие?
        —Танай хатаниие.
        Хаан сошопон яй?андаа гэдэргээ унан алдаад: — ?гы, ши яаламшя?! — гэжэ адуушан хубуун тээшэ шан-гаар хараадтнна.
        _ ?ндэр турэлтэ хаан аба, хэшээгты иамайе. Харгы зам дээрэ ?уудаг нэгэ гэрэй эзэн эхэнэрэйдэ хуушанай эсэгэ уб гын е?о гуримаар т??лэй хундэхэ гэжэ бай?аар, нэгэ бага хожомдошобо гээшэлби. Тиигэбэшье туудэбшэ тээшэ дуулихэ-дэмни, эдэнэр барижа абабал, — гэбэ.
        —Тон зуб! Хоёр хуниие шатааха гэ?эн хаанай з?гп?? за-хиралта угы гэжэ хорижо, барижа абаа ?эмди, — гэбэ барла-гууд.
        —Тэрэ зуб, — гэжэ хаан дуугараад, унн удаан тархияа ад-хан бодолгото болон бай?аар: "Бодолгогуй захиралта бу гар-гаг, боложо бай ha и эдеэ бу орхиг!" — гэжэ халаг хухы болоод, ухэдхэн унашоо гэлсэдэг юм.
        62.СЭСЭН ХААН
        Урда сагта Дотор Монгол, халхын монгол, Халха дурбэн аймаг эдэ б?гдэ ман-
        жа хаанай мэдэл доро бай?ан юм.
        Хаан Манжань Бээжэн хотондоо оруулжа сайлуул?ан юм ха. Монголой дурбэн хаанда нэрэ соло ухын тулда. эдеэнэйн-гээ гэртэ оруулаад, заан ?эльмэртээ шэрээ д?рб??лэндэнь таби?ан байха юм. Тиигээд аягын ?уури ?уба асаржа табихадань, хаанай бэлэг гэжэ панаад, нэгэниинь гарт" барижа маани татаба, н?г??дэнь х?з??ндээ ?лгэжэ, хаанай хайр болобо гэжэ '?анажа ?ууба. Гурбадахинь ?бэрт?? хэжэ, бэлэг аба-баб гэжэ ?анажа ?ууба. Эгээ залуунь гурба оройжо кольцо хээд, шэрээ дээрээ табиба.
        Удан угэй домботой сай, мунгэн ?ууриг?й аягатай сай асар-
        лай.
        Дээд сагай хундэнь сай аягалхадань, аягань халаад, ?уу-Ригуй аягаяа табиха газараа оложо ядажа, гараа халан ?ууба. Хоёрдохидонь аягалхадань, гараа халаажа, ?бдэг дээрээ
        табяад ihyy6a.
        Гурбадахинь табиха газараа оложо ядажа ?ууба ха. Залуу
        и??сидэнь аягалхадань, сайгаа абаад ууба. орой?он ??ба дээ-
        рэ. табиба.
        манжа хаан энэ б?гэдыень шэнжэжэ ?ууна.
        ^айлуулжа д??ргээд: "Манай урда байрада хари холын на шан бии, дуу гардаггуй, юм", — гэбэ. тиигээд газаа гад-ду жа гарахадаа, тэдэ дурбэн тэрэ гэртэ оробо ха. Х??нэй мэнл м?"ль?э са?аар хэ?эн х?н ?ууна ха. ?бгэн ноёаиинь
        гяп?эшэлжэ захалаа ха, залуу ноёниинь тойроод мэндэшэлэнг?й
        "ралсаа ха.
        рил??Хи1н бусажа, эдеэнэйнгээ гэртэ ороно ха. Ба?а н??хи ?уу-
        ™даа ?ууба ха.
        Тиихэдэнь Манжа хааниинь ?ураба ха:
        —Тэрэ айлшантаймнай уулзажа х??рэлдэбэ гут! ?бгэн ноёдынь:
        —Угэ-хэлэхэгуй юм хаям, — гэжэ захалабад. Залуу ноё-няннь угэ тудажа абаад:
        —Угэ хэлээ хамнай, таанар дуулабагуйт, — гэбэ.
        —Дээдэ холын хун хамнайб, — гээ хамнай, — бусаха са-гаа ?нгэршоод ?уунам, — гээ хамнай.
        Хабарай орой саг боло?он байба ха. Тиигээд у?а са?аар хэ-?эн хун бай?аииинь багсаажа хэлэ?эи байна,
        Эдеэ асараба. Эдеэ асарахадаа, дээдэ захайн ноёндонь шабараар хэ?эн ухэрэй толгой асаржа табиба. Удаадахи ноёндонь шабараар хэ?эн гахайн толгой асаржа табиба. Гурбада-гаар ноёндонь шабараар хэ?эн хониной толгой асаржа табиба. Дурбэдэхи ноёндонь шабараар хэ?эн мориной толгой асаржа табиба. щ!
        —Эдеэ бариит, — гэжэ айладхажа байнад. Доодо ноёниинь дээд??лээ хараад ла ?ууна ха. Дээдэ ноёдынь неэхэ гэжэ уураг, шэхыень эмдэжэ ?уунад ха. Залуу ноёниинь:
        —Моринш дайратай гу? — гэжэ эдеэ баригшада?аан ?у-раба. Тиихэдэнь:
        —Дайратай, — гэжэ хэлэбэд.
        —Дайрыень аба, — гэжэ хэлэбэ ха. Дайрыень аба гэхзп| дэнь, нэгэ онь?оор неэжэ угэбэ. Тиихэдэнь амтан эдеэниинь хэрэгеэлтэеэ хуу байба ха. Тэрэ уедэ хааниинь нэрэ хайр ?хэеэ багсаажа ?ураа ха. Эдеэлжэ д??ргэ?эн хойнонь бэлэг хай-ралха ?ед??, хаан дээдэ захайн ноёндо бэлэгээ ?хэд??, Т?шээ-тэ хаан гэжэ нэрэ соло ?гэбэ. (Т?шээд лэ ?ууха ноён байна даа гэжэ хаан ?анаа). Хоёрдохидонь бэлэгээ баряад, Сайн (?айн хун) хаан гэжэ нэрэ угэбэ. Гурбадахидань бэлэгээ уг-хэд??, Баа ноён гэжэ нэрэ соло угэбэ. Д?рбэдэхидэнь, залуу-^ Дань Сэсэн хаан гэжэ нэрэ соло бэлэгтэйгээр угэбэ. Тэдэ бугэ-дэ бэлэгээ абаад, Монголдоо бусахаяа мордобод.
        Мордо?оной хойно Манжа хаан эмээлтэй хууе эльгээбэ ха. Намнажа хусээд: Хаан иигэжэ '?уруулба ха гэжэ хэлэ, — гэбэ.
        — ?нэн худал4 хоёр хаана байдаг бэ? — гэжэ. Тэдэниинь дуугай ябана ха. Залуунь иигэжэ хэлэбэ:
        —Унэн худал хоёр гээшэ хундэ байдаг юм, хоорондоо ду-рюу зайтай юм.
        Тиигэжэ хэлээд, саашаа мордобод ха.
        Хаандаа бусажа, тэрэ х?ниинь ерэжэ, хэлэ?эниинь хэлэбэ.
        —Зуб лэ даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.
        —Шэхээрээ хазатай дуулабаш ?аа, нюд??р?? харахадаа зуб гэжэ ?анаха юм ха юм даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.
        Нюдэи шэхэн хоёр дурюу зайтай байха юм.
        Залуу монголой хааниие сэсэн хаан гэжэ шэнжэЬэн байха
        юм:
        63.ХОЕР БАЯН
        Урдын урда сагта нэгэ ехэ баян х?н байгаа ха. Тэрэ баяни | малиин бэл-
        шэхэдээ ара талаараа дуурэжэ, заха ?з??рын, хойто таладаа харагдажа байдаг байгаа ха. Баян х?н бардам, барлагуудтаа шэр??н, мёри юумэ унуулхаяа хайрлажа, ябага нюсэгээр тэ-дээнээ ада?а мал даа намнадаг байгаа.
        Ходо зобожо тулижа ябхадаа, х?л?эншэ яба?ан х?б??шын хороо баяндаа бусалжа: "Амьдынш газарта ????г?? абаагой ?аа, альбани газарта тоосоогоо абахабди", — гэжэ хэлсэдэг байгаа.
        "Хундэ хортой, хартайгаар яба?ан х?ндэ хараар х?ртэ-дэг", — гэжэ буряад зон хэлсэдэг, муншье тиимэш байжа болоо. Тэрэ баян хэдэн ?амгатаяа хамта ?уугаад, ?хиб??тэй боложо шадабагуй. Нэгэтэ тэрэ баянда холын нютагпаа нэгэ
        баян айшаар ерэбэ., п".".".,".
        Тэдэ хоёр баян бэе бэедээ бардамлаха' ?анаатай. мэеэрхэл
        дэнэ, шадалН эрдэмээ бэе бэедээ ф^^ШШшорд тумэр хаяжа улайлгаад, улаан "w^^^ffil байса долёоно. Тэрээнээ долеогоод и?г?? баяндаа Р Н?г?? баяниинь гартаа абан гэхэдэн, тэрэнь могии
        Даран хэбтэбэ. нээн баяымши, харуу-
        —Зай, эрдэмышни харабаб, хэды ига
        лыш, — .гэбэ айшаар ерэ?эн ЩИ асарагты, энэ хундэ
        —Ада?а малымни булинь туужа ар харуулагты! — гэжэ баян бярлагууд* ц хадэн тэ,
        —Ада?а малышни бултыень ^^МЩ хэтэйбши, тэдээнээ харуулыш, — '^ марта а б, — гэнэ н?г??-
        —Олон тэхэтэйб, тэдэнээ тоогынш с Дэнь.
        31.Бурятские народные скаэки
        —Минин олон хонид, ямаад соопоон тэхэдымни хуу ил-гаад наашан туугаад ерээрэйт, — гэбэ баян барлаг х?б??дтээ.
        Тиихэдэн барлагуушын олон тэхэ туугаад ерэбэ. Айшаар ерэ?эн баяниннь хараад байжа-байжа хэлэбэ: "Энэ хоёр х??-рн онь?о шэнжэ мэдхойдаа ямар нэрэ солотой ?уудаг баян гээшэбшэ", — гэжэ хэлээд, айшалжа ерэхыень уряад, гэр тээ-шээ гэшх??лбэ.
        Нэгэ худы болоод байхада м?н??хи уригда?ан баямнайл айшалжа н?г?? баянда ошобо гэхэ. Ошо?оор тэрэ бардам баямнай н?г??дэеэ ба?а дайраад абана: "Баям гэжэ хэлэхэш, ада-па малшни ?с??н, дайда талашни багын байна даа. Х?бшэтнай минии ?амгани ханщар?аан нарин.
        Адуу малшни, алга з??рншни
        Хуреэ дээрэхи са1?андли, Х?нжэл дээрэхи б???эндли.
        Х?н зоншнн
        Хара голой бургаа?андли, Хата?ан шубууни далидли, Улаан голой бургаа?андли, ?хэ?эн шубууни далидли".
        Тиихэдэн н?г?? баяниинь хэлэбэ:
        Эрхим баян — эрдэм бэлиг, *$м Дунда баян — ?хи х?б??д, Адаг баян — адуу мал.
        —Бишни долоон тэхэтэй х??м, — гэжэ долоон х?б??дээ тэрэ баяндаа харуулба. Долоон х?б??шын хара?аар, н?г?? баяниинь ??рынг?? мууе мэдэжэ, дуушье гараагой мориндоо ?уугаад гэр тээшээ ябашоо.
        64.ПОП ЗЭМЭДЭ ОРОБО
        Нэгэ пои хапай нэгэ айлай ?амганда ерэ-дэг болоо. Тэрэ ?амган н?хэрт?? сэхынь
        хэлэнэ:
        —Энэл поп ерээд лэ палахаа болёо, — гэжэ. ?амганайнгаа хэлэхэдэ нухэрэн иигэжэ хэлэнэ:
        —Бидэ энээниие мэхээр зобооибди. ?амгандаа хэлээ хиим:
        —Хапуусайн ехэ боошхо асара. Тэрээи соогоо ехэ анги ноо-?о, пурээ хахадсаан хуртэр хэ, — гэбэ.
        —Тэрэ боошхо соогоо мылэ ооторбо хоёры этьхэ, — гэнэ.
        Хурэнгэ тэньи болгожо, — гэбэл даа ?амгандаа. Тиигээд лэ:
        "Нухэрни тээрмэдэ талха татахамни гэжэ хонон ябаа гэ-. жэ хэлээрэй", — гээд ?ургана ?амгаяа.
        Муя??хя попшни ерээд лэ баабайн угээ байха л а ар памган-тайн орондон ороод лэ хэбтэбэ. Тэрэ зуураа баабайн ерээд I уудээ тушэгэнуулнэ.
        ?амган бодожо уудээ неэжэ угэхэн.
        Попшни:
        —Яахамниб? Хаана хоргодохомниб? Яахамниб? — гэжэ луг харайна.
        —Боошхо соо ороод ?уу, — +-гэнэ ?амган поптоо. ?амгакай хуурээр боошхо соо ороод, пурЭэ соо ?уушхоо.
        Тэрэ нухэрэнь ?амганайигаа уудэ табижа ухэдэн газаа?аа. оржо ерээ хиим даа.
        ?амтан нухэрй??н ?урана:
        —Щи ямар тургэн ерээбши? Хонон ошопон аад ла? Поп шаганаад ла байна боошхо соо?оо.
        —Биш тээрмэдэ хурээгуйб, санхаташооб. Тэхэрээб тиигээд, — гэнэ баабайн. Тиигээд лэ сээжэеэ тэбэрээд, санхата-шооб гээд пеэшын дэргэдэ няалдаад байба.
        —Хуйтэн у?а хэжэ ?гыш! У?ан ?айма гэжэ хэлсэдэг ?эн, — гэнэ ?амгандаа.
        ?амганиинь у?а уг??б гэжэ мунв?хи мылтэй ооторбоёо асаржа угэнэ. Тэрэннин баабайшии уушхаба. Удангуй тэрэн ?еерш?е гараба (мылэ хадаа). Эрэд боошхо соо б??лжэбэ, попын тархи руу. Тиигээд лэ тэрэ баабаЙшйя шэшэб*;&Ив*Я
        шээл хаяжа байна даа, ба?а попой тархи щЦ Шэшз?этэеэ, б?олжэ?этэеэ хуу гаражал байна.
        —Юундэ хапууСтатай боошхо соогоо б??лжэбэштаа? Ха-пуустаяа гэдхээхэм гэжэ оруулаа ?эм, — гэнэ памганиин. >
        Тиигээд лэ удангуй тэрэ т\амган унэр танар болоходоиь, боошхоёо эрэмгэдуулжэ гаргана гаэаантан. Тэрэ хоргол?он попшни арай гэжэ боошхо соо?оон гаража, шэшэ?эн б??лжэ-?эн, пурээ болошо?ийма гарша арлина.
        65.АЛАШАА ДАНДАР
        Урдын нэгэ сагта, шажан бурханай дэл-гэржэ байхын уедэ байгаа. Буряад орон-?оо хоёр х?б??д Баруун Жууда эрдэм ном шудалхаар эльгээг-дз?эн байгаа. Эгээ ?айн багшын шаби болоод, ном ?удар узэ-жэ эхилбэ. Ном узэхэдээ тэдэ хоёр аргагуй бэлигтэй байжа" хэдэхэя жэлэй унгэр?эн хойно Баруун Жуугай ?айн гэдэг гэб-шэнууд?ээиь улуу эрдэмтэй боложо, ехэ тургээр суу да гарабад. Улад зондонь Баруун Жуугай нара ?ара хоёр гэ?эн хундэтэй'; нэрэтэй болоо ха.
        "Эрдэмтэйшье болообди, ?ура?ан эрдэмээ буряад орондоо ошожо, арад зонойнгоо дунда тарааха болбобди", — гэлдэн зуун хойшоо зуглэн, ута заидаа мордобод.
        Айл?аа айлда, нютагЬаа нютагта оро?оор лэ Монголом Хоб-то Уляаста нютагта хурэжэ ерэбэд. Хонохыи, унжэхын саг боложо, нэгэ орбогорхон гэртэй монголойдо оробод. ?гэйтэйхэн айл янзатай, убгэн монгол хугшэнтэеэ байба.
        Тэдэ хоёр мэндэшэлээд, хонуулыт гэжэ гуйба. Хонохыешье мояголойхи зубш??жэ, "дээшээ, дээшээ" гэжэ шэрээ табяад, эдеэнэй дээжэ — сагаан эдеэгээр хундэлбэ.
        —Зай, хоёр залуушуул, хаана?аа хайшаа зорибот, — гэжэ монгол убгэн асууба.
        Залуугайшье омог болоо юм гу, эрдэмэйшье омог болоо юм гу. "Буряад орондоо бусажа яба?ан Баруун Жууда "Наран дара хоёр" г?улэ?эн эрдэмтэй уладбди", — гэжэ борбогорхон уйгэяиие, угытэй иоиголые тэдэ хоёр ба?ангяар харюусаба д.
        Тиигэжэ хэлэхэлээрнь убгэн монголой зу?э шарайнь зари-гад га?эядэл боложо, ямар нэгэн шэнэ хусэ зорит нэмэлэндэл, дорюун янзын хоолойгоор "Шасарым асал!" — гэжэ хугшэн-д?? хашхарба.
        Ноояо тоо?он болошо?он шасар малгайгынь ар?а худэ?э
        нэп хоорондо?оо ухэгээр дуурэн бэдэржэ, хугшэяиинь гарта*
        жа угэбэ.
        ?бгэншье шасараа ?мд??д, тасха абаад тэдэ хоёр эрдэмтэй залуушуулда шойрой ном хаяжа эхилбэ. Хоёр-гурбан ?гээр
        яахын аргагуй тэдэ хоёрые боожорхибо.
        —СагнаЙ хайшаа болошоо гээшэб? Залуудаа хадаа Баруун Жууда ?уража байхадамни минии дээдэ тээ 4 -5 хун бав-гша пэн, теэд та хоёр м?н?? "Наран, пара" г??лэ?эн эрдэмтэй улад байгаад, убгэн намда гурбан угээр юуидэ хаагдаба гээ* шэбта? Бурхан шажамнай ??н?? гээшэ гу? — гэжэ хэлээд убгэн монгол уйлажархиба. Монголойдо хоноод, ?айнаар х?идэ-л??дээд, хоёр залуушуул замдаа ?дэш?улбэ.
        "Энээн!?ээ хойшо хуниие мэдэнгуй омогорходогоо, дээрэл-хэдэгээ болие, ямаршье хун ябажа болодог юм байна "х?нэй саада тээ хун, х?лэгэй саада тээ морин", "даахи дор х?лэг, даха дор х?б??н" гэ?эн ?гэн??днай ё?оороол унэн юм байна" гэжэ тэдэ хоёр залуу эрдэмтэй х?б??д алдуугаа мэдэрэн гэм-шэбэд.
        Хоёр. залуушуул Буряад орондоо амгалан ?айн х?рэжэ, эрдэм бэлигээ арад зонойнгоо дунда дэлгэр?улээ ?эн гэлсэдэг.
        Тэрэ убгэн монгол Алашаа Дандар гэжэ нэрэтэй хун бай-tiaH гэдэг. Ба?ал тэдээндэл адли Баруун Жууда ном ?удар ?зэжэ, хэмшээгг?й ехэ эрдэмтэй боло?он, улад зонойнь дунда шадабари бэлнгээрээ суурхапан хун байгаа хаш.
        Тннхэ ?едэнь Баруун Жуугай ламанарай хоорондо \пввтэй ангинууд боложо та?араад, бэе бэедээ хоролхон, ном хаялсан арсалдадаг байгаа юм ха. Алашаа Дандар хадаа эрдэм ехэтэй бай?ан тула нэгэшье хуниие урдаа табинг?й, ?гэшье хэл??-лэнг?й боожорхидог байгаа. Тэрэнэйнь тухай багшань мэдээд, нэгэтэ Дандартаа хэлэбэ:
        —Заа зуухан, зарим газартань зорёоя алдажа ?гэхээ яанаш, б aha оройдоошье урма зоригг?й х?ниие хаажархиха гээшэшни буруу гээшэ.
        Багшынгаа хэлэ?эниие дабаха ё?ог?й байжа, Алашаа Дандар зарим гаэартань зорёок алдадаг болоо ?эн гэлсэдэг.
        Алашаа Дандарта боогдодог, хороо бусалдаг уладай хоо-рондо?оо "Алашаа Дандар баруун шойроор тэндэ, зуун шой-poop тиихэдэ тиимэ юумэ алдаба, ухаан бодолынь ?амууржа, эрьюутэш??", — гэ?эн хоб жэб тараадтиба. Муу юумэн модон ?алаатай, уданшьегуй Алашаа Дандар энээн тухай дуулаад-хиба. Тиимэ муухай хобой тараад байхада Алашаа Дандаршье хороо бусалаад, ба?ал хуушаараа хуниие урдаа табинг?й хаа-жархндаг болобо.
        "Багшын угэ дуулаагуй зэмэтэйб" гэжэ мэдэрээд багшадаа:
        —Танайнгаа зарлиг дуулаагуйлби, ямар ?йлын ?рн амса-ха гээшэбиб, багшамни, — гэжэ муулартайгаар, толгойгоо И хин, ?бдэглэн байжа хэлэбэ.
        —Багшын зарлиг д?ургээг?й хадаа, ном ?удараа хаяжа4Ц маха бодо бзеэрээ худее гэртэн болохо болоош! — гэжэ баг-шань шэр??нээр харюусаба. — Эхэнэршни болохо хун зуун хой*
        то з?гтэ ?лгыдэ хэбтэнэ!
        Алашаа Дандар аргагуй ехээр хэдэн хоног уйдаба. "Хайч шаа гэлтэйб? Яалтайб! Юун гз?эн ехэ бузар юумэ болобо гээшэб.' — гэжэ ?анахадаа ондоо юумэн толгойдснь ороног?й. Иимэ ехэ, бухэ гэгшын зангилаатай асуудал сээжэдэнь зара бэдьхэ болон дуушаба. ?уулэй ??улдэ, хэдэн хоног уйда?а-найнгаа ?уулдэ бусайдаатай зангилаагай ?з?урыень оло?он| дол, нэгэ иимэ бодол нанаадхиба:
        "Гэртэй болоо ?аа, эдихэ хоол, хубса?а хунар бэдэр-?ээр лэ, тэнгэриин удэр бури нугэл хэхэ байнаб, тиигэнхаар, тэрэ мании эхэнэр болохо нарай ?хнб??е алажархёод, нэгэл н?гэл хэжэрхёод лэ, хадын хумэгтэ ошожо, на?анайнгаа д??рэтэш б?гзэлдэ (?уужа, н?гзл?? ам?ахаб". Иимэ бодолдо абтаад бай* хадаа сээжэнэйнь хара бэдьхэ аргааханаар хайлан ?алажа бай?андал болобо.
        Шара зурхайгаа зуража, ?лгытэй басаганай турэ?эн нютаг, гэр байрыень олоод, хутагаа хурсадаад, туреэдээ хээд, зуун хойшоо ябашаба.
        Яба яба?аар Монголой талада х?рэбэ… Шара зурхайнгаа. ё?оор нэгэ эшэгээ гэртэйхэн айлда оробо. Ороходонь эхэ эсэгэ хоёр гэжэ залуушуул байба. ?лгытэй ?хиб??н унтажа хэбтэнэ. Тэрэ ухибу?е хараад, "одоол энэ юм ха юм даа, ямар с?л??-г??р алаха гээшэб" — гэ?эн бодолдо эзэлэгдээд, с?л?? гара-хые х?леэжэ ядан, хара?ан тээшээ харашоод ?ууба. Е?оороол эрьюутэшэ?эн х?н шэнги асуу?ан асуудалда харюусаншьег?й уруугаа харашоод, гэрэй эзэдэй газаа досоо гарахые ажаглан. аууба. Нэгэл ?амбаа гараадхиба. Алашаа Дандар хутагаа гаргажа, ?лгытэй ?хиб??е хадхаад лэ хутагаашье '?угалжа абанг?й, хэндэшье харагдангуй гуйжэ ябашаба.
        Г?йг??, гуйг??, тэрэ нютагай нэгэ хадын х?мэг х?рэтэр г?й-: бэ. Заахан балгаа?ан гэр баряад, тэндээ б?тээлдэ ?уушаба.
        ?хнб?у ала?ан н?гэл?е амсаха х?сэлэнтэй Алашаа Дандар аяар хорёод шахуу жэл тэрэ хадынгаал х?мэгтэ б?тээлдэ ?уу-жа, ном йудар уншаха?аа гадна, ??р?? нилээхэн олон номуу-дые бэшэн, д?ег??дые гаргаба.
        Намарай саг. Ногоо, бургаа?ан шаралжа, ой модон эреэл-жэ байба. Ургамалай ?рн жэмэсынь болбосоржо бай?ан, бай-гаалиин эгээл гоё ?дэрн??дэй нэгэниинь байгаа. Тэрэ уедэ шан- гахан аадар м?ндэртэйг??р шудхаба. Тэнгэриин сэлмэ?эн хой-но, м?ндэртэй аадарта дайралдажа, х?рэжэ ?хэхын наада тээ болотороо даараша?ан, норошо?он хубса?атай, хорёод шахуу на?атай сэбэрхэн урихан шарайтай, жэмэс т??жэ яба?ан басаган б?тээлдэ ?уужа бай?ан ламын балгаа?ан гэртэ дулаа-саха ?анаатай орожо ерэбэ. Тиимэ хайратай басаганай орожо ерэхэдэ, б?тээлд" ?уужа бай?ан х?н хадаа "ба>?а буян болохо юм ?за гу" гэжэ бодоод, Алашаа Дандар гал хул?? т?лижэ,
        басаганай хубса?ыень тайлуулжа, хатаахаМгетай Ш|ШИ Нюсэгэн басаганай баруун далан дээрэ ашаг?йхэи ?оръбо
        харагдаба.
        —Эхэнэр х?н аад лэ, далан дээрээ юун гэ?эн ехэ ?оръбо-
        той гээшэбши? — гэжэ лама гайхангяар ?ураба.
        —Мэдэнэг?йб даа, манайхин хэлэхэдээ "шинии нарай бай-хада нэгэ эрьюу лама хутагаар хадхаад, хутагаашье абанг?й ^уйжэ ябаша?ан юм" гэлсэгшэл даа, — гэжэ басаган панва амарханаар харюусаба.
        Тиигэжэ басаганай хэлэхые дуулаад байхадаа ламын хуу-ха толгойнь ?рзыжэ "Ай бурхан!" 'гэжэ наманшалаад: с?йлын-г?? ?ри?в? ахалхаг?й юм" гээшэмнай иимэ байгаа юм байна гэжэ нэгэ ехээр ?анаа алдан, ??р. ынг?? яба?ан т??хэ тэрэ ба-сагандаа эхин?ээнь заха х?рэтэрнь х??рэжэ ?гэбэ.
        "Багшымни хэлээшэ эхэнэрни шн гээшэш. Шамайе алаха гэ?эн эрьюу ламашни би гээшэлбн", — гэжэ басагандаа ойл-гуулба. Тэрэ хоёр бэе бэеэ ойлголсожо, убгэ Ьамган хоёр боложо," айл боло?он байгаа.
        66.МЭХЭШЭ ЛАМА
        Нэгэ муушаг лама ябаад, олон хоног гэ-дэ?ээ ?лдэбэ. Тэрэ ламые ном уншуул-ха гэжэ нэгэ айл уриба. Уншуулха гз?эн номыень уншажа ша-дахагуй байба. Нэгэ ?айн эдеэлхын хэрэгээр тэрэ лама м$дэхэ мэдэхэгуйшье haa, ном уншаха баатай болобо. Ном баряад аман соогоо губэнэбэ. Тэрэ айлай уладай шагнахада лама он-доохоноор унша?ан шэнги ?зэгдэбэ. ?айтар шагнаад узэхэдэнь "хулганаа ухэсэн, ухэсэниинь я асам? ?хэг доогуур шэдээсэн" гэжэ байжа мартаад шангаар уншажа байба.
        Тиигэжэ байхыень айлайхи дуулаад, ламые намнажархи-пан юм гэлеэгшэ.
        67.СУУСАН Х?ГШЭН
        Урайхада ?нгэйн голдо гурбан лама ехэ мунгэ з??рн оло?он байна эмнэжэ. Тиигээд наашаа, гэр тээшээ ерэхэ болоод ябана. Суусан гэжэ эзы тэрэ з??риин буляахам гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ хугшэн мэдуулэн-г?й хойно?оон ябана. Яба яба?аар ерээд, тэрэ гурбан лама эдеэлхэеэ ?ууна гал тойроод. Суусан хугшэн хуу хубса?аа тай-лаад, угаа мухайма м?льс??д ерэнэ ламануудии ?уу?ан газарта. Х?р??д ерэхэдэн, гурбан лама хуу з??риёо хаяад, гуйл-дэшэнэ. Солоо ороод, бэе бэе?ээн ?уранад:
        —Ши юу хараабши? — гээд нэгэншш ?урана. Тиихэдэн нугеедэнь:
        —Би толгойсон гэжэ хараальби, — гэжэ хэлнэ. Гурбатьхн
        ламан: — Би жоргойсон гэжэ хараальби, — тэнэ. Тиижэ хэлсэн байсарань, Суусан хугшэн алта мунгээнь абаашажа, ?нгын
        голдо байдаг уладтаа ?г?? ?эн ха.
        68.ГУТАМШАГАН ГУРБАН ШАБГАНСА ТУХАЙ
        Тэрэ гурбан шабганса маани уншажа ?ууба. Тыжэ тэрэ гурбан шабгансын ?уухада, сонхоорон нэгэ ямаан онгоошхондо дарбай?ан
        саар?а эдихэ гэжэ хоёр хул дээрээ бодоод, улыжэ байба. Тыгээд тэрэ шабгансын нэгэниин ижэлжэ ядаад:
        —Тадеэ, яагаа ямаан гээштаа, — гэбэ.
        Тыхэдэн хоёрдохи шабгансан бапа ижэлжэ ядаад:
        —Дуугархагуй гэлсээ пэн губди? — гэбэ. Ба?а гурбадахи шабгансан ?уужа байтараа:
        —Бил дуугараагуйб! — гэбэ.
        Иижэ гутамшагай гурбан шабганса гэжэ нэртэй болобо.
        69.ГУРБАН УХААТАИШУУЛ
        Тархидаа тархайтай хун, нюдэ муутай *, хун, ульхиитэй аматай хун — эдэ гурбан
        боосолдобо ха! Боосолдоходоо: тархидаа тархайтай хуниин тар-хияа ?абардахаг?йб, ульхиитэй аматай хуниин амаяа долёо-хогуйб, нюдэ муутай хуниин нюд?? нюхахагуйб гэжэ боосолдобо.
        Тархидаа тархайтай хуниин-эжэлжэ ядаад:
        —Иимэл эбэртэй г?р???энэй гаража ерээ ?аа яахабша? — гэжэ арбан хургаяа арбайлгаад, тархи дээрээ эбэр шэнги болгожо, хоёр барбаадайгаараа толгойгоо маажажа байба.
        Тиихэдэн нюдэ муутай хуниин:
        —Би иигээд буудахаб, би иигээд буудахаб, — гэжэ нюдэеэ хоёр гараараа ээлжээгээр аршажа байба, — иигээд оуудахао,
        иигээд буудахаб, — гэжэ.
        Ульхиитэй аматай хуниин: ШшЯ ямаа
        —Тэрэ з?б, тэрэ зоб, — гэжэ хэлэеэ гаргажа байгаад, амаа
        долёожо байба. S |
        Тиигээд хэниинш боосоогоо алдабагуи.
        70. ??ДЭНЬ ХАЯ?АН ШУлуу" ж _Д^ЭРЭ УНАДАГ
        огшол з??рид?? дашууржа, хоргоопоёо хатаа?ан хобдог хомхой, хатуу харуу
        амбан ноён ?уудаг байгаа.
        Нэгэтэ амбан ноён атар тартан хониной ???жэ м?лжэжэ ?уутараа, тэрэнээ газарта унагаажархиба. ?л??дэ?э дутаада-?а эдидэг ?лэн хоО?он барлагынь арадань адаглан хаража бай-тараа, газарта хэбтэ?эн мяхан тээшэ даб гээдхибэ.
        — ?дэр уна?ан, мяха ?одэнь ?ргэдэгг?й юм, — гэжэ ноён дуугараад, барлагые ёгтолон, зэб?? х?рэм??р эльгэ хатаба ха.
        Барлаг ноёнойнгоо шэг шарай шэртэн, шоо ?зэн шобто ха-раад, араа ш?д?? хам зуужа, абяаг?йхэн газаашаа гарашана.
        Амбан арад зон?оо алба суглуулха ?анаатай, барлагтаа удэ-ш??лэн, хазаар морёор гэртэ?ээ мордобо. Холохонош ошоо. Талын тунга ногоон соогуур б?нш??лжэ яба?ан моринойнь
        х?л доро?оо торхируунууд "дэрд" гэТ\Дп^япяй?аГмо-Шубуун?аа ?ргэжэ хажуу тээшээ халба ??^"раЛи мо рин дээрээ зоболгоёо даажа И амбан тогтонг?й. ара
        Дэргээ алдалшалай. 1 аи ШШ амиды гол-
        Эльгэ з?рх?? эбэртэрээ б?глэрэн уна?ан амбан
        тойхон абяа гаран: $|j. Щ Лплобо ха.
        —Амбанаа абарыш, — гэн рЩШ Hi хэлээ л — ?дэр уна?ан мяха ??дэнь YP^^aJ даб г??лээд. бэлэй-гээд, барлаг х?б??н ЩЯ
        гэдэргээшье харанг?й хараа далда орош f эдилгэ аба-
        Альгадахадаа арбан, ташахадаа ШН шэхээрээ шагнан. Даг амбан н?гэл?? нюд??р?? Щшт болон хосорион ?льгэр тала хээрэ таршаа хорхойн НШ т??хэтэй агша.
        71.ХАЙШАН ГЭЭД НЭГЭ ХААН ??РЫНГ?? СЭН
        Нэгэ хаан намда ямар сэн ?гэгшааб гээд нэгэ хэдэн хундэ иимэ захиралта угэ-
        бэ. Тэдэнь ехэ муухан болошоод ябажа ябабад. Тиигэжэ ябатараа нэгэ угытэй ?тэл?эн убгэнтэй уулзабад.
        Тэрэ ?бгэн тэдээн?ээ хуу ?уража абаад, иигэжэ хаанайда ошоод хэлэбэ:
        —Ши хаан нэгэшье сагаа х?рэхэг?йш. Юундэб гэхэдэ, шамайе абаашаад худэлгэхэдэ, юушье, нэгэшье сагаанай юумэ хэжэ шадахаг?йш. Шинии богоол, барлагуудта сэн оройдоо угэй гээшэ. Юундэб гэхэдэ, тэдэнэр ?гл??н??? абаад удэшэ болотор пара, жэл соо худэлнэ.
        Иигэжэ тэрэ убгэн хэдэн зониие абараа пэн.
        72.ХУЛГАЙША Х?БГУН
        Гурбан хуб??тэй ?бгэ ?амган хоёр ажа-?уу?ан юм ха. Ехэ ?гэйтэй ядуу ажа-?уудалта". айл байгаа. Гурбан х?б??дынь томонууд боложо, юундэ иимэ ядуу ?ууна гээшэбибди, гурбуулан ондоо тээшээ ошожо ажабайдалда ?уража ерэе. Тиигэжэ эхэ эсэгэ хоёртоо хэлээд, холын аянда мордобод. Ябаа… Ябаа… Гурбан ?алаа харгын бэлшэр дээрэ ерэжэ, тэдэ гурбан ондо ондоо тээшээ та?арха гэжэ зубшэбэд.
        Эгсэ жэл боло?он хойно, хойто ?дыдэ, энэ газартаа уулза-хабди гэжэ з?бш??д, гурбан тээшээ ошобод. WL
        Аха хубууннинь дархан болоо. М?нгэшье нилээхэн Суглуу-лаа. Дунда хубууннинь ноён болоо. Ба?ал нилээхэн ехэ мун-гэтэй болобо. Дуу хубууннинь аргагуй бэрхэ хулгайшан болоо.
        Тэрэ гэ?ээр жэл унгэржэ, гурбан хубууд уулзаха болобо. Хэлсэ?эн сагтаа, хэлсэ?эн газартаа хубууд уулзаба. Хоёр аханар гоёор хубсалша?ан дуу хубуугээ т?р??шээр таняа-гуй. Зай юун болообши гэхэдэнь, тэрэнь хулгайша болооб гэбэ. Аханарынь гайхалсаба. Гурбуулаа гэртээ ерэбэ. Ерэхэдэнь — эхэнь ?хэшэ?эн, абань арайхан гэжэ хул дээрээ байба. Абаяа хубсалуулаа, эдеэлуулээ. "Ехэ хубуумни дархан болоо, дунда хубуумни ноён болоо", — гэжэ х?ршэнэрт?? ?айрхаба. Ойрхон байдаг баян хун ?ураа: "Бага х?б??ншни юун болоо гээшэб?" — гэжэ. Тиихэдэнь убгэн дуратай дура-г?йг?ер: "Хулгайща болоо", — гэжэ харюусаба. "Хулгайшые угэй- хэхэ болоо, энээн?ээ хойшо намда амар жаргал ?з??л-хэеэ болёо" — гэжэ баян хун бодобо. Тиигээд: "Бага хубуугээ намда эльгээгыш", — гэжэ баян хун убгэндэ хэлэбэ. Бага хубуун баянайда ошобо. Баян хун хэлэбэ:
        — ?айн гэгшын хулгайшан болоо байнаш, хоюулаа боос хэе. Би хара азаргатайб, тэрэмни амбаар соогоо газаа?аан суургатай, хоёр хун ?ахюултай байха, ши тэрэ азаргыемни ??ииин хахадта хулууха ё?отойш.
        Хулгайша хубуун. баянай хэлээшээр — ??ниин хахадта хара азаргыень хулуухаар т?хеэрбэ. ?хэ?эи эжынгээ хубса?аар эхэиэрээр хубсалаад, хоёр домбо архи абаад, таяг тулаад, гуйранша шабганса болоод баян айлайДа оробо. Гуйгаашай болоод, газаа досоотуурхииень хуу хаража абаба. ?дэшэлэи харанхышаг болоходо ба?ал тэрэ айлдаа хонуулыт гэжэ Wf" заахи харшынь ??дэ т?рьюулбэ. Гуйранша шабганса?аа ха-шараад, харшан соогоо оруулаад, гэрэй хаяада солоомо дэб-
        дижэ угэбэ.
        Тээ хахад ??ниин д?тэлхэ багта хоёр харуулшадта хандан хэлэбэ: "Тугаар тээ тэндэ яба?амни паар моритой улад ха-жуугаарамни г?йлгэжэ гарахадаа, энэ хоёр домботой мэшээг унагаажархёо, юумэнэй гоожосогоожо байхада аба?амни энэ хоёр домботой шэнгэн юумэ байба, таанарта хэрэгтэй ?аань абыт, хэрэгг?й ?аань адхажархихам". Тиихэлээрэнь нэгэ ха-руулшанайнь ?онирхоод харахадань, архи байба. Х?хеэд, ну-хэр?? дуудаба. Домботой архиие нэгэ нэгээр амаа олоигуй уужархибад.
        ??ниин хахад багта харуулшад хоюулаа гонзойлдожо унашоод, эз. э мэдээг?й хэбтэбэд. Тэрэ ?амбаанда эхэнэр хуб-са?аяа тайлажа хаяад, харуулшадай' хажуу?аа т?лхюурыиь абажа, амбаарынь неэжэ азаргынь гаргаад, газаа тээ?ээнь баянай сонходонь ошоод, азаргыень харуулба. Баян хун тэрэ ??нинд?? унтабаг?й.
        ?гл?? ?гл??г??рынь азаргаяа унаад, баянайда харуулхаяа ошобо. *Баяншье досоогоо хара бэдьхэ ургашоод бай?ан м?р-т?? "?айн", "?айн" гэсэгээн ш?дэнэй сагаа ?гэбэ.
        Досоогоо хара буугаад бай?ан. баян х?н хоёрдохиёол мэ-хэлэгдэхэг?йл байхаб гэжэ бодоод, ба?а шэнээр боос хэбэ. "Би хадаа т?йсэ соо м?нгэ хэжэ хабхаглаад, соихо дээрээ табяад, ?ахижа ?уухаб, ши тиихэдэ бапа ??ниин хахадта м?нгыем хулууха ёпотойш", — гэжэ баян хун "одоол мунеа шамайе тонгойлгохоб даа" гэ?эн ?аналаар сээжээ д??ргэжэ, баяртайшаг шэнгеэр хэлэбэ. — г-*Щ
        Хулгайша х?б??ншье з?бшээжэ, м?нгыень хулуухаар т?-хеэрбэ. Тэрэ нютагтаа ?аяхан ?хэ?эн х?нэй х??р задалжа гаргаба. Тэрээнээ ??рынг?? хубса?аар хубсалуулаад, ??ниин хахад багта баянай гэр тээшэ ?хэ?эн х?нээ шэрээд ошобо. Харахадань, баян х?н сонхондоо буу бари?ан, т?йсэтэй м?н-гэеэ алданг?й харашоод ?ууба. Аргааханаар маряа маряа-?аар сонхо доронь ошоод, ?хэ?эн х?нээ сонхын дорохи харан-хы?аа бултайлгаба. Баян х?н гэнтэ хубсатай ?хэ?эн х?нине харахалаараа — толгой руунь буудажархиба. "Одоол алааб даа, — гэжэ баян х?н х?л?эншэдт??, — алуул?ан х?ниие абаа-шагты", — гэ?эн захиралта ?гэбэ. — Тэрэ ?амбаанда т?йсэтэй м?нгыень абшаба.
        Азаргаяаш, м?нгэеэш абхуул?ан баян х?н хороо ехээр бу* салаад, ба?а дахин боос дурадхаба. "Би ?аяар басагаяа ха-дамда ?гэ?энэйхиие гэжэ ехэ хорим т?рэ хэхэмни, ноёд ?айд ехэ олоор айлшад сугларха байха. Тиихэдэ ши нэгэ шалдаган, х?ниие тэрэ уладта харуулха ё?отойш. Тиигээ haa минии зверине хуу абахаш", — гэжэ баян х^щ^хэлэбэ.
        Хулгайша х?б??ншье з?бш?обэ. Ямар хуниие, хайшан гэжэ мэхэлхэ гээшэб? Ямар арга мэхэ ?анаха гээшэб? Хулгайша х?б?ун хэдэн хоног бодолгото болобо. Баян х?нэй хорим тури ойртожо байба.
        Тэрэ нютагай хадын х?шэгтэ хэдэн жэл б?тээлдэ?уужа бай-пан лама байгаа. Тиимэ ламыел мэхэлхэ болоо гэжэ хулгай-ша х?б??н бодобо.
        Ехэ гоёор тэргэ х??лээд, тэргэ дээрээ заахан гэр барюулба. Заахай гэрээ яла сала болотор алта м?нг??р гоёогоод, бурха-дые залаад, досоонь зулануудые бариба. Хоёр хара азарга тэргэдээ х?лл??д, хорим болохо ?дэшэлэн ламын ?уудаг хада тээшэ г?йлгэбэ. Юумэнэй хонгир шэнгир гэхэдэ ламашье га-заашаа хараба. Харахадань — яла-сала боло?он, газаа досоо-г?й бадар?ан гоё гэгшын тэргэдэ хоёр х?? хара азаргад х?л-л??тэй, боожондонь — орхимжо хэдэр?эн залуу х?н газаань байба. "Танине бурханай орондо абаашаха гэжэ эльгээгдэ?эн х?нби, — гэжэ томоотой янзаар эрхи баряад, маани уншаса-гаан хулгайша х?б??н ?ууба. — Буян хэ?энтнай ехэ байжа, энэ бодо маха бэеэрээ бурханай орондо ошохо болоот".
        Ламашье этигэжэ, тэргэдэнь ?уухаяа ?анаба. Хулгайша х?б??н хэлэбэ: "Газар дээрэхи хубса?аар ошожо болохог?й, гаисал орхимжо эрхи хоёроо абагты".
        Ламашье хубса?аа хуу тайлажа хая ад, тэргэ соонь орхим-жоо нэмэрээд, эрхиеэ баряад ?уушаба. ??дыень хаагаад, мо-рёороо г?йлгэжэрхибэ. Баянай газаа ерээд, хорим боложо бай?ан гэрэй ??дэндэ зэргэш??лжэ байлгаад, тэргэ дээрэхи гэрэй ^?дэ неэбэ. Харахадань ?аруул, гоё хубса?атай улад найр наада хэжэ харагдаба. Халта харахалаараа "диваажан гээшэмнай энэ ха юм" гэжэ бодоод, тэрэ лама тэргэнэйнгээ ??дээр ду?лин, хоримшодой ??дээр гэр руунь орошобо. Орхимжо хэдэр?эн шалдаган х?нэй гэнтэ орожо ерэхэдэ, улад зон сошо?ондоо дэлбэ ??рэшэбэ.
        Хулгайша х?б??н тиигэжэ баян х?н?ээ боосоогоо эдибэ. Хэлсэ?энэйнгээ ё?оор баян х?н з??риеэ хуу ?гэбэ гэлсэгшэ ?эн.
        73.ОРОСЫН ХААНАЙ ХАРА ХУЛГАЙШАН
        Оросын хаанай хара хэсуу бэрхэ хулгайша байгаа. Манзын хаанай орондо ошожо, мунгэн баанхы тонохоо ошобо. Тиижэ ябажа ябахадавь
        урда?аань нэгэ х?н ерэбэ.
        —Ши хэмши? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.
        —Би Манзын хаанай шара хулгайшаб, — гэбэ,
        —Та хэн гээшэбтэ? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.
        —Би оросын хаанай хара хулгайшаб, — гэбэ.
        Хоёр хулгайшад уулзаба хаюмбибди даа гэжэ х??рэлдэ-бэ. Оросын хаанай хара хулгайша асууба:
        —Ши хэр пайн хулгайшабши даа. Юу хулуухадва бэр-хэбши?
        —Би гэмг?й пайн хулгайшаб даа. ?ндэг?? дараад ?уу?ан шубуунай ?ндэгын хулуугаад абхадамни мэдэдэгг?й, — гэжэ хэлэбэ.
        —Та хэр пайн хулгайшабта? — гэжэ шара хулгайша асууба.
        —Би башмаг гутал ?мд??д яба?ан яба гаи хунзй гута дынь Ула ханди татаад абшахадамни, мэдэнг?й нюеэгэн улаараа
        ябашадаг байна. Хара хулгайшан хэлэбэ:
        —Шинии тэрэ шубуунай ?ндэгэ хулгайлжа абахышни ха-Рахамни. Шубуу бэдэрэе. Упанай захын шубуун олдохо гээшэ *0 Али х?д?? шубуун т?ргэн олдохо гу, — гэжэ з?бшэлдэжэ еРээд _ упанай захадахи т?ргэн олдохо хадаа, — гэлдэбэ.
        Упа зайжа шубуу бэдэрбэ. Тохорюун шубуун ?ндэг?? дараад ?уужа байба.
        *- Зай, н?хэр, тэрээнй ?ндэгые хулуужа абхышнн харахам-ни" абалдаа, — гэбэ.
        ш J^aPa хулгайша ехил аргааханаар гэтэбэ. Гэтэжэ ябаха Дараа гуталаа тайлажа хаяба. Оймо?оо тайлажа ябажа с*
        гэбэ, М?лхнжэ ошоод лэ хоёр хул хоорондонь хоёр ?ндэгэ бай?анаа нэгэ ундэгиин хулуужа абшаба. ?ндэгын хулуужа
        абаад, гэдэргээ бусажа, хара хулгайшадаа харуулба. Ундэгыи хулуухы хаража, хара хулгайшап ?айн хулгайша гээшэш гэбэ. Шара хулгайша хэлэбэ:
        —Танай тэрэ х?нэй гуталай ула хулуужа абахые харахам-ни, — гэбэ. Тиижэ хэлэжэ байхадан, башмаг гуталтай нэтэ хун замаар ябажа ябаба.
        —Тэрэ х?нэй гуталын ула хулуужа абал даа, би харахам-ни, — гэбэ.
        Хара хулгайшан бэедээ абажа ябадаг эрнтэ м?ртэни: нэгэ хутагы ехэ хурсадажа, хиб торгондо оройжо абаад ябадаг байба. Ерин дээрэ хилгаа?а табихада та?аржа унадаг, иимэ хута-га байба. Тэрэ хутагаа барижа башмаг гуталтай х?н тээшэ ошобо. Ошоод, ябаган х?нэй м?рэн дээрэнь гараа табижа ябаад х??рэлдэнэ. Ябаха зуураа гуталайн улые ханди татажа абшаба. Ба?а н?г?? м?рэн дээрэнь гараа табижа ябаад, тэрэ талын гуталын ула ханди татажа абшаба. Улаа абаад бусажа ерэбэ. Тэрэ ябаган х?н мэдэнг?йг??р нюсэгэн улаараа ябашаба саашаа.
        —Сайн хулгайшад уулзаа байнабди даа, — гэжэ х??рэл-дэн байба.
        Хара хулгайшан хэлэбэ:
        —Би танай Манзын хаанай мунгэ баанха тоножо абхаяа
        ябжа байнаб. Хоюулан эблэжэ абхамнай г?? — гэбэ.
        — ?гэй, абжа болхог?й, шулууи гэртэй юм даа. Хара хулгайшан хэлэбэ:
        —Абжа болхо арга байха.
        —Хайшан гэжэ абха арга байнаб? Абха арга байбал абаял, — гэбэ шара хулгайша.
        Тиилдээд шара хулгайшынгаа байра тээшэ ябашаба. Хара хулгайша хитадын п??зэн?ээ (лавка) ехэ проволхо хулуужа абжа ерэбэ" Тэрэ т?мэр??р?? шара хулгайшантаяа хоюулан м?нгэн баанхын шулуун гэрые прооволхоороо оройжо эхилбэ. Орой?оор бай?аар хахад ??ни болжо гэшх??р хэжэ орхибо. Гэшх??рээрээ гэр дээрэнь гарба. Гэр дээрэ?ээ онгэйлгохо арга байба. Онгойлгоод, шара хулгайшые досоонь оруулба:
        —Ши мунгэ абаад ?гжэ бай, би дээрэ?ээ абжа бай?ууб, — гэбэ.
        Хара хулгайша ??р сайтар нилээдг?й м?нгэ абба. ?дэр болхо болходо гэшх??рээ хуряажа абаад, шара хулгайшындаа ерэбэ. Нэгэ с??дхэ ?нгэрбэ. Хоёрдохи с??дхэдээ ?дэшэ?ээ эхи-лээд, ??р сайтар абба. Гурбадахи с??дхэдээ ?дэшэ?ээ эхилээд абжа байтарын Манзын хаан мэдэжэ, доро?оон ехэ шара са-буу будажа орхибо. Шара хулгайша досоонь ороод, — абжа у гэжэ бай?ан аад, тэрэ шара сабуунда няалдашаба. Яажаш тэрэ сабуун?аа ?алажа гарха арга ?гэй байба.
        346
        —Биш эндэ?ээ ?алажа гарха аргамг?й, иигээд д??рээб.
        Тдрхкимни та?алжа абжа ?зэ.
        Тиихэдэнь хара хулгайша нрооволхынгоо т?мэр??р тар" хццнь та?алжа абба. Шара хулгайшынгаа ?амганда ерзжэ
        ряэнэ:
        —Манай м?нгэн баанха тоножо бай?ые Манзыи хаан мэ-дэжэ, шара сабуу билаажа орхи?он байба. Тэрэ шара сабуу-ань шара хулгайша няалдашоод, яажаш ?алажа гарха арга байбаг?й. Тиижэ байхадаа намда хэлэбэ:
        —Минии тархиимни тапалжа аба даа, — гэжэ хэлээ ?эн, — Тиигэбэл бидэ хоёр баригдахаг?й бэзэбди даа.
        Шара хулгайшындаа хоножо байба. ?уни гэнтэ ?эреэд:
        —Манай харшымнай воротаада тамга даржа орхибо ха. Тэрэ зандаа хара хулгайша г?йге?д гарба. Харахадань
        тамга "дараа гаи байба. Тэрэ тамгынь хурса хутагаараа адли* 11 ханаар ?иилэжэ зорожо абба. Тэрэ ??нинд?? тамга абжа ябаад, б?хы хуиэй харшын воротаае тамгалжа оохибо. Манзыи хаан ?гле?г??р бодожо ерээд, тэрэ тамгаараа бариха гэ?ээнь б?хы айлнуудай воротаа тамгатай байба. Барижа болхо арга байбагуй. Манзын хаан бэшэг тарааба. Б?хы зоноо хуу суг-ларха гз?зп. Хара хулгайша шара хулгайшынгаа ?амганда хэлэбэ:
        —Зониие суглуулаад ажаглажа табиха гээ ха даа. Суг-лар?ан зоной хоорондуурын ??линсэ гаргаад, шара хулгайшын бэеые олон зоной дундуур ширээд ябахань гээшэ даа. Тиихэт дэнь бидэ булта ошоод байха ё?отой байнабди. Тэрэ шарч хул-гайшын ширэжэ яба?ан бэеые хараад, шннии досоошни аягуй болжо. нюдэн???шни у?а адхарха гээшэ ааг?? — гэжэ шара хулгайшын ?амгаН?аа асууба.
        —Туйлг?й адхархал ха даа, — гэжэ хэлэбэ. 8
        —Тиигэбэл нэгэ арга байна, — гэжэ хара хулгайша хэ-' лэбэ.
        Хара хулгайша базаарта ошоод, алтан блюудсэ хулуужа асарба. Асараад хэлэбэ:
        —Ши энэ блюудсые олон зоной дунда ошоод байхадаа, тархи дээрээ табяад байгаарай. Тэрэ шара хулгайшын бэеые в?рьшг?? дэргэд??р ширэжэ ерэхын ?едэ, туйлгуЙ нюдэнее у?ани гарха болоо юм хада тархин дээрээ бай?ан алтан блюу-Дсээ шулуун дээрэ тэ?э унагаажархёорой. Халаг хухай табижа, шара хулгайшын бэеые харангуй, хайран алтан блюудсэм Даа, аба эжымни юр??л табижа ?гэ?эн блюудсэ ?эн юм даа. Тэ?э алдзжа орхибоб даа. Ямарш уршагтай юумэтнай бэ, ори бархи табижа байгаад ла, блюудсэнэйнгээ тэ?эр?эй уйрхэйе т??жэ аб?аар ?нгэрг?ерэй.
        Манзын хаанай тэрэ ажаглуулжа табн?ан тухай юу ойл-г°гдо?он мэдэгдэ?эн юумэг?й ?нгэрбэ даа.
        Тиигээд дахин Манзын хаан хара хулгайшые х?ндын ё?оор Урюулба. Тиихэдэнь хара хулгайша ошобо. Ошоходоиь1ШН
        347
        зын хаан нэгэ гэрые ехэ гоёор ?уудал бэлэдхэ?эи байба. Х?-' дын шэнээн здэбхитэн ?айн нухэдые суглуулжа ?уулгаад, ос-тоолын хундэтэ эдеэгээр хундэлжэ, архи та мхи уулгажа ехэ сэнгуулжэ байба. Хара хулгайшаниие тэдэнэй дэргэдэ оруулг жа. остоолын хундэтэ эдеэгээр архи тамхяа барижа, ехэ xylite дэлбэ. Тэрэ суглар?ан нухэдууд архи ууггаад, ?огтожо мэдээ табижа унажа байна. Хара хулгайша дутуушаг ?огтоод, унаг-ша болжо хэбтэжэ байна. Тэрэ суглар?аи н?хэд??дтэ мэдээтэЙ' ?ууха нухэд байбагуй. Булта мэдээгээ алдажа унташа?ан байба. Тиигээд байхада нэгэ хун орожо ерээд, хара хулгайшын хахад ?ахалынь хурса хутагаар абжа орхнбо. ?бэр хармаа-наарнь дууртэр мунгэ хээд, гараад ??дынь суургалаад яба-шаба.
        Тэрэ гэ?ээр хара хулгайша бодожо ерээд, ?огтожо унашоод хэбтэ?эн н?хэд??дынгээ ?ахалыиь хурса хутагаараа хахал-хвХ хад болтор абжа орхнбо. ?бэр хармаанаараа д??рэн бай?ан м?нгые тэрэ хэбтэ?эн н?хэдэйнь убэр хармаандань тон адли-хан хубаагаад хэжэ орхибо.
        Удаа хойто тээнь ерэжэ суургаа онгойлгожо, хара хулгай-шые бариха гэ?ээй тэрэ бай?ан ч?хэдынь хахад-хахад ?аха-лынь хуу абташа?ан байба. Бултанайнь ?бэр хармаанда ад-лихан мунгэн байба. Хара хулгайшые барижа болхо арга байбагуй.
        Тиигээд тэдэ н?хэд??д мэдээ орожо ерээд, "хахад-хахад ?ахалнай хайшан гэжэ абгашсо гээшэб. ?бэр хармаандамнай' мунгэн яагаад бии болшобоб". Тон ехэ гайхалсаад тараба.
        Дахин Манзын хаан хара хулгайшые хатуу шэр??нээр| "Ерэ наашаа!" — гэжэ татуулба.
        Хара хулгайша тэрэ гэ?ээр ошобо.
        —Ши н?хэр, хулгайша нухэр 'байбаш Даа. Минии м?нгэн баанхые ши тоножо аббал хаш даа, — гэбэ.
        Тиихэдэнь хара хулгайшан хэлэбэ:
        —Юундэ намайе хулгайша гэбэт? Би хулгай хэжэ шада* даггуйб. Намайе хариин орон?оо ерэ?эн байхадамни хулгай! гаар хардажа г?шэрбэ гээшэ аабта. Минии хулгай хэхые юугээрш мэдээгуй аад ла, ямарш фаактаг?й аад, намайе харда а гээшэт! — гэжэ хэлэбэ.
        Тиихэдэнь Манзын хаан:
        —Би шамаар хулгай х??лэхэмии, — гэбэ. — Найман т?шэ-мэлн??дые нэгэ гэртэ ?уулгаад, ??рынг?? малгайе тушэмэл-н??дынь rap дээг??рынь гурбан с??дхэ ябуулхамни. Ши тэрэ малгайе гурбан с??дхэ дотор хулгайлжа аб! Абжа шадаагуй хадаш Шинии тархиишни та?а сабшажа абахаб. Абжа ша-даал ?аашни, найман т?шэмЭлн??дэй тархиинь та?а сабшажа хаяад, шамада хахад з??риг?? ?г?ед, корооль хаан болго-хоб, — гэжэ) хэлэбэ.
        Тиихэдэнь хара хулгайша:
        —Хулгай хэжэ шададаггуйб. Намда тиимэ хатузЩидааии
        юундэ угэбэт, — гэжэ хэлэбэ.
        —Яанаш даа, хулгайлжа абаа хадаа аба даа, угэй хадаа бай даа. Хэлэпэн ?гэеэ бусааха аргамг?й; — гэжэ Манзын хаан
        хэлэбэ,
        Хара хулгайша — Т?шэмэлн??дынгээ ?ууха гэрынь заажа угэгты. гэжэ хэлэбэ.
        —Тэрэ гэртэ ?ууха юм даа, — гэжэ хэлэжэ угэбэ.
        Тэрэ гэ?ээр хара хулгайша базаар?аа нэгэ хуршааг (хитад архи) хиТад хара архи хулгайлажа асараад, тушэмэлнуудын ?ууха гэр?ээ ?ргэлжэл??лэн шара хулгайшын гэр хуртэр хаан-шан архияа зурылгаад адхажа орхибо. Шара хулгайшынгаа поол доропь н?хэ малтаад, адха?ан хара архинайнгаа ?нэр дагажа ябаад, газар доогуур н?хэ малтажа, малта малта?аар ябаад, найман т?шэмзлн??дэй ?уужа бай?ан гэр доронь ошожо орошобо. Хурса хутагаараа поолынь аргаахан зорожо, гарай багтахаар н?хэ гаргаад, тэрэ н?х?вр?? хаража шагнажа ?ууна. Найман /г?шэмэлн??д тэрэ гэр дотороо Манзын хаанай-малгайе гар дээгуурээ тойруулжа байба. Тиигээд х??рэлдэнэ тэрэ т?шэмэлн??д:
        —Хара хулгайша манай эндэ ерэжэ, Манзын хаанда тар-хияа та?а сабшуулхань хадаа. Бидэ малгайгаа хулуулгаха-г?йбди. Манай тархи та?архагуй дээ. Газаагуурнай нилээд ?гэйхэн харуулнууд хаража байгаа хадаа. Бидэ гурбан суудхэ дотор хаанай малгайе гар?аан алдажа хулуулгахагуЙбдц, — гэжэ х??рэлдэхынь хаража шйгнажа ?ууна.
        Нэгэдэхи суудхэ ?нгэрбэ. Хоёрдохи с??дхэ болжо байна. Хоёрдочиш с??дхэ ?нгэрбэ даа. Гурбадахи с??дхэдээ хахзд ??ни??? — хрйшо т?шэмэлн??д ?ажажа захалба. Бултанайнь нюдэ^ аняатай болшобо. Хаанайгаа малгайе гартаа баряад нилээдг?й ?ни ?ажажа, нэгэнэйнгэ? гар дээрэ табижа байхынь хаража ?ууиа. Гар дээрээ табюул?ан т?шэмэл мун о?риг?й гартаа баряад пажажал байна. Тиигэжэ байхада гарай багта-ха н?хэи тушаа ойро хаанай малгай ерэжэ байхынь хараад, хара хулгайша тэрэ н?х??р?? гараа гаргажа ?арбайгаад бай-хадань, нэгэ т?шэмэлынь гар гэжэ ?анаад, хара хулгайшын тар дээрэ табижа орхйбо. Тэрэ малгайе ?уга татажа абаад, хара хулгайша шара хулгайшынгаа гэртэ ерэбэ. Т?шэмэлн??д нойр?оо ?эрнжэ, хаан&йнгаа малгай яабаб гэжэ тон ехэ Щ диржэ, олжо ядалсаба. Хара хулгайша хулгайлажа абшаба гээшэ гу? Тархяа та?а сабшуулха саг ерэбэ гээшэ г?? — гэжэ айлдажа зобожо байбад ха.
        —Энэ гэ?ээр шара хулгайшын байрада ошожо, хара хулгайшын лабтан хулуужа аба?ые мэдэжэ ерэе, — гэжэ х??рэл-дэбэ.
        Тиигээд шара хулгайшында ошожо харахадань хара хулгайша хаанай малгайе хулгайлажа абапаниинь эли байжа,
        барижа хаража ?ууба.
        аь.
        Тэрэ гэ?ээр Манзын хаан найман т?шэмэлн??дынгээ тар-хнинь та?а сабшажа хаяад, хара хулгайшада хахад зэериеэ ?г??д корооль хаан болгобо.
        74.ХУЛУУША ДУРБААН
        Хулууша Дурбааниие хаани инь ерэ г??-лэбэ. Хаан ?ураа:
        —Ши хулууша гууш даа?
        —Хулуухалби даа, — гэнэ.
        — ?нээрээ хулууша болбол энэ шагаабартаа столоо табяад, стол дээрээ мунгэн аяга шанагаа табяад, хажуудань лампа а?аагаад, т??нэй хажууда ?ахяад ?уухаб, т??ным хулуужа абааш даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.
        —Тиижэ, хулуухаб, — гэжэ Дурбаан хэлэбэ.
        ?дэшэлэн Дурбаан тиимэ ?хээшэнэй х??ртэ ошоно. Нэгэ ?аяхан ?хэ?эн х??е ?ргэлээд ерэбэ. Хаанай шагаабарта ерээд харана. Хаан булта юумэ табяад ?ахяад ?ууна. Шагаабарынь модоор соо сохёод, ?н??хи ?хэ?эн х?нэйгээ гар хиигээд ap-балзуулна. Хаан гарынь та?а сабшаад хаяжархиба. Толгой-ень оруулаад монсогошуулна. Толгойень та?а сабшаба хаан. "Одоол Дурбааниие алабаб даа", — гэжэ хаан дотороо бодобо. Тиижэ ?анаад, "дахин хэн ерэхэ ?эм", — гээд ламп а а ун-тараагаад, хаан ошожо унташаба. Хаанай унтапан хойно Дурбаан ?эмээхэнээр ороод, аяга шанагынь абаад ябашаба. Хаанай хойто ?гл??нь бодоходО аяга шанагань ?гы байба. Дурбаанайда ошоходон, Дурбаан хаанай аяга шанагаар ндеэл-жэ ?ууба. Тиигээд хаан Дурбааниие ерэ г??лнэ.
        —Зуун шарые зуун х??гээр сахюулнаб, т??ниие хулуужа абааша, — гэжэ хаан Дурбаанда хэлэбэ.
        —Яаха.?эм даа, хулуухаб, — гэжэ Дурбаан хаанда хэлэ-
        бэ.
        Шараа дундаа хээд, зуун х?н тойроод байнад. Нэгэ тахяа абаашаад шарын дунда табихадань, тэрэнь бархирба. Тиихэ-дэнь шарнууд бутараад харяалдаба. Нэгэ шарынь абаашаад, Дурбаан алажархиба. ???лдэнь Дурбаанайда ошоходо мя-хаяа улгэжэ отолжо байба.
        75.ГРИШКА
        Гришка гэжэ ?ншэн х?б??н ябаа. Мал-
        гаяа хээсэш саана ябха. Нэгэ мангад, нэгэ еврей ерэбэ.
        —Юу хэжэ байнаш? — гэжэ ?ураба.
        —Хулуужа ?уржа ябанаб.
        Гришкэеэ тэргэндээ ?уулгаад, гэртээ асарба.
        —Малгаарша нэгэ ?неэ х?лтэ асар, — гэбэ.
        —Би хулуухаб, — гэнэ Гришка.
        Мангад хоёр пастух табина хархын. Хайшан гэжэ хулуу-хаимааб гэжэ-. Модон соо орохолоорон ?неэеын хоолойн хадхаад, ???лиин абаад ама руун шихэнэ. ?неэн г?йгээ, хахажа ?гхэеэ ?анана.
        — ?неэниин ?неэгээ идеэ, зай, мяха абахатнай, али м?нгэ абахат? — гэнэ. ?неэгээ худалдаад абаба.
        —Азаргайм хулуужа шадахыт? — гэбэ.
        —Азаргытнай абажа шадахаб, — гэбэ.
        Хара азаргаяа сара'й соо оруулаад, гурбан харуул табина.
        "??лэн ?бээдэ у?ан хаана?аа грршхым", — гэнэд гурбан харуул. Дээрэ?ээН унаа. Гартаа метла а баряад, метлаа ?г??. Шагаабарта ерээд хонсиргоно Гришка.
        Ь??, хэды морин унаад ??ернэ. Азарга ?бээ. Тиигээд азаргаяа ???рэгшын худалдвад абана. Гурбан ?дэр срок ?хэб:
        —" Зай, ши минии изын хубса?ай хулуужа шадахыш, —
        г™ЙаШка орои Д0Р °Р°0Д хэбтэнэ- Х?гшэниин талхаа ?ай-nvifS' ^*!?00 ам?аР со° хээд табина- Изы эрэ хоёр орон-aw ороод хэотэнэд. М?но?хи шанага сооси хилеэмэйн идху?р-гэйи адхаа орон соон.
        "все
        ??ни болобо. ?бгэ ?амган хоёп J I дороо ш?дээ. Гришка хубса?айн IH ПМаад ЯШ лоороон эрэ эмэ хоёр: "ХулуугааS ябашо°- И§ШШ
        Саашаа утархай пара cob 1Яя Ы* ^ < хыш", — гэжэ. СР<* В "Изыйим хулуу.
        Изыеэ паар мориндо ?уулгаад МШ хын. Гришка харгы дээр боймолдоодBill Hi
        —Ээ, Гришка ?хээ, — гэлдээя ШШI Ерхэдэн Гриппе Ш^ЩШ^Ш 1
        бежаадлаа", — гэлдээд ошоод харанаi Тэп,1#"ШШ ка гурбан паар мориндо ?уугаад, изыен ГРИШ"
        Тиижэ ?ншэн х?б??н ?неэтэй, НКШИН ложо, изы абаад, баяжаад арляшоо. ЭЗаргатай' хУбса?атай Щ
        76.МУУ БААНСИ
        Убээтэй ядуу хун байна. Ган гэхэ нохой
        ?бээ, газар гэшхэхэ адуу ?бээ. ??рёо
        ?е на?ан соо ??хэеэ барижа, модо щабшажа ажал хэдэг байгаа пан. Хаа хаана айл тииргэндэ байсан дайдымайе хэнз. Модошо дархан болоо пан. Ехэ бэрхэ модошо дархан гэжэ хаа хаана дуулдана, тайшаа убэгэн муу Баансийи hypraa-ран дуулажа, татуулажа асараа пан. Муу Баансн ержэ, тайшаа ?бэгэн??? ?урана:
        —Яахай намай татуулааш?
        Тайшаа ?бэгэн хэлнэ: Шж пяохан гэ-
        —Шамай ехэ бэрхэ ?урагта гарапан модошо дархан
        жэ дуулаа ?ам, — гэбэ. хойно- "Гоёор
        ТЙ" Муу Баанс, тайшааЩ|НИ байсан барихам", — гэнэ. тэрэ ШВШЙ барина, модоо халба. Тэрэ Муу Баанси байсанииьЩНИв! ехэ гоёор за?ажа байба. Нэгэ хоер плраииi д шж болно ехэ байсан бодхоожо байба. ШШ" ожо ерэхэм", — гэжэ тэрэ ?айн ?дэр Муу ЩщШш^ЯЯ хэлнэ. тайшаа ?бэгэн??? ?урана. Тайшаа убэгэн
        —Харижа ерыштаа^З^НшШ ""Т" Хт1"
        Муу Баанси айл тээшэ ЦШШ тайшаа ?бэгэ" Даа. Нэгэ долоо хоноги доторсоо зугаа Щ
        Две х?дэмшэде? тэхэржэ Щ Щ "уга соогоо хаагаад. т бии байна. Баян х?н гунтаии к Баанси хабхар?лажа идехэм гэжэ шахажа байна ВД баряаД тайш ?он хойно тэрэ нуга сооси МШ Ш нуга соогоо унГжа. ?бэгэнд?? х?тэлжэ ябана. байна. ?айн Щ
        Дан, гунтай ?хэриин ?бээ болшоощ
        хуяууша ?лдэхэм гэжэ баян хун хойно?оон ябалдана. ??р сайхын урайхана Муу Баансиие хусэжэ ерэнэ. Муу Баанси ухэрнин хутэле?д ябажа ябана.
        —Зяй, ухэриим яахай хулуубаш, яба, тайшаа ?бэгэидэ эаахам.
        Саб сагаан боло?он хойно тайшаа ?бэгэндэ ерэнэд. Ерээд, баян хун морёо, ?хэрээ уяад, тайшаа ?бэгэндэ ороно. Муу Баанси ухэриин дасин хулуугаад, харгуй газарта абаашаад, убээтэй ядуу х?дтэ ?хэриин алаад хуу хубаажа ?гэшхэнэ. Баян хун тайшаа хундэ ороод байжа байна. Тайшаа убэгэн пурана:
        —Хаана?аа ябааш, хэрэгтэй ябайш? Баян х?н хэлэбэ:
        —Муу Баанси гунан ухэриим хулуугаал, — гэбэ. — Хойно-?оон улдэжэ ерэжэ эндэ баряалби.
        Тайшаа ?бэгэн пураба: т$ш
        — ?хэртанай хаанаб?
        —Эндэ газаа уяатай.
        —Ябаад харайи, — гэжэ тайшаа ?бэгэн хараба. Хараан-гайн ганса мориниин уяатай, ухэриин убээ байба. Тайшаа убэгэн тэрэ баян х?йи хараана, хашана: Л^И
        —Ши намайе туршайш, ?хэри бари?ан хойно ?хэр шинии хаана ошохым? Худалаар хэлээш, — гэнэ.
        Тиихэдэн тэрэ баян х?н тайшаа ?бэгэндэ хараалгаад: "Худалаар хэлэ?эн ёродоо т?рмэдэ орохош, — гэнэ. — Улаан бур-гаа?ан ураг шинии бэшэ, тайгын бургаа?ан танил шинии бэшэ, нюргайш шу?а гарсара сосёо ?аа болихолши худалаар хэлэхэеэ". Баян хун морёо унаад, ?хэр ?бээеэр гэр тээшээ бусана. Бусапан хойнонь Муу Баанси тайшаа ?бэгэндэ ороно. Тайшаа убэгэн ?урана:
        —Зяа, хэр зугаалжа ерэбэш?
        —Баа ?бээ, долоон хоног соо зугаалбаб.
        —Тэрэ баян хуни гунан ?хэри яахай хулуугааш? Тиихэдэ муу Баанси хэлнэ:
        —Тайшаа убэгэн, булагай у?а худхаа ?бээ хада, булан-хайр гарха ?бэйма. Муу Баансиин хулуугаа убээ хада, хулу-ушан хаана?айм, — гэнэ. Тиижэ тайшаа ?бэгэн Муу" Баансида тороод, тажаганса неэгээд, Муу Баансиин толгойе эльбээд: "Энэ байсангаа дуупыштаа", — гээд эльгэбэ.
        Муу Баанси тэрэ байсангаа ехэ гоёор барижа дуу?аад байхадан, хатуу арсияа ?гэжэ, тарган мяхаа идюулэжэ хуб-салуулажа, мунгэ угэжэ: "Тиижэ уна?ан гара?ан нютагтаа гаража амарыштаа", — гэнэ.
        Тиижэ Муу. Баанси хубсалажа, м?нгэтэй болжо, тайшаа убэгэйе торгожо, м?н?? болсо хэл??лэн дурдуулан байнал.
        77.ЯЛА
        Эртэ урда сагта нэгэтэ Яла гэжэ хун тээрмэдэ ошоо. Тээрмэдээ ??ня хуреэд талхаяа буулгаад, нэгэ мангадта хонохоёо ошоо Тэрэ квао тира дань, гэрээнь тойроод олон амитад байба Эдэ амитад хулгайшад байжа, амбаарайнь уудые домкраадаар уЬгээд, орхо хуугээ олжо ядажа байгаа. Тэрэ хунэй ойрын ошохо-донь: "Ши энээ уруу оро, биде олзонпоонь хубаалдахабдн", — гэнэ. Яла олон амитад?аа айхадаа саглаасяа ?г??д, амбаар соо оробо. Орходонь, амбаар дуурэн мяха, топо, гульмэ ха-нада улгээтэй байба. Бай?ан юумыень хуу ообордожо д??р-гэжэ байхадань, газаа байгаашад юумыень гаргаад, домкраа-даа табижархёод, гуйлдэжэ арилшаба.
        Тэрэ хун улээ амбаар соо харанхыда. Амбаар соогуурна УРУУ ??дэ ябжа ябжа эсээд, доошоо ?уушаба. Тамхяа татажа байтарни, спичкын гал г?лмэдэнь а?ашоо. Амбаарынь хуу дурэжэ захалаа. ??дэнэй холоод дуржэ унашахаа байба. тэрэ ?амаанда Яла гуйжэ ой уруу ошобо. Хунууд шууяа гарган гуйлдэжэ ерээд, унтаргаахаяа забданад. Яла ШШЩЙ шугы, соогуур, харгыгаар. Гэнтэ харан, гэхэдэнь. ^0РГ0Й х?рэтэр галУ дурэжэ байгаа. Тэдэнэй ойро ошобо. Ошходонь ?н??хи хулгайшадиинь байба. ??рынг?? мориео танишаоа
        —Мориимни угэгты, ябхамни. "LrtAU ихэбди, — гэжэ
        —Бу мэндэ, бидэ шамда энэ олзо?оон ухзоди.
        нэгэ то?отой боошхо хоо?олжо ВШ гаргаад, тэрэ ху-Яла х?леэн х?леэнэ. То?отой боошхо о г v'ЖМ$ Ш№ ниие досоонь хээд хабхуултёо." ШОНо то?оной баД. Тэрэнэй боошхо соогоо пуужа ц к забхараарня ?нэр??р боошхынь долёожо байба. Щ J алдаад г?йбэ хээд, шоные ???л?ээнь баришаба. шин Щ
        боошхо х?н хоерые шэрээд. Г?йнэ, г?йнэ ???лыень табиногой. Хэдышье саг соо г?йжэ ябатараа. боошхонь т?гсздэ тороод бадаршоо. Тэрэ х?н гараад, гэртээ моришьег?й, талхашьег?й бусаа юм гэхэ.
        78.МОЛОНТОЙ ?БЭГЭН
        Урдани сагта Молонтой гэжэ ?бэгэн яба-Нан гэхэ. Х?йлэн х?хэ бухатай байгаа
        ха Тэрэ буха унаад Эрлэн хаанда ошохо гэжэ ябаба.
        Харгуйгаар ябажа ябахадан урда?аан Альбаша хара х?-б??н золгобо. Алтан шарга мори уна?ан юмэ.
        —Мэндээ, Молонтой ?бэгэн! Хаа х?рхэеэ ябаабта, Молонтой ?бэгэн?.J
        —Эрлэн хаанда ошожо, газар дэлхэй мэдаээр зарлиг
        абаха гэжэ ябанаб.
        — ?м… газар дэлхэй мэдэхээр зарлиг абахамни гэнэ
        г??ш?
        —Тиимэ, тиимэ, х?б??дэй ?ри!
        —Бишни бапа тиимэ панаатай ябанаби. Шимни ехээр ?бэгэр??д байнаш. Газар дэлхэйн хаан болжо ялахаг?йш. Намайгаа даалгагша болго. Бишни залууб, б?хэб, мэргэм. Шамда а ехэ тупатай байхаби.
        —Тэрэ х??ршни ехэ з?бтэй байна даа. Тиибэл хоюулаа хаан болое.
        Тиижэ зугаалажа ?уутараа, Альбаша х?б??н. хэлэбэ:
        —Минии морин ехэ хурдан, эшэгын мяха эрг??лээг?йдэ, гунан ехэ дайдые гурба эргэхэ, д?нэн ехэ двйдые д?рбэ эргэ-
        *э байха.
        —Миниишье буха дан юума?аа та?архаг?й байха юм.
        Дэлхэй дээрэ х?сэхэ галдан ганса нэгэн байха даа!
        —у?м, ?м. Энэ муу муухай бухашни юу х?сэхэ байнабн?
        ь°ли, боли, ?бэгэн.
        Зам, тиигээ пааш, боосоо табилсая.
        Табилсая. Юугаар? ГГ" Толгой, толгойгоорон.
        ШШ
        —Зай, тиимэ, тннмэ.
        Хоюулаа rap гараа барилсажа, боосолдобо. Альбаша. хара хубуун морёо унажа, баруун тээшээ ябаба, Молонтой убэгэн я\ун тээшээ ябаха гэжэ бухая а унаба. Альбаша хара хубуун газар тэнгэри хоёрон тэг дундууран бургэд мэтэ бурэлзэжэ, харабсар мэтэ хабталзажа, арбаад нюрга алад барижа, хо-рёод нюрга ходо барижа, хии мэтэ ниидэжэ, сог мэтэ ??рэ-жэ ябашаба.
        Молонтой убэгэн байра?аан занлааг?йг??р бухаяа ?рг??-лээд, зуугшээ яарапан толгойень баруугшан харуулаад байба ха.
        Альбаша хара хубуун гунан дайдые тойроод, дунэн дай- j дые эргээд ерхэдэн, Молонтой убэгэн мэн хэмдээ байжа] байна.
        —Зай, убэгэмнн, яабабта? Бай?ан газарта а бай?аар бай- < аа гуут?
        —Юугаа хэлэнэбши?! Бухаймни толгойен харыш, зуун (тээшээ хаража бай?ан юумаад, баруун тээшээ хаража бай-нал. Яабабши ннхэдээ? Нааданшни шог — нааданай хун бэ-шэби.
        —Дэлхэй тойроод ерэбэб гэжэ, хорон худал' хэлэжэ ?о-ро?о буу-бур юума эндэ. Сэгтэ Сэмбэр уулайн хормойдон орьёл сагаан буга тала дундуураа та?а харбуулаад, шупаа гаража хэбтээ ?эн. Т?унн саада тээ, шара далайн (хажууда) шандаган, загал ерэ?эн хандагай баабгайда барюулаад шупаа гаража, бааяжа хэбтээ ?эн. Туунн саада тээ Арсалан (нэгэ) хуниие улдэжэ ябаа пан. Тэдэни хараа гууш?
        —Орьёл сагаан бугышни би харбажа унагаагаа ?ам, загал эреэн хандагайешни минии буха гуйдэл дундань с?мэрэ мургэжэ орхёо Ьан. Арсаланшни минии муута хуниие улдэжэ Ябаа ?ан.
        Т??ниимни мэдэнг?йг??р хуниие зэмэлэжэ, талада тарбаганам шэхые та?ара татажа байналта. Боосоон минии, морёо угэ!
        Альбаша хара хубуун морёо угэжэ бухайн абаба.
        —Буха мни эжээ танидаг юма. Уняхадашни ябажа угэ-хэгуйбзэ, энэ тумэр балтаар хоёр эбэрынь тала дундуурань сохёорой. Тиигэбэлшни хии мэтэ хиидэжэ ошохо, хэрмэн мэтэ гульдаржа ошохо.
        Молонтой убэгэн тиижэ хэлээд, алтан шарга морйёо унажа, харба?ан ?омон мэтэ, ш?дэ?эн шулуун мэтэ ябажа угэбэ гэхэ.
        Альбаша хара хубуун бухаяа унаад, тумэр хара балтаа-раа тархи руун буулгаба, тиихэдэн бухан ухэтхэжэ унашаба. Бухаяа ухуулээд, Альбаша хара хубуун баряад саашаа ошо-?ониннь тэрэ гэлсэхэ.
        79.ХАЙБАЙ МЭРГЭН
        Урай урай Хайбай мэргэн ябба. Даатита боро даагатай, таар тохомтой, тальти эмээлтэй, ?нгэрсэг хара башлагтай байгаа. Саашаа болходоо, харуу Хара хаан ахатай байгаа. Харуу Хара хаан ахан болходоо Нугаржан х?б??тэй, хоёр шэгэшхээхэн басагатай байгаа, харуу хатуу хатантай байгаа.
        Т??нэ?ээн сааша болоод байхада, Хайбай мэргэн нэгэ сай-хан удэшэ Харуу хаан ахайндаа айшалхам гэжэ т?х??рбэ. Даатита боро даагаа асаржа, таар тохомоо тохожо, тальтн эмээлээ эмээллэжэ, унгэрсэг хара бушлагаа абажа, харуу Хара хаан аха тээшээ ябба гээшэ.
        Ошо ошо?оор ошоод, ерэ ерэ?ээр ерээд, харуу Хара хаан ахайндаа ерээд, газаан оржо байба. Морёо уяад, харжа байхадан, харуу Хара хаан ахан хадаа орон дээрээ хэбтэжэ байба. Нугаржан х?б??ниин бурхан шуоуугаа арлигажа пууба, харуу хатуу хатаниин хадаа алда болохо хошхоног арлигажа пууба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин хадаа ?артинсагаа арлигажа ?ууба, бага шэгэшгээхэн басаганиин тарагаа ашилжа пууба.
        Тиигээд Хайбай мэргэн хадаа ханяажа ортибо. Ханяажа ортиходон, х??н ожирбо гэжэ, тэрэ этыхэ уухыймаяа хадал-гана гээшэ. Хатаниин арлигажа ?уу?ан хошхоногоо хамсы соогоо хэбэ, Нугаржан х?б??ниин бурхан шубуугаа таг дээ-Рээ хадалгаба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин ?артинсагаа таг Дээрээ абажа хадалгаба, бага шэгэшхээхэн басаганиин тарагаа хормой дороо хадалгажа ортибо.
        Тиигээд саашаа болжо байхада, Хайбай мэргэн уудэ татажа, соолдон оржо, хаанай мэндээр мэндэшэлжэ, хатан
        21 БУРятские народные сказки
        369
        рообоор дороободолжо, шэнэ ?онинмай ?уралсажа ?ууба даа лхатая. Аха?аан ?урна:
        —Хэр байжайна, юун ?онннма бннб? — гэжэ.
        —Юуншкэ ?онинма убээ даа, — гэнэ.
        Харуу Хара хаан ахан Хайбай мэргэн?аа ?урна:
        —Юун ?онинма бннб? — гэжэ. Тиихэдэн Хайбай мэргэн хэлэжэ ортибо.
        —Юуншкэ ?ониима убээл даа. Ганса иигээд танай тээшэ ябжа ябахадамнн, хатаниишни хадаа хамсы сооти хошхоногы шэнээн могой мурымни отолжо гараа ?ан. Тиихэдэ ехэ шэ-гэшхээхэниишни таг дээрээ хурай?ан ?артинсаги шэнээн шу-луу абажа, гартн руун шудэбэб. Тарти руун шэдхэдэмни, бага шэгэшхээхэниишни хормой дороо хэ?эн тарагындли тартин сай?аар удхаржа унаа.
        Тиигээдэл даа сааша, Харуу хаан ахан эдеэгээ мэдэгдэш-лэн хойноо эдеэгээ барни гаргажа шанба. Тогоогоо табъжа, тал а а тульжэ, тогоон соогоо эдеэгээ хэжэ шанжа ортибо.
        Тиихэдэн Хайбай мэргэн ошоод тэндэн, хам?алса?ан болоод, тогооин улаан туудэбшэ гал табяадла. Тогоониин ехээр бусалба. Бусалхадан, ехэ шэгэшхээн басаганиин ерээд эдеэгээ абха панаатай ядаба, хамсыгаа, гараа д?р?гк?еэ ?анжа. Бага шэгэшхээн басаганиин ерээд абажа ядна эдеэгээ. Хата-ниин ерээд абжа ядна, тэрэ тогоондоо оржо. Тиихэдэ Хайбай мэргэн: "Би хампалсууб", — гээд тогооин баряад, газаа тээшээ гуйжэ гарба. Газаа тээшээ гараад, унгэрсэг хара башлаг соогоо эдеэин хуу хэшх??д, ??р??н булгаа?андан ороод хэбтэнэ.
        Тиигээд булгаапанда хэбтэхэдэн, тэдэшни тэрэ эдеэгээ ад-хаа гээд, датин эдеэ шанхымаад харамнаад, Хайбай мэргэн-?ээн харуу Хара хаан ахан, орондоо барандаа ?л??р унтаба гээшэ.
        Унтаад, ??ниин утархай болоод байхада харуу Хара. хаан улднэ. ?лдхэдэн тууииин урдуур хадаа Хайбай мэргэн йэрээд, шагнаад хэбтэбэ. Тиихэдэн хэлнэ харуу Хара хаан ахан ха-тандаа:
        —Таг дээрэ шагайн шэнээн шара то?он байгаа ?энээ, тэрээни асарлаа, — гэжэ. Хатаниин ?эмээбэйхэнээр бо?оод ла, ааляар бо?оод, ошоод тэрэ шара то?оо абаад, таг дээрпээн асараад, ?арбайна. ?арбайхадан, Хайбай мэргэн хадаа хаани урда ?эмээбэйхзнээр ?арбайгаад абаад, шара то?ойн саанаа хээд хэбтэнэ.
        Хатанаа орондоо орходоо, хааниин хэлнэ:
        —Яагаабши, асарайш? — гэнэ.
        —Асараад, уг?? бэшаальби! — гэнэ. Тиихэдэн хаан хэлнэ;
        —Дуугай! Хайбай мэргэн дуулай, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд лэ болёод, датин хэбтэжэ байба.
        Датии хэбтэжэ байгаад хэлнэ:
        Гаг дээрэмнай^еври байгаа ?энээ, тэрээни дсарШ
        гэжэ.
        Хатаниин бо?оод ба?а асарна. Асараад, ??ниин хабхарта б??рн ?арбайхадан, Хайбай мэргэн топоод, ба?а саана хээд
        хэбтэнэ.
        Тигээд, хаан пурба:
        —Асарайш? — гэжэ хатаа. Тиихэдэн хатаниин:
        — ?г?? бэшаальби, — гэнэ. Хааниин хэлнэ:
        —Дуугай! Хайбай мэргэн мэдлэй, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд б ah а ?л?вр хэбтэжэ байна. Тиигээшхэ haa харуу
        Хара хаан ахан худы улвер хэбтхэм гэжэ бодоод, неэбэрнуу-дээ барьжа, шулаандаа гаржа одобо. Шулаан соогоо ороод, эдьхэеэ товргэжэ байхадан, Хайбай, мэргэн гараад, "ахайда-мни юун хулуушан оробаабдаа" гэжэ тэрээнээ гаргажа, баа бага нальжа хаяад, эдьхэ уухайен башлаг соогоо саашан хуу хээд, гараадал даа даатита боро даагандаа ?уугаад, гэр тээшээ талиижа ябана.
        80.БААБГАЙЕ ДИИЛЭГШЭ
        У дэшын наран орохо тээшээ тэг??лнэ.
        Х?бшэ тайга соо д?лии балай. Энэ ?едэ залуу ?амаршан туламтай ?амар ?ргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо яба?аар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хунэй тэбэрижэ х?-рэм??р бэшэ будуун аялза хуша обёороодхино.
        Тэрэ хушын узуур нэгэ тала?аа т?ймэртэ шатаад, х?нды торхо шэнги х?нхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохнд байра дайралдашабаб!" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа яба?а-н аад, досоогоо баясан, ара нюргаараа хунды руунь шургаад луушаба. Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-маар байра байба.
        Байн байтараа бар тайга соо хоёр х?нэй м?ргэлдэм??р бад балай харанхы болошоно.
        "Намаяа сохом т??реэд, х?бшэ тайгын хунды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ н?хэрнн панаан-да абтаад ?ууна ха", — гэ?эн бодолдо эзэлэгдэн ?ууна. Д?-тэхэи м?шэр намаагай хухар?андал болоод, нэгэ папагар ной-тон ноо?отой танигдааг?й адар томо амитан х?нды модонойнь ам?арые хабхаглан, м?н?? х?б?? налаад ?уушаба.
        Хорожо ?уу?ан залуу х?б??н ай?ан сошо?ондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ ?абха-гар ноо?отой амитан гэнтын аюулда харбагда?андаа х?бшэ тайгын х?нхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу х?б??нэй нюуртань б?леэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.
        "Энэ харанхы ??ни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ м?н?? х?б??н хараал шэ-рээл таби?аар х?л дээрээ бодошобо.
        Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муухай ?нэр гутаба. "Пэй, пэй1 Ямар з?дэг юумэн дайралдаба гээшэб) С?л??тэйхэн байгаал ?аа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халаглана.
        "Иигээд байхада яалтай гээшэб! Энэ х?леэгдээг?й уШар тухайда адагууша наадаша н?хэрт?? х??р?? ?аамни, хара?ан лэ х?нд?? хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-?эн ?анал бодолдо эзэлэгдэн байха ?едэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы ??ниие хаха харбан, х?бшын х?ндыг??р х??ешэнэ.
        Н?хэрни намдаа тэмдэг угэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуй?аань ?угалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. М?н??хид ?онирхолтой ушарынь ой. ухаан?аань юрэд?? гаранаг?й. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-даданг?й яба?аар орбогорхон отогойнгоо ?рх??р улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.
        Отог байрынгаа ??дэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран ?уу?ан Бадма ?бгэж??л х?л дээрээ бодон угтаад:-
        —Зай, шимни яаба гээшэбши? Али т??рибэ г?ш? Юундэ оройтобош? — гэжэ ?анаа зобонгёор хэлэбэ.
        —Т??реэшьег?йб. Яба?аар байтарни орой болошоол, — гээд бээрэнги гараараа тобшоо тайлажа ядан байхадань, н?-хэрынь ту?алан байха зуураа:
        " — Холо ябашоо г?ш? — гэбэ.
        —Тиигээ. ?амар элбэгтэй газарта ороод, тэрээндээ х?-тэл??л?ээр, мэдэнг?й саашаа холо ябашооб, — гэжэ \ залуу ?амаршан боло?он ушараа н?хэр??? нюуба.
        —Пэй, пэй! Яагаа муухай ?нэр гутанаб! — гээд, Бадма убгэж??л н?хэрэйнгээ урда?аа гайхангяар харан гэхэдээ, — ?гы, нюуршни… Унаба, ду?аба г?ш? — гэжэ б?ри ?онирхо-шобо.
        "Нюу нюу?аар байтарни, нутар?анай заб?араар бултай-балтай! Байра дээрээ балшыса баригда?ан хадаа хэлэжэл ?алаха болобо гээшэб", — гэжэ бодон, х?нд??р амисхалаад:
        —Хэндэшье хэлэжэ болохогуй, нэгэл ?онирхолтдй ушар дайралдашаба, — гэжэ хамар дороо губэд гэбэ.
        — ?онирхолтой! Зай, зай, саашань…
        —Отог?оо сааша х??р тараахаг?й хадаш…
        —Тиимэ ааб даа! Ойн модон гэршэ болуужан гэжэ тан* гаригланаб.
        ?ониноо эхин?ээнь адаг х?рэтэрынь хуу х??рхэтэйнь ээр-гэ, "?нэх??р?? г??" — гэжэ Бадма ?бгэж??л энеэдэ?ээ барижа ядан, ?уга харайн бодошобо.
        —Шамда энеэдэн, намда ханяадан. Шамайе иигээд эхнл-хэ гэжэ таажал байгаа ?эм, — гээд ш?бгэ ???шэ дээрэ ?уу-?аидал, сайгаа салгидхуулба.
        Энеэрэн Бялма "й-ам/^лага багя зали абааЛВвмдаад:
        дэшын наран орохо тээшээ тэг??лнэ. Хубшэ тайга соо дул ни балай. Энэ уедэ залуу ?амаршан туламтай ?амар ?ргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо ябапаар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хун эй тэбэрижэ х?-рэм??р бэшэ б?д??н аялза хуша обёороодхино.
        Тэрэ хушын узуур нэгэ тала?аа т?ймэртэ шатаад, х?нды торхо шэнги х?нхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохид байра дайралдашабаб.'" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа яба?ан аад, досоогоо баясан, ара июргаараа х?нды руунь шургаад ?уушаба, Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-наар байра байба.
        Байн байтараа бар тайга соо хоёр хунэй м?ргэлдэм??р бад балай харанхы болошоно.
        "Намаяа сохом т??реэд, х?бшэ тайгын х?нды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ нухэрни ?анаайда абтаад ?ууна ха", — гэ?эн бодолдо эзэлэгдэн ?ууна. Д?-тэхэн мушэр на ма а гай хухар?андал болоод, нэгэ папагар ной-тон ноопотой танигдаагуй адар томо амитан х?нды модонойнь ам?арые хабхагл'ан, м?н?? х?б?? налаад ?уушаба.
        Хорожо пуу?ан залуу хубуун ай?ан сошо?ондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ ?абха-гар ноо?отой амитан гэнтын аюулда харбагда?андаа хубшэ тайгын хунхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу х?бу?нэй нюуртань булеэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.
        "Энэ харанхы ??ни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ м?н?? хубуун хараал шэ-рээл табипаар хул дээрээ бодошобо.
        Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муу If хай унэр гутаба. "Пэй, пэй! Ямар з?дэг юумэн дайралдаба гээшэб) С?л??тэйхэн байгаал лаа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халагланв.
        "Ингээд байхада я алтай гээшэб! Энэ х?леэгдээг?й ушар тухайда адагууша наадаша н?хэрт?? х??р?? ?аамни, хара?ан лэ х?нд?? хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-?эн ?анал бодолдо эзэлэгдэн байха ?едэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы ??ниие хаха харбан, х?бшын х?ндыг??р х??ешэнэ.
        Н?хэрни намдаа тэмдэг ?гэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуй?аань ?угалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. М?н??хил ?онирхолтой ушарынь ой ухаан?аань юрэд?? гаранаг?й. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-даланг?й яба?аар орбогорхон отогойнгоо ?рх??р улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.
        Отог байрынгаа ??дэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран ?уу?ан Бадма ?бгэж??л х?л дээрээ бодон угтаад}
        —Зай, шимни яаба гээшэбши? Али т??рибэ г?ш? Юундэ
        оройтобош? — гэжэ ?анаа зобонгёор хэлэбэ.
        —Т??реэшьег?йб. Яба?аар байтарни орой болошоол, — гээд бээрэнги гараараа тобшоо тайлажа ядан байхадань, н?-
        хэрынь ту?алан байха зуураа: ' — Холо ябашоо г?ш? — гэбэ.
        —Тиигээ. ?амар элбэгтэй газарта ороод, тэрээндээ х?-тэл??л?ээр, мэдэнг?й саашаа холо ябашооб, — гэжэ \залуу ?амаршан бола?он ушараа н?хэр??? нюуба.
        —Пэй, пэй! Яагаа муухай ?нэр гутанаб! — гээд, Бадма убгэж??л н?хэрэйнгээ урда?аа гайхангяар харан гэхэдээ, — ?гы, нюуршни… Унаба, ду?аба г?ш? — гэжэ б?ри ?онирхо-шобо.
        "Нюу нюу?аар байтарни, нугар?анай заб?араар бултай-балтай! Байра дээрээ балшыса баригда?ан хадаа хэлэжэл ?алаха болобо гээшэб", — гэжэ бодон, х?нд??р амисхалаад:
        —Хэндэшье хэлэжэ болохог?й, нэгэл ?онирхолтбй ушар дайралдашаба, — гэжэ хамар дороо губэд гэбэ.
        - ?онирхолтой! Зай, зай, саашань…
        —Отог?оо сааша х??р тараахагуй хадаш…
        —Тиимэ ааб даа! Ойн модон гэршэ болуужан гэжэ тан-гарнгланаб.
        ?ониноо эхин?ээнь адаг х?рэтэрынь хуу х??рхэтэйнь ээр-гэ, "?нэх??р?? г??" — гэжэ Бадма убгэж??л энеэдэ?ээ барижа ядаи, луга харайн бодошобо.
        —Шамда энеэдэн, намда ханяадан. Шамайе иигээд эхил-Х9 гэжэ таажал байгаа ?эм, — гээд шубгэ ???шэ дээрэ ?уу-Ьандал, сайгаа салгидхуулба.
        Энеэрэн Бадма ?бгэж??л нэгэ бага залн абажа намдаад:
        taps- амитанайнгаа юун бай?ые ?анаарай, — гэбэ.
        —Харин тэрэмни юун байгаа гээшэб…
        —Зай, зай. Биш хуушанай ангуушан хадаа тухайлжал байнаб. Уряалгуй айлшан а а хундэтэй г??р х?леэнг?й, сошоо-гоод тэрьед?улжэрхн?эншни муу байна даа.*
        — ?э! ?ш?? х?ндэтэйгввр. Мун??шье х?рэтэр?? ?е м?еэм лалгана?аар.
        —Таняагуйб гэнэ г?ш? ТэрээнтэйШни ?гл?? танилсуул-хал байхаб, — гээд, Бадма убгэж??л уитаридаа орошоно.
        Залуу х?б?ун ?гл?? эртэлэн бодожо, сайгаа шанахаар т?-хеэрбэ.
        —Залуу н?хэр, мэнэ гэ?ээр сайлаадшье яалайбди. Шаруу-Лаяа асаржа шанаха, шарахаяа мэдэлши.
        — ?э! Манай ?енаагаар хаана тиимэ бэлэн шаруу?ан байха юм.
        —бэлэн ??сэеэ шоно нохойн аманда оруулжархюужаб-ди, — гээд, Бадма ?бгэж??л буугаа шал гажа ?зв?д, газаа тээшээ гарана.
        Залуу х?б??н н?хэрт?? харгышан боложо, урдань ороод ябана. Уданшьегуй хунды хушынгаа узуурта ерэжэ, эндэ шэ-бээлэн ?уугааб гэжэ огсомоор дуугараад, айнги нюд??р н?хэ-рэйнг?? урда?аа хараад зогсоно.
        —Хура бороодо шэбээлмээр зохид байра оло?он бай-гааш, — гээд, Бадма убгэн тэрэ дороо м?р сараа шэнжэл-бэ. — 'Хаана холо ошоо гэбэш. Энээн тойрон уна?ан лэ байха, — гээд. ута ?орьмой ногоо набтайса дараад харай?ан м?р м?щхэхэдэнь, арба гаран алхамай газарта томо?оо томо ?лэг-шэн баабгай харайса дээрээ унаша?ан хэбтэбэ., >4
        —Зай, залуу нухэр! Наашаа дутэлэлшн. Хуншуухан унэр-тэй д?хии хаягша н?хэр?? танижа абалшн, — гээд энеэбхилэн байба.
        Залуу хубуун харамсаараа:
        —Ай, ш?дхэр абаг! Энэл шолмо намайе сошоо?он бай-балтай, — гэжэ гайхашаа баран бай?аар, — ?гы, энэ амитан юундэ ухэшэбэ гээшэб? — гэбэ.
        — ??р??шье ?х?? бэшэ….Шимни гайтайхан лэ х?йхэрз??н байбаш.
        —Яагаад?..
        —Нэгэ дахин бадашаад, ёбороод, баабгай алажархихадаа тэмсэлг?й х?сэтэй х?н бай. наш даа, — гэжэ наада бариба.
        —Бадма абгай; болнл даа.
        —Баабгай гээшэ ехэ* сошомхой, уурганша юм даа. Хура бороогой уедэ бд?а шам шэнги хорохоёо тэндэ пуун гэхэдээ, хулеэгдээгуй шинии хашхараан, ёбороондо. гэнтэ. ехээр. айлан сошо?ондоо зурх?? Хахараад унашоол даа.
        —Иимэ адар томо бэетэй аад, ?хэтэр?? айха гээшэнь ?оиирхолтой байна даа! — гэжэ залуу х?б.??н. убгэн, ангууша-найнгаа хэлэгшые этигээ юм гэхэ.
        81. ?МЭДЭН Б?ХЭ
        Урда балар сагта Монголой нэгэ баатар ехэ х?шэтэй байгаад барилдаха х?ниие "ложе ядадаг байгаа ха. Далайн хойно ехэ х?шэтэй х?н бии гэжэ дуулаад, тиишэ ошобо. Хэдэн хоног ябажа хурэбэ. Эгээ т?р??н нэгэ дархалжа бай?ан х?нтэй уулзаба. Тэрэ х?н эмээ-лэй буургэ сабшажа ?ууба. Монголой б?хэ ?ураба: — ?мэдэн б?хэ хаана ?уудаг бэ?
        Дархалжа байгаашань ?мэдэн б?хэ ??р?? м?н бай?ан юм. ламтая барилдахаяа ерэ?эн хун гэжэ ?мэдэн бухэ мэдээд, сабшажа бай?ан б??ргээрээ "тээ тэрэ байна" гэжэ зааба. Шхэдэнь бажуу?ан модон?оонь ш???эн гоожобо. Монголой Оаатаршье мэдэжэрхёод, ?мэдэн бухые ?орижо, зэд гаа?ан-даа тамхи шангаар шэлээд ?гэбэ. Тиихэдэншье тэрэнь зэд гаа?анаинь хобшогоносо ?угшаба 1 Монголой б?хэ хэлэбэ;
        v""~" ?мэдэн б?хэ та гээшэ г?т? Тантай барилдахаяа аяар холын Монгол?оо ерэбэлби.
        Тиихэдэнь ?мэдэн б?хэ хэлэбэ: мины 'Мэ* би ??Р?? гээшэб. Барилдаха х?сэлэнтэй ерэбэл,
        "яи, о "Э?ЫТЭ5 Т?Р??Н барилдаад узыш, эжыемни хаяа ?аа, "амтаи ?зэнэ б&зэш.
        апгЙГОЛОЙ б.?хэ ?мэдэн б?хын эхэтэй барилдаад, яахын аргагуй унашаба. Тиихэдэнь ?мэдэн б?хэ хэлэбэ: ва?1най? ЫД^ЭМНИ унаа ?аа "намтай жагсахаг?йш даа, барил-
        Мп" * хэРЭгг?й, нютагаа бусаха болоош даа. таа буса? б?ХЭ ЭХЭНЭР Х?НДЭ Унаад. ехэ муулартай нютаг-
        82.Б?ХЭ БААЛГА
        Урда сагта нэгэ угаа томо бэетэй, хусэ ехэтэй, ухаа муутай Бухэ Баалга гэжэ хун суудаг байгаа. Тэрэш алгуй ясанай хун гэлдэдэг. Тэрэ хун зондо ?аад тодхор табидаг, амар заяа ?з??лдэгг?й, адуу ма-лыень хулуудаг бэлэй. Адуунай хорёо соо ороод ?неэ малые вэеэрээ даража унадаг байсан юм. Эдихэдээ нэгэ хони ган-саараа эдндэг сэн. Гэргэн ?гыг??р суудаг байгаа.
        Нэгэтэ х?н??дээр боосоо табяад, хадасаа гэрэйн шэнээн шулуу хамхалжа асараа. Хээгуур хоноод ябадаг, х?н??дые ехээр аилгадаг байба. Х?н??д тэрэниие алаха гээд яашье дии-лэаэгуй.
        Нэгэтэ далайн саанасаа ехэ х?сэтэй баатар гаража ерэбэ. Амитан зон Бухэ Баалгые ерэсэн баатартай тудалдахыень далайн эрьедэ эльгээбэ. Хоёр баатар хэмнай урид шаахаб гэжэ жээрбэ татаба. Т?р??н далайн саанахи баатар шааха болобо. Тяятээд гурба хоноод уулзахаяа хэлсээд тараба. Гурба xoj а*ад байхада улад зон далайн эрьедэ сугларба. Б?хэ Баалга эрьея дээрэ байгаад ?гэнэ, ерэгшэ баатар хажуугаарнь нара уруу гурба тойроод, томо гэгшэ нюдаргаараа Б?хэ Баалгыень тархи дээрэсээ доошонь табижархиба.
        Бухэ Баалга нэгэ "ёг" гэжэ дуугараад элсэ уруу aJia'Ja? туласа орошобо. Х?н зон одоош Бухэ Баалга?аа салабабД гуща санан байтарнь, Б?хэ Баалгань х?л?? арай гэжэ элсэ. соо?оо татажа гаргаба. Тин толгоёо нэгэ эльбээд амарха гэж сууба. Далайн саанасаа ерэгшэ энэ ???лшымни ?дэр r3^f мэдээд, ??рынг?? х?н??дтэ архи эдеэ асарха гэжэ захироа^ Бултадаа х?н зон архидаба. Тиин наранай орохо багта Дя~ лНЙм саанахи баатар ??рынг?? х?н??дээр rap гараа барилда-жа ???лшынхеэ мэидэшэлээд, Бухэ Баалгын урда байжа угЭ'
        бэ. Бухэ Баалга хажуудань ошожо, гартаа пялд байса нёл-боод, баатарай сээжэ уруунь шаажархиба, Тиихэдэнь Б?хэ Баалгынь нюдаргань далайн саанахи баатарай нюргаарынь гараа юм сэн. Ерэгшэ баатар ами голоо табиба,
        Энээнэй с??лээр Б?хэ Баалга урданайхяараа х?н зониие тоножо, б?ришье амар заяаень мартуулба. С?ни б?ри нэгэнэй хашаа?аа ?неэн г?, али морин ?гы болошодог байба. Х?н??д яажа Бухэ Баалгые ?гы хэхэб гэжэ арга бэдэрнэ. Энэ ?едэ тэндэхи нэгэ ангууша х?н ой тайга соо ?ш?? нэгэ баатарай гэр хараба. Тэрэнь угаа х?сэтэй ан г?р?опые улаан гараараа барижа эдидэг байгаа. Ангуушан гэртэнь орожо, Б?хэ Баалга тухай дуусан хэлэжэ, абархые гуйба.
        —Зай, тэрэнээ намда ?гл??дэр эльгээгээрэйгты, — гэжэ Арсалан б?хэ хэлэбэ. (Шэнэ баатарынь иимэ нэрэтэй байгаа).
        Ангуушан гэртээ ерэжэ, х?н зондоо дуулгажа, бултадаа сугларан Б?хэ Баалгада ошобо. У хаан бодолоо г?йлгэжэ, арга мэхэеэ гаргажа тэдэнэр Б?хэ Баалгые Арсалан Б?хэ урина гэжэ ?нэнш??лбэ.
        ?гл??дэрынь Б?хэ Баалга х?хюутэй ой уруу ангуушанай заасан тээшэ гэшхэлбэ. Яба ябасаар ерэжэ, Арсалан Баатарай гэртэнь ороно. Ороходонь Арсалан Б?хэ остоол х?ндэтэйг??р угтажа, урда буландаа суулгаад, томо шэл архи табиба. Тэдэ хоёр энэ тэрэ юумэ х??рэлдэжэ суутараа тэрэ шэл арси дуусан уужархиба. Тиин Арсалан Б?хэ Б?хэ Баалгынгаа согто-сыень мэдэжэ суурисаа бодожо:
        —Т?рг??р газаашаа гараад ерэхэмни, моримни тасалжа ябашоо ?гы юм аабза, — гэбэ.
        Б?хэ Баалга гансаараа ?л??д, энэ тэрэ юумыень шэнжэл-жэ харана. Остоолынь шэнэсээр хээтэй, стулнуудай орондо мун лэ шэнэсэн тайрадасад. Хэды саг ?нгэрбэ, Арсалан Б?-хэнь орожо ерэнэг?й. Б?хэ Баалга бодожо газаашаа гарахаа туршахадань, ??дэниинь бата бэхеэр х?ш??тэй, х?нэй нээхэ аргагуй. Гэр соогуурынь нэгэ эрьеэд, шэнэсэн модоной тайра-даса абажа, Б?хэ Баалга ??дыень булга сохёод, газаашаа гуйжэ гараба. Энэ уедэ Арсалан Б?хэ томо б?д??н модо ба-ринхай, Бухэ Баалгые алаха гэжэ х?леэжэ байгаа бшуу. Тиигээд Б?хы Баалгын г?йжэ гарахатай сасуу тэрэ б?д??н мо-доороо бии ?гы шадалаараа орой уруунь буулгажархиба. Бухэ Баалга тархяа суу сохюулбашье Арсалан Б?хэеэ дороо даража унаба. Арсалан Б?хэеэ диилэжэ, нютагаа бусажа ерэ-хэдэиь, х?н зон ехээр гайхажа:
        —Хэр сайн ябажа ерэбэш? — гэжэ асууна.
        —Сайн, сайн ябажа ерээб. Гансал тэрээндэтнай тархяа сооро сохюулааб, тархимни ужэжэ байна, — гээд толгой дээрэсээ альганай зэргээр хаташа?ан ар?а хуулажа, — Сорокам-воронам! — гээд ??дэнь шэдэдэг байба.
        —Арсалан бухэ хэр х?сэтэйб? — гэжэ х?н??дэй асуухада: — Толгоёо сооро сохюулаад, хэр х?сыеншье ойлгожо
        ядааб. Нэгэ табатай азаргын шэнээн юумэн доромни тэршэ-
        йээл даа, — гэжэ Бухэ Баалга харюусаба.
        —Иигэжэ улад зон хусэтэ Бухэ Баалгые алажа ядаа юм гэлсэгшэ.
        83.ЗЭЭДЛЭЙ Б?ХЭ
        Нэгэтэ аха д?? хоёр суудаг байгаа. Тэ-
        дэнэр эртээр эхэ эсэгэ?ээ гээгдэсэн тула ехээр зобожо, х?н??д боложо ядан айлнууд?аа эдеэ хоолой улдэсэ эрижэ ябадаг сэн. Хэды муу суудалтайшье хадаа, ахань ехэ хусэтэй эрэ боложо, д??нь угаа сайхак х??хэн боложо ябаа. Долоо насатайдаа ахань ганса морёо тэргэдэ хуллэжэ, х?н??дээр ойдо т?леэндэ ошолсобо. Т?леэ ехээр ашаад, гэртээ бусажа ябатараа моридынь бултадаа шабарта байшоо ха. Х?н??д тэргэеэ т?лхинэ, морёо сохино, теэд урагшаа ябаха юумэ угы. Гансал долоотой х?б??н санаа амар тэргэ дээрээ суужа байба.
        —Эй, наашаа ерыш, тусалалдыш! Юундэ суужа байгааб-ши, — гэжэ арбаад х?н??д нэгэ ашаатай тэргэ шабар соосоо гаргажа ядан уур сухал болонот.
        —Гуталаа тайлажа байнаб, мор и доо буулгажа хажуу тээ-шэнь гаргагты, — гэжэ долоотой х?б??н харюусаба.
        Х?н??д ехээр гайхалдажа, юугЭэшье хэхэеэ мэдэжэ ядан байба. |
        —Моридоо буулгагты, юундэ байгаабта? — гэжэ м?н?е долоотой х?б??н сухалдаба.:"". •
        Хул нюсэг??р шабар ойможо, т?р??шын мори тэргэсээнь зайлуулжа, хажуу тээшэн гаргаад, е?р?? мориной орондо орожо ашаатай тэргыень ходо татажа гаргаба.
        Х?н??д гайхахын ехээр гайхажа, моридоо с?л??лжэ угэбэ. Долоотой х?б??н б?хы тэргэн??дыень бэеэрээ шэрэжэ гаргаад, ехээр эсээ гэсэишье янзагуй юумэ байба.
        Х?н??д х?б??е тойрожо:
        —Манай нютагта иимэ х?сэтэй х?б??н т?р??, — гэжэ бая-саиад.
        Тиин энэ хубуугээ урдын суута б?хын нэрээр Зээдлэй бухэ гэжэ нэрэ угэбэд.
        Зээдлэй бухэ бултанай т?р?? орожо, зоноо хойноо дахуу-лан гэр тээшээ бусаба.
        Хэдэн удэр унгэрсэн хойно, н?г?? нютагай ехэ баян х?н тэрэ х?бу?е ерэхэ г??лэбэ. Х?б??иэй ошоходо баян хэлэбэ:
        386 ЖШШкШ
        —Энэ ?дэр??? намда ажалладаг болохош. ОАдо ошожо т?леэ бэлдэхэш. Д??шми манайда таэаахи досоохи юумэ хэлсэнэ аабэо.
        Х?б??н ойдо гараха боложо, д??нь хубса?а хонорынь бэлдэнэ. Зээдлэй б?хэтэй ажаллаха х?н??д энээн?й х?сэтэйень мэдээд, дуратайгаар ой тайгада гаралсабад.
        Хэдэн ?дэртэ т?леэ бэлдэжэ, нэгэтэ удэшэ амаржа сууха-дань Зээдлэй мэргэнэй хажууда нэгэ т?леэшэн Зээдлэй б?хэдэ хэлэбэ:
        —Баяндамнай нэгэ хаан ерээд, шинии д??е х?б??ндээ ?ам-га хэхэмни гэжэ х?ш??р абаашаа. Тиигээд ?ш?? шамаар эараса хэхэмни гэжэ олон" дайсадые шамайе барижа асарха гэжэ эльгээгээ. Тэдэнь. наашаа ерэжэ ябана.
        Зээдлэй бухэ ехээр сухалаа х?рэжэ, нэгэ б?д?ун модо орбон-тойнь ?уга татаад, дайсадые угтахаяа ошобо. Харан гэхЭдэнь зуугаад х?н ?омо зэбсэгээ бэлдэнхэй, мори унанхай ой уруу орожо ябаба. Зээдлэй мэргэн угтажа ерээд хэлэбэ:
        —Та юун хун??д, ямар хэрэгээр ябанабта?
        —Бидэ шамайе барижа ??рынг?? хаанда абаашахамнай. Тэндэ зараса болохош. Сайн санаагаараа ошоогуй саашни, тумэр гэнжээр хулеэд абаашахабди, — гэбэ ахалагшань.
        Зээдлэй бухэ модоо дээшэнь ?ргэжэ:
        —Хэн амин голдоо хэрэгтэйб, арилагты! — гэбэ.
        —Ха, ха, ха, — гэ?эн энеэдэн дайсадай з?г??? дуулдажа, тэдэнэр баатар х?б??е тойрон абаба.
        Ахалагшань морёо д?тэл??лэн, Зээдлэй б?хые ташуураараа нэгэ буулгаба, тиин энэ ?едэ Зээдлэй б?хын модондонь дай-рагдажа. ами голг?й унаба. Бэшэниинь ехээр сухалдан доб-толжо оробо. Зээдлэй бухэ' модоороо иишэ тнишэнь сохижо оробо. Сохихотойнь лэ адли хоёр гурбан хун морйн?оон унана.
        Хахад зонойнгоо унасан хойно бэшэниинь Зээдлэй баата-рые диилэхэеэ болёобди гэжэ мэдээд, гэр тээшээ зугадабад. Тэдэнэй хойносоо Зээдлэй б?хэ мори унаад намнаба. Намна намна?аар хаанай ордон туласа ерэбэ. Харахадань олон сэрэг-шэд бэеэ бэлдэнхэй, мори унанхай урдасаань шуумайба. Зээдлэй баатар тэдэнэртэй гансаараа тулалдажа байна. Энэ ?едэнь д??нь ахаяа тулалдажа байхые мэдээд, яажа тусалха аргаяа бэдэрнэ. Тиин нэгэ зулада гал носоогоод, хаанай ордони ша-таажархиба. Хун зон ухаа мэдээ алдажа, "хаантанние аба-рыт", — гэжэ оог-хааг табилдана. Сэрэгшэдшье иншэ-тиишээ гуйлгэлдэнэ. Зээдлэй бухэ олон газар шарха абасан, нюур. гарынь улаан шу?ан болошо?он юумэ сохилдожо байна. Шадал шэнээниинщье бага боложол байна. Хаанай богоолнууд шэнэ баатар ерэжэ, манай зэрлиг хаае сохижо байна гэжэ мэдээд, Зээдлэй баатарта тусалжд оробо. Энээндае харамсаараа дай-сад иншэ-тиишээ таран амн голоо абаржа ?гы болошобоч. Д??нь г?йжэ гаража ерээд хэлэбэ:
        —Хаан х?б??тэеэ, самгатаяа зугадаха гэжэ байна.
        25*
        Зв7
        Зм.1.т" й баатар тургэн гэгшээр морёороо1 туйлгэжэ хаанай харуул бутл еохёод, хаантанине хулеэд асарба. Улад зон сул??
        абасанаа мэдэжэ, хаантан тээшэ нёлбоно, хараал шэрээл тЩ бина. Хун бухэнэйнь аха дуу энэ хаанай барлаг боложо, удэ-рэй удэргЭ сохюулжа арвй амиды ябйсан байсаа.
        Уладууд Зээдлэй бухые тэдэнэй хаан болгожо, а рад-зон и не сайнаар хутэлбэрилжэ ябахыень гуйба. Т^гНгэжэ(;Зээдлэй бухэ залуу насандаа хаанай пуури эзэлээ юм гэлсэдэг: $; Худал юм гу, али унэн юм гу? Туухэ ха юм даа.
        84.ПЕТР ПЕЭРВЭ ЗАЯАГАЙ ХУБУУН ХОЁР
        Заяагай ганса хубуун арбаад на?атайдаа сухын эрьедэ хубса?аа тайлажа хаяад, ?ураггуйг??р угэй болошо?он юм ха, тиихэдэнь турэлхидынь — эжы аба хоёрынь х?б??н у?анда орожо ухэшэбэ гэжэ багсаа-ьан байгаа. Энэ ушар хадаа бурхан шажангай буряад орондо дэлгэрээдуй байхада боло?он гэлсэдэг.
        заяагайхи ?урагг?й зузаан уйдхар гашу уда л да дайрагдаба, ?ара жэлн??дэй унгэрхэ бури гашуудалынь нимгэр нимгэр?ээр х?б?унэйнгээ тухай марта?ан шэнги болобо. аба эжы хоёрынь хубууиэйнгээ сасуутаннне харахадаа адлншархан "х??рхэймнай мэндэ ябаа haa, иимэ томо хубуун ябаха юм пэн ха юм даа" гэжэ шаналан панадаг байгаа.
        заяагай ганса хубуун у?андашье орожо ухээгуй, харин эрдэм иомдо пурахам гэжэ баруун жуу гараша?ан юм гэлсэдэг. тэндэ хорин найматай болотороо ном узээд, нюгагаа бусажа ерэлэн гэхэ.
        гэнтэ гэртээ орожо болохогуй, эжы абамни х?гшэр??, гэнтэ баярлаад, досоогоо буруутажа болохо, аргааханаар мэдуулхэ ё?отойб гэжэ бодоод, ондоо тээ?ээ яба?ан лама болоод гэртээ оробо. ороходоншье эжы абань танихаар бэшэ, ондоонууд, х?гшэн??д болошоод байба. аяар хорёод шахуу жэл уягэрое ха юм.
        олон ?анаа бу ?анаг гэжэ заяагай х?б??н у?аяда орожо ?хэ?эн хун болоод, хубса?аа хаяад, ондоо хубсапа ?мд??д ябаша?ан байгаа. тиигээг?й ?аань, заяатан ганса х?б??гээ тяимэ холо орондо яашье табихаг?й байгаа. х?б??мнай амиды юм гэжэ тэдэ хоёр х?гшэд хороншье ?анааг?йл.
        холо?оо ерэ?эн лама болоод, хонуулхын зубш??л абаба. нэгэ хоноо, хоёр хоноо, гурба хоноо… ?уулдэяь заяатаниие хашараабз, "яагааш хашартай лама гээшэб даа, даар дарнн
        ж

        болоод лэ, шалын заха эээлээд лэ хэбтэхэ, хунэй ябаха гара-
        хынш аргагуй", — гэжэ заяагай х?гшэн хараал шэрээл табидаг болобо. д?рбэдэхи хоногтоо самсаа тайлажа нюсэгэлээд, нюр гаараа гал тээшэ хараад унташаба. ?гл??г??р эртэ заяагай х?гшэн галаа т?леэд, унтажа байпан ламын нюрганда томохон мэнгэ харажархиба.
        — ?бгэн, энэ ламынгаа нюргандахи мэнгэ харалши даа, яагаа манай х?б?унэйхи шэнги адли юм, — гэжэ хугшэни заяадаа ?айрхаба.
        заяашье бодоод, х?гшзнтэйг?? ламын нюргандахи мэнгые хаража ?онирхон байтарань ламань ?эрншэбэ.
        —х??рхы, манай х?б??мнай нюргандаа ннмэ мэнгэтэй юм ?эн даа, — гэжэ заяа ?бгэн ламадаа хэлэбэ.
        — ?гы, битнай танай х?б??н гээшэ аабзаб, танннаг?й гээшэ г?т? — гэжэ ламань дуугарба.
        тиихэлээрэнь эхэ эсэгэ хоёрынь "баярла?ан хирээ бархир-ба" гэ?эндэл, уйлалда?аар х?б??ндээ а?алдашабад.
        яба?ан тухайдаа эхэ эсэгэ хоёртоо бултыень х??рэжэ ?гэбэ.
        заяа, заяа, заяатай даа, заяагай х?б??н ерээ даа! — гэжэ
        тойроод бай?ан айлнуудаараа морёороо г?йлгэжэ ябаад хашхарба. оройдоошье хэрэгг?й аад лэ, х?хи?энд?? ойн заха х?-рэтэр г?йлгэжэ ошоод ерэпэн'юм ха.
        заяагай х?б??н баруун жууда эрдэм номдо ?ураад ерэхэ-дээ, буряад орондоо бурхан шажаниие баталуулан дэлгэр??лхэ х?сэлэнтэй ерэ?эн байгаа.
        тиимэ х?сэл бодолоо бэел??лхын т?л?? хаантай уулзахаар петроград х?рэтэр ута замда мордохоор т?хеэрбэ. м?но? байгаа шэтын областиин петровск заводто тэрэ сагтаа хадаа ехэ. ?айн т?мэршэ дархан бии юм гэжэ суурха?ан юм хаш. тэрээндэ тэргэеэ за?уулха гэжэ петровск заводтохи нэгэ кузница да заяагай х?б??н оробо. тэндэнь хаанай тамгатай алтан кольцо-той ундэр сагаан ород дархан байба. "энэ миин х?н бэшэ" гэжэ бодоод, заяагай х?б??н зори?он зоригоо тобшоор хэлэжэ ?гэбэ. тэрэ ород дарханиинь нэгэдэхи петр пеэрвэ бай?ан юм ха.
        петр хадаа заяагай х?б??ниие гэртээ урижа абаашаад, ехэ бэшэг бэшээд:
        —хаанай ордондо орохонь м?н?? сагта ехэ хэс?? болоо юм, т?б?эн хуниие оруулхаг?й байха, хэрбэеэ шамайе оруу-лааг?й ?аань, ямар нэгэн аргаар хатанда оруулдаг эдеэн соонь кольцо хэндэщье харуулангуй хэжэрхёорой, — гээд петр хур-ган?аа алтан кольцогоо ?угаджа угэбэ…г(. т*'
        . — тэрэнэй ?у?лдэ шамайе дуудуулхадань энэ бэшэгымнн хатандам харуулаарай.
        тэрэ carja петроград хурэхэнь тон хэс?? байгаа. т?мэр хар-
        гышье угы. Заяагай х?б?уи "эрэ- хун эори?ондсю" гэжэ хэдэхэй сага* ?ягэр?эн хойно Петроград хурэжэ ерэбэ.
        УиМЭэрээшье хаанай ордондо яагаадшье орожо шадабагуй. Хэдэн хоног ордоной газ а ахи харшан соо- хулеэбэ. Нэгэ ураг* шатай саг дайрзлдажа, хатанда оруулха эдеэн соон алтан коль-иогоо хаяжархиба. Хатан эДеэлхэдээ эдеэн со??оо" н?хэрэйн-гО§ алтан кольио оло. холоороо гайхахын ехээр га их аба.
        Арад зон доо, бурхан шажандаа урбаба гэжэ нэгэдэхи Пет-рые худалаар хардаад, орден шадарайнь yjfafa хэядэшье- мэ-дуулэнгуп Хилый Сибирь хударс?лэжэрхи?эн байгаа юм ха. Хётанннень мэхэлхэ гэжэ Летртэ аб адляар шабараар хуниие хээд. "нухэршни на?а барашаба" тээд, х?д??лжэрхи?эн гэнэ. < ?хэ?эн нухэрэйнг?? кольцо олоходоо хатаишье м?шх??д; м?рд?ед хая?ан хуниие олоодхибо. гущ
        Заяагай хубууниие орДондо хатан дуудуулба. Ороод Петров ?гэ?эн бэшэгынь хатан дань барюулба-. Хатан бэшэгыень ун-шаад, ордон шадарайигаа буруу ?аналтаниие ха алта да хаагаад, нэгэдэхи Петрые холын Сибирь?ээ асаруулхаар уладаа эльгээбэ.
        Хатаншье арсалтаг?йг??р буддын шажангые буряад уладай дунда тараажа боломоор гэжэ батал?ан юм ха. Тэрэ саглаа хойшо эгээ туруушын шажан дэлгэОжэ, Заяа хамба гэжэ х?н буряад зоной элидэ гара?ан юм ха.
        85.ХОЁР ТЭЭШЭЭ ТАРХИТАИ ГЕРБ
        Урда сагта энэ манай орондо хаан гэжэ ?гы байгаа. Хуу баяд ноёд, ламанар
        дээдэ захатай, тэдээндэ хун зон мэдэлтэй байгаа. Ог изгуурай баян х?н ноён болдог байгаа. Тэрэ сагта ондоо г?рэн??дтэ хаан гэжэ байдаг байгаа.
        Урда ороной нэгэ гурэнэй хаан ондоо г?рэн??дээр ябадал-тай бай?ан байгаа ха. Тыгээд манай энээгээр нюусаар нэгэ н?хэрг?й эхэнэрэйд? х?рдэг, амардаг байгаа. Тыгээд тэрэ хаан на?атай болжо гу, али ондоо ушараар ту — ябахаяа боли?оор они холо болоо. Тыхэ уедэ тэрэ ?амган х?б??тэй болоо. Х?б??-ниинь ?д?р бери мантагар боложо, ехэ ??дэргэн ?онорхон ухаа-тай, ?айхан ?хиб??н боложо эхилээ. Гурба-д?рбэ х?р??д байхадаа, эхэ?ээ асуудаг байгаа:
        —Би хэнэй х?б??н гээшэбиб? Эсэгэм хэн юум бэ? Хэн гэжэ нэрэтэй юм? — гэжэ м?т??р намайе ?хиб??д эсэгэ ?гыш, ?нш?н хун гээшэш гэлсэнэл, гасаална, наадална, намда ехэ муу байн. Би ??р?? ?анахадаа эсэгэг?й х?н гэжэ юу байха юм гэжэ ?анадаг байнам. Тыгээд эсэгынгээ ямарыншье мэдэ-нэгуйб даа, эсэгын тухай юушье мэдэнэгуйб.
        Тыгэжэ hyp а ад ?алахаг?йдэнь:
        —Ши эсэгэтэйш, эсэгэш ехэ ?айн х?н юм, ши ?айн х?нэй ?ри гээшэш, м?н?? мэдээд яахашниб, хожом мантагар болоод мэдээрэй, м?н?? гасаалжал байг, яахашг?йш, досоогоо бу муу-дажа яба, — гэжэ эхэнь хэлэ хэлэ?ээр арай гэжэ арба х?ргэбэ.
        Арба х?р??д байхадаа, х?б??н дахин дабтаба. Ехэ шангаар "Уража эхилбэ.
        —Хэрбэеэ хэлээг?й ?аашни, би ябахам, эсэгэеэ бэдэрхэм, х?н б?хэн??? ?урахам, эсэгэеэ ямарыншье мэдэхэг?й, янза
        шарайгыншве хараагуй — байха яма))' амитан байха юм, — гээд ябахы тухезрбэ. Эхэнь аргадана:
        —Арбан таба херыш даа, — гэжэ ядаа. — Арбан таба х?ртэр эсэгэеэш мэдэнг?й амиды бай?анайм лэрэггуй, — гээд, эрхэгуй ябаха болоходонь, заахан эдихэ юумэ х??мэ т?хеэржэ ?г??. Алтан би?алагаа ?г??, алтан би?алагань тэрэ хубуунэй эсэгын нэрэ тамгатай байгаа. Тиигээд эхэнь заахадаа:
        —Эсэгэшни хаан х?н юм, урда орондо, ондоо гурэндэ, — гэхэ?ээ сааша юумэ хэлэжэ шадаагуй. — Зай, гыгээд ябахал: болоо гуш даа, — гээд эхэнь елээ, х?б?ун урда зог зогэлжэ ябаа.
        Ябаа, ябаа, гурбан жэл ябаад байхадань, ондоо гурэнэй газар дээр нэгэ тоголшо х?б??нтэй уулзаад, ехэ удаан х??рэлдэбэ. Тэрэ тоголшо х?буун бэрхэ х?б??н байжа, нилээд юумэ хэлжэ угэхэ зуураа, хаанай байдаг газарые (ордон) хуу заажа ?г??.
        Зай, тэрэ хаб??н хаанай ордондо ошоод, газаа тээлниг соонь бай?ан сэрэг??д?ээ гу, али харуулшанууд?аа иигэжэ ?у-ра?ан байна:
        —Хаан эндэ байдаг гу? Хаантай уулзаха арга юуб? — гэхэдэнь. шу'.
        —Шинии хаантай уулзаха арга байхагуй, бушуу ботэн белеэн дээрээ зайлаа ?ааш дээрэ, — гэбэ.
        Тиихэдэнь:
        —Би аргагуй уулзаха хэрэгтэй хом, хаанда шухала бэлэг-тэй х?м, энэ бэлэгые хаанай халуун гарта барюулха ё?отой юм, — гэхэдэнь, тэдэ харуулшад-солдадууд гайхаад, тэрэ хэ-лэпыень хаанда х?сэлд??лбэ.
        Хаан гайхажа, нэгэ т?шмэлээ:
        —Тэрэ бэлэгыень тэрэ хэбээрэнь абаад ерэ, — гэбэ. Бэлэ-, гыень тэрэ хэбээрынь абаашажа хаанда ?гэбэ. Х?бу?н х?леэ-
        жэ байна харюуень.
        Хаан бэлэгыень ?зээд, энэ ??рынг?? би?алаг харахадаа:
        —Энэ х?б??нии асарагты, оруулагты, — гэжэ хэлэбэ ха. Х?б??ни оруулба. Х?б??н ехэ з?д?р??н байба. Х??рэлдэжэ
        ?зэхэдэ ??рынь х?б??н боложо тодорбо. Эхыень асуужа б?-хыг?? х??рэлд??д, х?б??гээ ехэ ?айнаар амаруулба. Х?дыш ?айн байбашье, энэ хебуун нюусаар байна. Бай бай?аар ни-лээн бояоо. Эхэеэ ?анана, эсэгэнь ябуулха гэбэ. Х?буунээ ябуул-хадаа нзгэ гурбан хошуу сагаан тог бэлэг ?гэбэ. Тэрэ тогые тог гэжэ, хэлэхээр бэшэ, гербэ, знак юумэ байхагуй, миин бед зангаар а а, энээнии ?хэд?? хэлэнэ даа хаан:
        —Ши ябаха болобош. нётогоо буоа, нётогтоо ошоод муу I ' байхаг?йш, хэтэдээ хаан болохо байхаш, — гэжэ хэлээд, — хаан* болоод хорт долоон шэрээдэ ?уугаад байхадаа, энэ тог хиид-хэхэш. — Ч^гэжэхэлэ?эн байгаа.
        Тэрэ х?б??н еитэй сэнтэй, эжытэйгээ напан соогоо гэдэ?ээ
        ж
        ?лдэхэг?йг юумэ, ба, л эг, вхэг.?й. чюм. ?ан аа эд. гэжэ 1
        энэ б?дыдь, юуш; к>у, м Ьэм; дааj-.гэжэ ?анаад, юумэ хэлэнг?й,
        мордобо. — "".; awfy-i 'М^Рчй'^
        Хаан о. п эж э "х? б ?.? н: я ба б а. Х?б??н яба яба?аар гэртээ ерэбэ Гэртээ ерэхэдэнь, эжынь бэе муу байба. Х?б??н гэртээ ержэ амараад, баяд ноёдой. Ьаожошон (кучер) болобо. К??чер бо-лоод ябахадань, ноёдой суглаан ехэ олошорбо. Тэрэ сугдаан дээр хэлсэхэ юумэнь энэ г?рэнд?? хаантай болохые хеорэлдэ-дэг байба, ???лдэ хаантай болхо гэжэ тогтообо. Тщээд хааниие. олходоо ямар х?нии хаан. болгохоб гэжэ ехэ они суглаанууд, дээг??р х??рэлдэбэ.
        Ламанарнууд, баяд, ноёд, шадалтай зонууд хабаададаг байгаа. Нэгэ ноён яба?ан баян хёнэй х?б??н хэлэбэ:
        —. Бидэ ог-изгуураа тоолоод, огтой ундитай, баян х?нэй х?б??ниие хаан болгохо ё?отойбди, эгээл баян, эгээл ноён х?н хаан болохо ё?отой гэжэ, — хэлэбэ.
        Тиихэдэнь нэгэ лама хэлэбэ:
        —Хэдыш баян, хэдыш ноён х?нэй х?б??н ухааг?й haa, эди шэди эрдэмг?й\.?аа, хайшан гэжэ хаан болохоб? Би пана-хадаа ?гытэй, ?ншэншье байг, баян ноёншье байг, эди шэди эрдэм т?гэлдэр х?ниие хаан болгохо ё?отой, — гэбэ.
        —Хаан гээшэ г?рэниие х?тэлхэ, мэдэхэг?й юумэнь ?гы, хуу мэдэхэ ёсотой бшуу, — гээд эдэ хоёрой хэлэ?эн ?гэн??дтэй хам-жа?ан олдууд хоёр янзаар анди боложо буляалдаба. Тыгээд ламын хэлээшэ:
        —Эрдэм т?гэлдэр х?нии хаан болгохобди, — гэ?эн зон олон-ти болобо. Баяд ноёдууд олонтиин дуугаар гээгдэжэ, ехэ
        дураг?йн??д байна, гэбэшье ямар янзын эди шэди ?з??л?эн хениие хаан шэрээдэ ?уулгахабибди гэжэ саашань б?гэдынг?? суглаан дээрэ томилхо хэрэгтэй болоно. Нэгэ эрдэм ехэтэй лама хэлэхэдээ:
        —Энэ ехэ дасан соохи бурхануудайнгаац. урдуур зайг?й зула хэжэ жэрытэр нэгэ ряд табяад, дасангай баруун ??дээр х?н б?хэниие нэгэшье дотууг?йгээр, ямаршье илгааг?йг??р оруулаад, з??н ??дээр нэгэ нэгээрынь гаргаха ё?отой. Хэрбэеэ энэ зуланууд хаан болохо х?нэй ороод гархадань, хуу нэгэ нэгээрээ ?ер?? бадараа ?аань, тэрэ х?н хаан болохо ё?отой. Иимэ эди шэди харуул?ан х?н манай дунда бии болоог?й байна, м?н?? бии боло?он байгаа haa, ?нэх??р?? хаан боложо шадаха х?н бии боло?он байха ё?отой.
        —Зай, энэ ?анамжа з?йтэй гээшэ, — гэжэ энэ ё?отойл ?йл??-р?? дайралдаха ха, баяд ноёдто дайр?лдаха ё?отой, ?гы ?аа эрдэм. т?гэлдэр ехэ "ааманарну^дта дайралдаха аабза, иимэ х?н хаан болоходонш болохо байна, — гэжэ б?гэдынгээ, суглаа-гаар баяшуултайгаа, ноёдтойгоо хамтатогтообо.
        Эиээнэй ???лээр ехэ дасангынь урагшаа, гурбан ??дэтэД баруун ??дэ орхотой адли баруун ханаарынь хойшоо ходо.?у, — бари?ан гуыгарбаа соо ном табяад, хойто ханаарынь ергэлжэ,
        б!
        з??н ханаарынь з??н ??дэндэ тултар урдуураа табсантай, бо* тнтой номтой бурхантай гунгарбаанууд соозула баряад, баяд ноёд?оо эхнлээд, х?н б?х?ниие нэгэ нэгээрнь оошороор оруулжа эхилбэ. ?гытэй ?ншэн олдууд эгээ ???лдэ орохо ё?отой байба.
        Нэгэ нэгээрээ орбо: баяшуулайнь орход, ноёдойшье орход, ?гытэй ядуушуулайшье орход тэдэ зуланууд бадарбаг?й. Харин эгээ ???лдэ н??хи ?ншэн х?б??нэй хоозол дээрээ ?уужа бай-?ыень оруулба. Тэрэ х?б??нэй орходо тэрэ олон зуланууд нэгэ нэгээрээ ?эмээхэнээр бадаржа, тэрэ х?б??н шэрээд* гаржа Ьууба. Х?н амитан гайхалсаба. Баяд, ноёд ехэ муудажа, бу-руушаана, ???эд хоорондоо х??рэлдэнэ:
        —Энэ еншэн х?б??н т?рэл гарбалааш мэдэхзт?й, ?гытэйи ?гытэй, ядуугайн ядуу амитан хаан болохо гэжэ юу байхаб, знээниие ???эдынг?? суглаагаар ?ни болонг?й дары шиидхэхэ ё?отойбди, — гэлсэбэ.
        Х?б??н хаан шэрээдэ ?уугаад байхадаа юуш боло?ониинь, саашаа юуш болохыень мэдэнэг?й, ухааниинь х?рнэг?й. ??рын-г?? ухаанда эсэгынгээ аша тупые х?леэнэ. Хорин долоо хоиоод, тогоо мандуулхадамни, нэгэ эди шэди оржо ерхэ бэзэ гэжэ ?анаад, хоногоо тооложо hyyxanaa бэшэ юумэ байбаг?й тэрэ х?б??ндэ.
        Тыгээд баяд, ноёд хоорондоо ог ундиингаа списэгээр суг-ларжа суглаа хэдэг болобо. Тэдэ суглаануудайнгаа ???лшиин тогтоолоор энэ х?б??нэй х?сэндээ ороог?й байхадань, манай ??рымнай хуулиин х?сэеэ алдааг?й бай?ан дээр огой баян х?-нэй х?б??ниие хаан болгожо, энэ х?б??ниие алаха, ?гы хэхэ гэжэ шиидхэбэ. d
        ?гл?? ?гл??г??р хоёр буутай солдаадуудые томилжо, тэрэ х?б??ниие о?оной баруун бэедэнь гаргаад, ехэ ендэр хабсагай дээрэ?ээ буудаха гэ?эн байна. Тыгээд гэнтэ нэгэ хэды х?н тэрэ х?б??ниие:
        Ши хаан болохоо болибош, буудуулха болобош, бидэнэй хаан болоог?й байхада, шинии хаан болохо юу байхаб, — гээд хоир солдаадтай алхые ябуулба.
        Хоир солдаад эгсэ хабсагайн эръе дээр байлгаад, ???лшын ?г? ?г??д, буугаа тодхобо. Х?б??н хэлэбэ:
        —Намдашье хэлэхэ юумэн ?гы, намай буудаадшье яахат-найб, харин мнин т?лтижэрхигты, а ми дни л ?лэхэг?йл ?эн хой-ном, таанарта ??рэг?й, алахаяал алаха байнат. Би буудуулжа ?хэнг?й, хабсагай?аа унажа ?хэ?эн лэ болоно аабзаб.
        Тыгээд тэрэ хоир солдадууд тархи дээг??рнь буудаад, хабсагай оруу т?лтеэд ябадчоо. Тэрэ х?б??нэй хабсагайн хахадта унажа ябахадань, нэгэ ехэ б?ргэдэй ??р дайралдажа, тэрээн дээр тогтодчибо. Доошоо харахадань о?он холо, дээшээ харахадань хадын хабсагай, хайшаашье гархын аргаг?й байба. Тарэ ??р дээрэнь хоёр дальбараа байгаад, тэрэ х?б??ниие хар-шалбашьег?й,
        Тэрэ х?б??н'. "Б?рг?д ержэ намайе тоншожо алахань гээшэ
        ж
        аабза, ямар муу ?хэл намай дайраха байба гээшэб", — гьжэ ехэ айжа ?ууба. Тыхын ???лээр нилээд боложо берг?д миха эуужа ерэбэ. Дальбираануудтаа хубаажа "гэбэ. Тэрэ х?б??н гэдэ?ээ елдэжэ байна. Б?рг?д харшалбаг?н тмэ х?б??ииие, харин хоёрти ерэлгэндээ ба?а михатай ерэнэ. Хвб??н тулижа байна. Шобуунай эдихэ юумэ эдеэд байхадаа юу байхаб, елэ залгаад лэ бай?аар х?сэ шадал, миха маряан дуу?аба. Бай бай?аар дальбараанууд мантагар болобо. Дали ???лээ ?эргэа-жэ, уурхай?аа гаража, хэзээшг?й ниидэжэ ошохо хэбэртэй болоод байна. Х?б??н: "Зай хайшан гэхэб, — гээд бодаодоо, — эдэ ниидэжэ ошохонь, гансааран ?лэжэ торжо ?х?х? аргаг?й", — гээд, аалиханаар буужа эхилэбэ. Тиигээд бууба газарта. — На?ан соогоо мартакг?йб, — ^гэЖэ шангаар хэлэбэ. Тэрэ б?рг?дэнь ниидэжэ огторгойдо дэгдэбэ. Х?б??н нютаг тээшээ ябаба. Эжыдээ ерэхэдэнь, эхэнь ехэ \бшэи байба. ??рынь бэе муу, ехэ тулнба. Эжынь дээрэ болобо, б?р??шье дээрэ болобо. Бэенъ хуушан т?хэлд?? орбо. Тыгээд н??хи ноёдуудтаа ошохо дураниинь х?рэбэ. Энэ ябадал нилээн вни боло?он хойно байна. Эхэдээ хэлэнэ: i — Бииш хаантай уулзахамни, намайе эсэгымни хэтадэ ?айн
байхаш, хаан болохош гээ ?амнай, тэрэнь одоошье х?сэлдэхэнъ хадаа.
        Сагшье ошобо, ?зэгдэхэ юумэншье ?ээгдэбэ.
        —Нэгэл юумэ ?алаа гэжэ бодоноб, — гэжэ хэлээд, хааддаа
        |ошоно.
        Тыгээд хэлэнэ:
        —Зай, н?хэр, баяд, ноёдоо хуу соглуула, хе^рэлдэс. Би ?х??д амдиирбаб, танина бэзэш. Болтодоо сугларжа, сугааа хээг?йдэ б?тх?? болёо. Дахин намайгаа хайшан гэхэеэ х??рэл-дэгты, — гэхэдэнь хаан айжа, банд, ноёдоо хуу суглуулба.
        Суглараад байхадань х?б??н хэлэнэ-. — Зай, н?хэд??д, "намайе саана?аа бурхадууд хаан боло энэ танай г?рэндэ", — гэжэ намайе эльгээ?эн байгаа. Тыгээд би бурханай заабариие д??ргээг?йдээ аргамг?й юм, намайе яажаш шадахаг?йт, алхадтнай амдиирааб, энэ хабсагайн эрье дээр олоной тогтоомжоор ямар эрдэм, эди шэди харуул?ан щ, х?нии болгохо гэжэ нэгэн дуугаар з?бш??л гаргаа ?энта, тэр-ниитнай харуулааб, ?айн дураараа намда дахин хаан шэрээгым ?г?гты, ?гы бэл ондоогоор х??рэлдэе. Б?хы сэрэгээрээ ерэхэд-тнай би гансаараа толожо шадахаб, — гэжэ хэлэхэдэнь, тэдэ болтодоо айба.
        Тыгээд тэрэ х?б??ниие:
        —Хайраа б? орхиит, хаан шэрээдээ ?уужа хайрлыт, — гэжэ
        болтодоо гуйна.
        Хаан шзрээгынъ с?л??лжэ ?гэбэ. Хаан боложо ?уугаад, бол-зорто тогоо хиидхэбэ. Тэрэ тогоо н??хи хоёр боргэд?? зоржо, гербэ хэбэ. Тэрэ тогоо хнидхэхэдэнь, досоон ?онорхон боложо,
        ?ана?ан юумэ паналаар батэдэг болоно.
        Эжынь ?айжаража, ?бшэн зобЛон?оо ?алажа, мордохо Ы ?андаа толожо мордоо.
        Тара хоб?ун хаан шэрээдээ т?бхинэжэ ан бон жаргаба.
        Зай- тыгээд УРДа сагай хоёр тээшээ тархитай б?ргэд знак анханда энээн?эз уламжалжа ябадаг байна.
        86. ?ГЫТЭЙ МОНГОЛ
        Нэгэ угытэй монгол ?амгантайгаа ганса нэгэ муу ямаатай байгаа. Эдэ хоёр нэгэ
        баянай хони харадаг байгаа. Хонидынь бэлшэхэдээ нэгэ ехэ ?дхэн бургаа?ан соогуур ябадаг байгаа. Энэ бургаа?андаа
        ноо?оо ехээр а?аажа ?лээдэг ?эн. ?гытэй монгол нэгэтэ иигэжэ хэлэбэ:
        —Энэ бургаа?анда ?лэ?эн ноо?о суглуулжа, ?эеы хэжэ
        худалдаад, унагалха байта?а худалдажа абахаб.
        — ??, бн тэрэ байта?аа унаад турхэмуушэлээд ерэхэб, —
        гэжэ ?амганиин хэлэбэ.
        ?бгэниинь тиигэжэ хэлэхэдэнь:
        —Ши тиигэжэ яба?аар байта?аяа унага хаюулхашни! —
        гэжэ хэлээд, ?амгаяа сохижо оробо.
        87.БОДОЖО ?ЗЭ
        Балдан тон ?айн сагаан костюм умд??д, нухэрэйд?? айлшалан ошобо ха. Харгы* дань ехэ бороон орожо, Балданай сагаан костюмай ?у?лшын ута?анай норотор норгожорхибо. Нухэрэйд?? хурэжэ хубса?аа ?элгу?лээд, ондоо хара костюм ?мд??д, гэртээ бусаба ха.
        Гэрэйнгээ бого?о алхахын тэндэ нохойнь харайн ерэжэ, аржаганан хусан байба ха.
        —Эй, золиг! Намайе хусана гуш? — гэжэ Балдан уурлан, модо абажа сохихоёо тухеэрбэ. Теэд энэ хэрэгтэ Балданай аха оролсон, Балданиие байлгажа хэлэбэ ха:
        —Сохихоёо б? яара, бодожо узэ. Хэрбэеэ шинии ошоходо сагаан нохой байгаад, ерэхэдэшни хара болоод байгаа ?аань, ши таниха ?эн гуш? — бодожо узэ.
        88.ТЭМЭЭН ТАИХА ХОЕР
        Таряашан томо шабар танха соо таряа хээд ажалдаа гараба ха. Тэмээн ?амбаа-шалжа, танха руу тархияа шэхээд, таряаень эдеэд, тархияа ???ргэнь абажа шадахаяа болишобо. Эзэниннь ерээд мэгдэбэ:
        —Я ах а, юу хэхэ гээшэб?
        —Ши ??хэ абаад, тэмээнэйнгээ тархи та?а сабшыш. Тии-хэдээ тон т?ргэн тархииень танха соо?оо абахаш, — гэжэ х?р-шэнь заажа угэбэ. Таряашан х?ршынг?? заабарн д??ргэбэ. Теэд тэмээшьег?й ?лэшэбэ ха. Хэрэг ажал тухай ?айн бодон-г?й шиидхэдэг зонууд энэ таряашаниие ?ануулна.
        89.БООСООГОО АБАА
        Аргагуй ехэ хулгайшан байгаа. Тиигээд лэ хаан хэлээ губдаа. "Минии ?амганай бэ?элиг хулуужа шадаа ?аашни, хахад з??риеэ ?гахэб, ?гы хадашни хаанай хууляар хэ?ээхэб".
        ?уни болгоод, тэрэ хулгайшан хониной хорёо соо орожо хони хулуугаад, ар?айнь убшэжэ абаад, хоёр б??риинь абаа, хошхоногынь, ?эл?ынь абаа, хототой шу?айн шудхажа абаа, гузээень абаа, тархнинь заалаад абаа, хоёр гуяыень абаад хаанайда ерэбэ.
        Хаанай хоёр нохой хусаад, барьхаар гуйжэ ерэбэд. Хулгайшан хониноо хоёр гуя нэгэ нэгээр хаяжа угэбэ. Тэрээнээ ыэрээд, хаанай хоёр нохой саашаа ябаба.
        ' Хулгайшанай саашаа ябахадань, хаанай хоёр баатарнууд яажажа ?ууба. ?эмээхэн хажуудань ошоод, гэзэгэ гэзэгэ?ээнь холбошоод, гэртэнь оробо. Хаан ?амгантайгаа унтажа хэб-тэнэ. Орониинь хажууда ар?аяа дэбдеэд, ар?ан дээрэнь хоёр б??ри, хошхоног хаяад, унтажа хэбтэ?эн хаанай барлаг хоёр басагадай дундань хототой шупаяа хээ. Лама унтажа хэбтээ, тархидань гузээгээ углаа. Гал дээр хониной тархи заалаад та-бяа. Унтажа хэбтэпэн хаанай ?амганай ама руу ?эл?э шуд-хаа.
        Хаанай ?амгаи б??лжэхэд?? бэ?элигээ унагаагаа. Тэрэ хулгайшан ба?элигыень абаад г?йш??. Хаан ?эреэд гуйжэ бодон гэхэдээ ар?ан дээрээ халтиржа унашаба, хоёр б??ри бажуугаад "булдэгэмни унашоо" — гэжэ хашхарба, хошхоног баряад "му-н??химяи унашоо", — гэжэ хашхарба. Хаанай хашхархада барлаг басагад ?эреэд, хототой шу?а баряад: "Ши тур??ш, ши т?р??ш", гэлсэжэ байба.-
        Лама ?эреэд: "Т?р??д, наартаяа минии тархида углаат", —
        гэжэ хашхарба. *Г'алаа хёраад: "Фф/ галайМнай тархи заа-
        раа!" — гэлсэнэд.
        Хаанай хоёр барлаг: "Ши б? тата, ши б? та. та", — гэлсэжэ
        байгаа. Хулгайшан иигэжэ боосоогоо абаа.
        90.ЭХЭЙН ГАНСА Х?Б??Н
        Урайниин нэгэ аймаштай ?гээтэй эзы бай-?ыма гэлдхыма. Тэрэ эзы гаа ?гээтзйн ?гээтээд, ехэ бэрхэ, шадмар шуумар бан?ымуу, яа?ым. Теэд тэрэ эзы нэгэ х?б??тэй байгаа гэлдэгшаа пэн. Тэрэ х?б??ниин ехэ болоо, мандагар болоо.
        Мандагар болхолоорон теэд х?б??еын ааримда абаадха болнаахлам. Тэрэ эзыншни ?анаанда оробо: "Яаха хээхэблэйб. Энэ газар дээрэ гансахан х?б??тэй х?н аад ла, х?б??еэ ааримда эльгээшх??д, дайнда ябуулшхоод, ?гхэ хатхынши мэдхгой, яажа хээжэ пуухаблэйб, — гэжэ уруу дуруу боложо, абяа ?гээ ааг?а ?мхэжэ ?ууна. Х?б??ниин ябдал тэрэ эзыи ??йниин з?у-дэн, ?дэрэйн ?анаан болошобол даа.
        Теэд тэрэ эзышни нэгтэ унтаба. Унтахадаа тэрэшни иимэ гоё ?айхан з??дэ хараба: "Х?б??ниин дайн соогуур ?айн пайхан ябаад гараба гэжэ. Юун дээрэ?ээн ?айн пайхан гараба гэхэдэ, эхэнь та?арша ударшагой годо?о оёжо ?ге?, ?лдэшэ даарашагой эдеэ заажа ?г??, ?омон юумэдэ торошогой ?ургаар заажа ?г?? гэжэ" тэрэ з??дэндэн оробо.
        Тэрэ эзымнай сошоод, унталгапаан харайжа бодоод: "Юун х??н бэлэй энэмнай, ямар бэлэй ш??бэрнай" — гэжэ: байжа ха-райба, г?йбэ. ?дэр??р?? та?алаагой ш??нэ, ??йнд?? унтаагой ш??нэ. ш??жэ ш??жэ х?б??нээ ябха дээрэ тэрэшни гурбан ел-дэ ?рхи дээрэ хатаалга?ан гунан ?хэри ар?аар годо?о оёжо угэбэ. теэд ябаха дээрэнь х?б??ндээ хэлэнэ:
        —Х?б??мни, иигээд ябахашни хиим, ханшар?аам та?ар-?ан ?рэм байнаш, хаб?ан?аам та?ар?ан б??бэйм байнаш. Дээ-шээ ?ндэйжэ харха ахагой байнаш таа, доошоо тоигойжо ха-раха д??гой байнаш таа. Эхэшни гансаараа ??рэеэ халуув дайдада ?лэбэ. Шимииш гансаараа холойн х?йтэн дайдада
        ябахашни, — гэбэ. — Гурбан елдэ ?рхид?? хатаа?ан гунан ?хэриЩ ар?аар шамдаа годо?о оёбоб. Тэрэшни гурбан елдэ хахархойб-за. Ш??дэртэш норхойбааш, х?йтэндэшни даархайбааш, — гэбэ. — ?тэл?эв эзыеэ хэлэ?эн х??р ?айса шагнажа абыштаа. Мяхни, шу?ани б?льгэйн эдижэ ябаарай, хэлеэмэйн д?рэнгз-риин эдижэ ябаарай, унин доро унтажа ябаарай, — гэбэ.
        Тиигээд эхэ х?б??н хоёр тэбэрэлдээд таалалдаад, хоёр тээ-шээ болобо даа. Эхэн гэртээ та?аржа, х?б??ниин дайнда ошобо.
        Ааримда тез дайн дажар соо аймаштайм байгаам даа. Тиихэдэ тэрэ х?б??н ходо эхэеэ хэлээшээр* ябаа: Мяха шупанй булыэйн эдеэд, хэлеэмэйн д?рэнгэриин эдеэд, унии доро унтаад ябаа. Тиижэ яба?аар нэгэ худы болоод баагой ябхадаа, эхэйн хэлэ?эн ойн?оон гар?ымуу, яа?ым. унин дороош унтхаиа болёод эдьхиимэеэшии илягхаяа болёо, тиихэлээрээ тэрэшни бууе ?омодо оногдохоор ?эдээдьтибэгойдаа.
        Теэд нэгтэ дуур-дуур гэн хэбтэхэдэн х?хэйн дуун дуулда-Нан адли болобо. Нюд?? неэгээд хархадан нээрээши тэндэ х?-хэй донгодожо ?уухануу. Юун гэжэ тэрэ х?хэй донгодооб гэжэ х?б??н з??дэл?эн байгаа: "Ши, х?б??н, эхэеэ хэлэ?эн х??р мартажа, муу харгыда орожо ябанаш, унин доро унтахаяа бо-лёош, захи?ан эдеэеынши эдихэеэ болёош", — гээд.
        Тиихэлээрэн теэ хуб??ни ойндон хахара ороодтёомтеэ эхэйн хэлэ?эн х??р. Тэрээн?ээн хойшо х?б??н эхэеэ хэлэ?эн х??р?ээ бэрэ гарнагой. Х??д гайхалдха, тагналдха, энэмнай ямар ?о-ниим: эдьхымайн мууе эдьхэ, годо?ониинш норхой, элхой, унин доро унтаха гэжэ.
        Теэд х?дэн ел соо ябаа тэрэ х?б??н дайнда. Тэрээн?ээн т?р??н х?б??д гэртээ тэхэржэ ерээ. Х?б??ши тэхэржэ ерэхэ-лээр ???эниимнай эхэн харайжа ерэбэ:
        —Х?б??д, х?хэ шоноДной тэхэржэ ерэбэт. Минин х?б??н яахадаа ерээгойб? — гэнэ.
        —Х?б??ншни ?хэжэ арляа. З??лэн газартан з?лгэ ногоон ургаа, хатуу газартан хагда ногоон ургаа, — гэбэд.
        — ?гээ, минии х?б??н ?х??гэйл даа. Минии х??рээр ябаа хадаа ?хэл тахалда абтаха ё?он ?гэймаа?ан. З?н юугээрээ мэдээд, унта?айн ?эр??лхэ, мартапайн ?ануулха гэжэ дэншэг эльгээгээ ?эм, — гэбэ.
        Тэрэ дэншэгын теэ м?н??хи з??дэндэ оро?он х?хэймнай байгаалам, х?б??идэн ошожо хэлэ?эн. Нээрээши тэрэ хуб?у-нинн ?х??гой байгаа, амьтан тэрэ эзые шоглоом даа. Х?б??-ниин тэхэржэ ерхэДэ'э: гурбан елдэ ?рхи дээрэ барижа хатаа-жа гунаи ?хэри ар?аар оё?он годо?ониин тэрэ зангаараа, ??рэйнши шарай д?р?эн зангаараа.
        — ??, баар?ан х?б??мни, шарай д?р?эншни ?айн, ошо?он хубса?аншии яагаашгой, баагой ябжа ер?эн хэбэртэй байнаш, — гэбэ эхэнь.
        —ШиннИеэ^х??рээр ябажа нимэ ?айн ?айхан тэхэрьжэ I бэлби даа, — гэбэ х?б??ниин.
        r~. xvovVH эхэ хоёр тэбэрилдэнэ, таалалдана. Тй*щээр Щ ТЭДэиТяргал1а оложо ?уу?ымаалам.
        91.ЭСЭГЭЙН ГУРБАН Х?Б??Н
        Эсэгэйн гурбан хубуун газар хахалхаяа гараба. Газараа хахалжа бай?ан газартаа галаар дуташаба. Орой ехэ ?бгэн?ээ гал ошожо эрэбэ. Эгээ ехэ хубууннинь ошобо.
        —Далан худал угэ хэлээд аба, — гээ тэрэ убгэн.
        —Эсэгэйн гурба лэмда. Газар хахалхаяа ерээ пэмда. Гурбан шоодов морьтой ?эмда, галаар дутабабда. Орой ехэ убгэн-?ээ гал эрижэ ерэбэб. Далан худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлэбэ, — гэжэ тэрэ х?б??н х??рэнэ.
        —Шамайе далан худал угэ хэлэ гэжэ хэлээн бэшаалби, юундэ нээрээ хэлэбэш, — гэжэ нюрган?аань нэгэ д?р?? ?ура з??эжэ абаад, галааш ?г??г?й табиба.
        Дунда хубууннинь ошобо. Ба?а тэрэнээ зангаар хэлээд, бапа пура з????лээ.
        Бага хубуун ошобо. Бапа далай худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлуулбэ.
        —Монгол арадта гаа адуу мал ехэ элбэг байна гэжэ зуу-дэлбэб. Минии зуудэн худал бэшэ даа гэжэ ?анаад, морёо змээллэжэ унаад, ?гл??ниинь яббаб. Ябажал байнаб, ябажал байнаб, харанхы болобо. Буугаад, хонохо гу даа гэжэ хонобоб. Нэгэ хара тугэсэг байна, тэрэ хара тугэсэгтэ морёо удьтабаб. Нэгэ ехэ хурин сомодьтё?он хуушан модон байна. Тэрээндэ галаа тулнбэб. Галаа тулеэд байхадамни гэрэл болоод, харан гэхэдэмни морёо хара ?ойри х?з??н?ээн уятьти?ан банбаб. Гали д?рхэлээрэ унтажа хэбтэ?эн ?ойр ?эреэд ниидшэбэ. Ниид-хэдээ морями абаад ниидэбэ. Арай гэжэ хусэжэ, морёо барижа, пойроо а лажа, шанажа шаража эдибэб. Тиижэ байсарин м?-не?хи гални харайлдажа бодобо. ?хэ?эн хууни хуур дээрэ гал т?ли?эмни, галда шатаад, ш?рэ?эниинь таталдаад, тэрэ хуннннь бодобо*
        Тэрэнээ. унагаагаад, гал дээрээ пойроо шарабаб. hoftpoo мяха эдеэд унтабаб. Унтажа байхадамни юумэ "тас-няс" гэл- | дэжэ байба — хотигоы гэртэеэ ??гэлсэжэ байба, намда мяха, пойроо мяха эдюулээгээш гэжэ. Хотигоороо пойроо мяха отолжо эдеэд, гэртэнь ?гэнгой орхи?ок байгааб. Тиигээд гэрынь хотиготоёо ??гэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр, зэмэг?йень нэгэ альгадаад, ба?а унтабаб. Унтажа байтарам юумэ "т?с-няс" гэлдэбэ. Хоёр гуталам ??гэлсэжэ байба… Нэмжэгэтэй гараа аршахадаа нэгэ гуталдаа аршаад, н?ге? гуталынь "намда эдюулээгээш" гэжэ тэрэ гуталтаяа ??гэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр альгадаад, зэмэгээень нэгэ альгадаад унтабаб.
        Тиигээд ?гл?? мордоод, Монголдоо ябаад лэ х?рэбэб. Адуу мал Монголдо Х?р??д лэ аббаб, аббаб, айдахтай олон мал аббаб. Абажа, абажа, ошоходоо далай дээг??р ошопон байгааб, ерэхэдээ далайм ?эришэ?зн байба. Аба?ан адуу малаа алабаб, алабаб, ??хэ то?ойнь далай дээг??рээ ш?дэбэб, ар?айнь. Адуу малаа арай гэжэ алажа дуудаад, ??хэниинь далай дээг??рээ х??рэжэ байба. Тэрээн дээг??рээ дамжажа, далайн саада тээ гарабаб. Ехэ м?нгэ юумэ гаргашха?андаа ?анаашархажа унтабаб.
        Унта ад, з??дэлбэб-. тэнгэрьтэ илаа?ан айдахтай ехэ ?нтэй байна гэжэ. ?эреэд, ?гл??ниинь минии з??дэн буруу байхгээ гэжэ, илаа?аа барижа хушуун?аань холбобоб, ??эн?ээнь ?лхэ-бэб, ?лхэбэб. Тиигээд харан гэпээм, тэнгэриин дангинын бууха алтан дамжуур байба. Тэрэ дамжуураар дамжажа, тэнгэрьтэ гарабаб, илаапаяа худалдабаб, худалдабаб, адуу мал аббаб, аббаб. Энэ хэрьтэ буухымуудаа' гэжэ алтан дамжуури эрмэг дээрэ ерэбэб. Алтан дамжуураа хурайдтипан байба.
        Адуу малаа алабаб, алабаб, ар?ынь з??эбэб, а??эбэб, мя-хынь абаад, ар?ынь з??эбэб, залгабаб, доошонь табюулбаб, табюулбаб. Модони оройн хэмэ газарта аргамжань дуташоо. Баруун тээ?ээн ерэ?эн ?альтинда з??н хада наньшажа, з??н тээ?ээ ерэ?эн ?альтинда баруун хада. наньшажа байбаб. Орой-гоо х?ндээ модни х?ндээ руу ошожо унашбаб. Нэгэ заахан хотигтой байгааб, зосоо тала?аань; тэрэ хотигоороо малтабаб, газаа тала?аань шоно малтана, эдихым байна гэжэ ?анаам-биидтаа. Шоно нам?аан ангаад, би шоно?оон айгаад, г?йбэбдэ хоёр тээшээ. Харан гэ?ээм минии баабай шинии иибиитэй унтажа баЙбД. — .'i&A''л.-Г. '
        —Худалаар б? хэедй — гэжэ ехэ убгэн ??тиршэбэ. Нюрган?аань нэгэ ?ура з??эжэ абаад, галынь абаад, тэрэ х?б??н г?йжэ ябашаба…., \"w-,-.
        92.ОРОД ЛАМА УХААНСАР ??БЭЛГЭН Х?Б??Н ХОЁР
        Нэгэ ород лама бай?ан юм. Тэрэ нютаг-тань бай?ан буряадуудые хэрээ?э з??л-гэжэ, бултыень ород болгохом гэжэ шиидэбэ ха. Я?алашье олон буряадуудта хэрээ?э* з??лгэжэ шада?ан байба ха. Зарим нэ-гэш??л хэрээ?э з??хэдээ м?нгэндэнь дурлажа з??дэг байгаа, юундэб гэхэдэ, ондоо я?анай х?н??дтэ хэрээ?э з??лгэхэдээ, ород ламанар м?нгэ т?лэдэг, хирпиисэ сай ба толгой эреэзгээ ?гэдэг бай?ан юм ха.
        Уданшьегуй ород лама нэгэ залуухан хубууе ?гэд?? оруулаад, ?гэхэ мунгэеэ, хирпиисэ сай ба толгой эреэзгэеэ урид угээд, удэр хоног гаргаад тэрэ хубуугээ табиба ?эн ха.
        Болзорто удэрэйнгээ ерэхэдэ, м?н??хи х?б??мнай хашан сагаан гуугээр хурэжэ ерэбэ. Ород ламын хашаадань тулаСа ерээд, морин?оо буунг?йг??р байжал байна.
        Хэрээ?э з??лгэхэ х?б??нэйнгээ гэртэ орохые хулеэжэ яда-?ан ород лама угтажа гараба.
        — ?гы, залуу хубуун, оронгуй, юу. хэжэ ?уугаа Бээшэбши, — гэжэ мэндээшье хэлсэнг?йг??р асууба.
        —Угы, батюшка, минии адуу мни сула г??н болошонхой аад, азарга ?гыд??д байналби (б?хы з??ринь гэхэдэ ори ганса сагаагша г??н бай?ан юм). Энэ сагаагша г??емни азарга болгожо ?г?? haa яахабта? — гэбэ.
        Тадхай шамай, господи, би хайшан гэжэ г??ешни азарга болгохо х?нбиб? — гэжэ ород лама ганиржа оробо.
        М?н??хи х?б??мнай г??н, дээрээ лаб байса ?ууряа за?аад: ~~а а' а' ^е азаРга болгохо шадалг?й аад лэ, хайшан гээд оуряадые ород болгохо, гэжэ бай?ан х?мши?! — гэжэ хэлээд, хашан сагаан г??гээ сами уруунь шабхуурдаад ондого ендого оодоргоод арилша?ан гэхэ.
        93.ГУРБАН УГЭ
        Нэгэ хаан бии им?ан ха урдан. Тэрэ хаанай хамак юума мэдэжэ байдаг нэгэ1 тушэмэл, ехэ лама бии им?ан ха, тиигээд тэрэ зониин хэлсэдэк болбо ха: "Энэ ламынгаа ?гы ?аа манай хаан байжи шашх угы им ха — гэжэ. — Энэ ламаи ашаар байдак им болбо ха".
        Тиигээд хаан ?анаба: "Би, албатамни намайи элдэп янзаар хэлсэдэк, байза, би энэ ламын алхым байна, тиигээт ??р?? байжи шатхап", — гэжэ ?анаба ха. Тиигээд тэрэ ламаяа дуу-дуулба:
        —Менее гурба хоноот мениидэ ерэ, би тиихэдэшни гурбан угэ ?ур?ууп, — гэжэ захюулба.
        Тиигээд тэрэ лама ехэ айшоодло, бодолго боджи байна ха: "Байза, хайшан гэхэ юм гээшип!" — гэжэ ехэ бодолго боджи байна ха.
        Тигээт ?гл?? ошхо гэжи байтарни, гэнтэ нэгэ холо зайжи; ябдак д??н х?рижэ ерэбэ ха, тиигээд ахан хэлбэ ха:
        —Намайи хаан дуудуулаа. Тиигээд: "Гурбан угэ асууха* дамни тэрнэй харюу таажа шадаа ?гы ?аашни, алхап" гэжэ; захюулаа, — гэбэ ха.
        Тиихэдэн дуун хэлбэ ха:
        —Би ошо?уумби; хун мани юун хэлсэкшип, адли юмэ гэжэ! Би шэнии хубса?а ?мд??т ош?уумби. Юун ??тэй юума ?урха?ом даа, — гэбэ ха.
        Тиихэдэн ахан нэгэ бага шэнээн ?айжарба ха. Тиигээд ?глэ?-ниин д??н ахынгаа хупса?а ?мд??д, хаанайда ошобо ха. Тии-гээд баруун тээн ошоот ?ууна ха. Тиихэдэн хаан асууба ха*
        —Зай, дээшээ тэнгэридэ х?ртэр худуй модом? — гэжэ Ьурба ха.
        —Хоир зуун модон, — гэбэ ха.
        Тиихэдэн хаан ?ураба ха:
        —Яахадаа? Тиихэдэн хэлбэ ха:
        —Тиигээ ?аа хэмжээт ?зээт таа, — гэбэ ха. Тиихэдэн хаан хоёртьхи ?гэеэ ?урба ха:
        —Би юутэ биип? — гэбэ ха.
        —Д?шэ до?эн мунгэнэйт, — гэбэ ха.
        —7 Би яахадаа д?шин ю?эн м?нг?то бип? — гэбэ ха. Тиихэдэн хэлбэ ха:
        —Танай тухай хэмэл бурхан табин м?нг?т? байкшил даа. Таа хаан хун хадаа, бурхан?аа нэгэ мунгэ дооши сэнтэй байха
        г?пта, — гэбэ ха. *
        Хаан тиигээд гурбатьхи угэеэ пурба ха:
        —Би ю? ?анжи ?ууна биип, — гэбэ ха.
        —Та н??хил ламам гэжэ ?анажи ?угааг?та даа. Бишил-
        ди) — гээт, гуйжи гаршиба ха.
        Тиигжи дуун ахынгаа ами абра?ан ю?мэн ха. (Тиигээд лэ дуурсэн).
        94.ДОЛООН ГАХАЙТАЙ XYBYYH
        Урдан нэгэ айлайхи би юм пан ха. Тии-гээт долоон гахайтай юм ?ан ха. Тиигээт
        хубууниин адуулдак юм пан ха.
        Нэгэ адуулжи яптарана, хаанай басган ерба ха. Тиигээт:
        —Нэгэ гахай угыш, — гэнэ ха.
        Тиихэдэн:
        —Гурбан ?айханээгаа нэшин хэлжи ?г?? ?аашни ?х?п, —
        гэнэ ха.
        Тиихэдэн хаанай басган гурбан ?айханээгаа нэгын хэлжи ?г??т, нэгэ гахайин абба ха. Зургаан гахайтай болоот, ?гл??-ниин бапа адуулжи ошиба ха. Тиихэдэн хаанай>басган ербэ ха.
        —Бапа нэгэ гахайяа угыш, — гэнэ ха.
        Б aha:
        —Гурба ?айханээгаа- нэшин хэлэжи ?г?? ?аашни ?х?п, —
        гэнэ ха.
        Тиигээт гурба ?айханээгаа нэгын хэлжи ?г??т, ба?а нэгэ гахайин абба ха. Тиигээт н?г??д?риин ба?а гахайгаа адуулба
        ха. Тиихэдэн хаани басган ерээт:
        —Нэгэ гахайяа ?гыш, — гэнэ ха.
        Ба?а:
        — ?айханээгаа нэшин хэлэжи ?г?? ?аашни ?х?п, — гэнэ ха.
        Тиигээт д?рбэн гахайтай болбо ха. Тиигээт эхэ эсэгэн:
        —Гахайшни яашоо гээшип? — гэнэ ха.
        Тиихэдэн:
        —Ехэ м?нг??р худалдааби. Нэгэ х?д?й хоноот м?нг?мнай
        ерэхзр — гэнэ ха.
        Тиигээт гэртэх??шин нэгэ гахайгаа алжи идебэ ха.
        Тиигээт тэрэ х?б??н гурбан гахайтай болоот, ехэ уйдажи байна ха. Тиигэжи байтарна хаанээда т?р? болбо ха. Тиихэдэн тэрэ т?р?дэ ошиба ха. Тиихэдэн хаан шил гэрэй оройпоо ха-
        раат:
        —Мэнии басаганай гурба ?айхани таа?ан х?ндэ басгаа
        ?х?п, — гэнэ ха.
        Тиигээт тэрэ х?б??н нэгэ пайханиин хэлбэ ха:
        —Ш?р?, — гэжэ хэлбэ ха.
        Тиихэдэн хаан тэрэ хубуундэ нэгэ тэргэ мунгу угба ха. Тиигээт тэрэ хубуун гэртээ тэрэ мунгуёо "гахайгаа худалдапая м?нг?мнн" гэжи асарба ха. Тннгээт ба?а ?гл??дуриин ошоот: — Хуба, — гэжи таагаат, ба?а нэгэ тэргэ мунгу абба ха. Тиигээт гэртээ асарба ха. Бапа ?гл??ниин ошоот: ~ Субут, — гэжи таагаат, ба?а нэгэ тэргэ мунгу абба х&4 Тиигээт хаанэй басага апха болбо ха. Тиихэдэ хаан хэлбэ ха:
        —Табан зуун ннзага адуулхаш, — гэнэ ха.
        Нэгэ ондоо ноин хунэй хубуун хаанай басга апха гэжи байпа'н юм ?ан ха. Тэрээндээ:
        —Табан зуун хони адуулхаш, — гэнэ ха. Тиигээт:
        —Хэнтнай х?сэт адуулаат ерна, тии?эн хун мэнии басага апха, — гэнэ ха.
        Тиигээт тэрэ хоир адуулжи ошиба ха.
        Тннгээт тэрэ хубуун шипшуур хээг г?р???энэйнг?? хубуу шипшуурдээт, холо ошходон асаржа байна ха. Тиигээт тэрэ баянай хубуунэй нэгэ хонини хулуужи асаржи иддирхёод байна ха.
        Тиихэдэн хаанэй хатан зарсадаа боожоо барюулаат, гурба мори оруулаат гуйлгэжэ ерээт, нэгэ инзагшин эрбэ ха. Тиихэдэн:
        —Зарсатаяа унтаа ?аашни ?х?п, — гэнэ ха.
        Тиихэдэн хаанай хатан зарсатаяа унтаба ха. Тиигээт тэрэ хубуун инзагаяа уг??т, тээ саашаа оччи яптараиа инзагаяа шипшуурдээт, ???рг?? асарба ха.
        Тиигэжи байтарана хаан нэгэ харакши гуу унаат ербэ ха, Тиигээт нэгэ иизага эрбэ ха. Тиихэдэн тэрэ хубуун:
        —Харакши г?ундээ сопхороо ?аашни ухуп, — гэнэ ха. Тиихэдэн хаан харакши гуундээ сопхорба ха. Тиихэдэн
        тэрэ хубуун нэгэ инзагаяа уг??т, тээ саашаа отчи яптарана бала шипшуурдээт, ???ргэн асарба ха.
        Тннгээт хаанайда ошиба ха. Тиихэдэн инэагашин хусээт байба ха. Тиигээт ноинэй хубуунэй хони?иин дутуу байба ха.
        Тиигээт хаан хэлбэ ха:
        —Нэгэ тулум улигер хэлээ ?аашни ухуп, — гэнэ ха. Тиихэдэн тэрэ х?б??н:
        —Хаан харакши гуундээ… — гэхэдэн, хаан:
        —Тулумш д??рээ! — гэбэ ха. Тиихэдэн:
        —Басагаа аса, — гэбэ ха. Тиихэдэн хаан:
        —Менее пуни мэнии басаган, ши, ноинэй хубуун, таа гурбан энэ амбаар дотор ороот унтактуу. Тиихэдэтнай баинай хубуун таа хоёрой хэн тээшитяай хараат хэптэнэп, тии?эн хунт-най абуужи, — гэнэ ха.
        Тиихэдэн тэдэ гурбан харанхуй амбаар соо ороот, гурбуу-
        лаа зэргэлээт унтаба ха. Тиихэдэн тэрэ х?б??н:
        — ?д?р саахар юумэ ехэ иде?эн аад ла, шнши?эм хурнэ,-
        гээт, бодоот шишээши болбо ха. Тиихэдэн" тэрэ хубуун хэлбэ ха:
        —Шишэ?энээ хурхэдэ хаанэй амбаар соо шишхэдээ яаха-
        ?ам ба! — гэжи хэлбэ ха.
        Тиихэдэн баянай хубуун нээрээ бодоот, шишчжирхиба ха.
        Тиихэдэн тэрэ угээтэй хунэй хубуун:
        —Хаанай амбаар соо юундэ шишээ гээшибиип! — гээт ошоот, шиши?ээ этьхэ юум байна гээт х?лт-халт гуулжи байжи апша яп?ан жимэс саахар идиба ха.
        Тиигээт тэрэ баинэй хубуун нээрээ шиш?эн аадла бодоот, тэрэ шиши?ээ иддирхиба ха.
        Тиигээт хаанай басган баинай хубуун тээши харажи хэп-тэ?эн аад ла, унэрэй гутахада угээтэй хуунэй хубуун тээши хараба ха. Тиихэдэн тэрэ х?б??н гариин апши, х?з??н дээг??-рээ хэжирхеод хэптэнэ ха. Тиихэдэн ?гл??г??р хаантан ерээт ?зэбэ ха. Тиихэдэн басаганиин угээтэй х??нэй х?б??н тээши харжи хэптэбэ ха. Тиигээт тэрэ гурбан бодоот, угээтэй хунэй хубуун хаанда:
        —Басгаа аса! — гэбэ ха. Хаан хэлбэ ха:
        —Нэгэ тулум улигэр хэлээ ?аашни ухуп.
        Тиихэдэн:.
        —Хатан зарсатаяа… — гэбэ ха.
        Тиихэдэн:
        —Тулумш дуурээ! — гэбэ ха.
        Тиигээт хаан басгаяа угбо ха. Тиигээт тэрэ хубуун хаанай басга абжи, ехэ баян болжи жаргажи ?уу?ан юуман ха.
        95.ДОЛООН ЯМААТАЙ ?Б?Г?Н
        Урдан нэгэ айлайхи бии юм пан ха. Тии-гээт долоон ямаатай юм пан ха. Тиигээт ?бг?ниин ямаагаа адуулдакт?й, ?амганиинь ходо адуулдак юума ?ан ха. Тиигээт нэгэ ?б?г?н??:
        —Ямаагаа адуула, — гээт, табан т??хэй липоошхо хайра-жи ?г??т, ямаандаа ильгээбэ ха. — Талмайн соорхой байха, тэрээнэй дунда тапхар шулуун байха, тэрэ тапхар шулуун дээрэ б? ?уугаарэй, — гээт ильгээбэ ха.
        Тиихэдэн тэрэ ?бг?ниин ошоот:
        —Яагаа зохитхон шулуум даа, — гэбэ тапхар шулуугаа. Тапхар шулуун дээрэ пуугаат, табан т??хэй липоошхоо
        идиба ха. Тиигээт унтажи ?ууна ха. Тиигэжэ байтараа, тапхар шулуу хаха унгаат, таар хара ?мд?? хаха унгаат, табан н??д гуталаа та?а унгаат, талма соорхой бала болтор унгаат, долоон хара ямаагаа ?гы болшйтор унгаат, саашаа г?йг??т, хаанайда ошиба ха. Тиигээт, хаанда хэлбэ ха:
        —Тапхар шулуу хаха унгаап, таар хара ?мд?? хаха унгаап, табан п??д гуталаа та?а унгаап, талмай соорхойн бала болтор унгаап, — гэнэ ха.
        Тиихэдэн хаан:
        Яагаа унгаран хумши, — гээт, орнойнгоо шир??н х?л-??? уддирхиба ха.
        Тиихэдэн табан т??хэй липоошхон хусэлдэжи ерээт, хаанай орной ширээгэй х?л хуху унгаат, гэртээ г?йжи ербэ ха.
        Тиигээт ?амгандаа х??рна ха. "Тиигэн, тиигэн", — гэжи. байжи х??рна ха, яп?ан ябдалаа х??рна ха. Тиихэдэн ?амга-ниин хараагаат, ямаагаа ошожи асарна ха.
        notes
        Примечания

        1
        Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические. Составители: Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Баранниковой. Улан-Удэ, Бурят, кн. изд-во, 1973.
        2
        Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические и о животных. Составители: Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Баранниковой. Улан-Удэ, Бурят, кн. изд-во, 1976.
        3
        Руднев А.Д. Хори-бурятский говор, вып. 2. СПб… 1913. вып. 3. СПб., 1913 -1914.
        4
        Балдаев С.П. Бурят арадай аман зохёолой т??бэри. Улан-Удэ. Бурят. Кн. изд-во, 1960.
        5
        Эти же сказки на бурятском.

 
Книги из этой электронной библиотеки, лучше всего читать через программы-читалки: ICE Book Reader, Book Reader, BookZ Reader. Для андроида Alreader, CoolReader. Библиотека построена на некоммерческой основе (без рекламы), благодаря энтузиазму библиотекаря. В случае технических проблем обращаться к